Tipologiya va lingvistik tipologiya - Tilshunoslik - Referatlar

Tipologiya va lingvistik tipologiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30.5 KB

Ko'chirib olish

Tipologiya va lingvistik tipologiya Reja: 1. Tipologiya tushunchasi. 2. Tillarning tipologik tasnifi.

Tipologiya tilshunoslikning muayyan sohasi sifatida tillarni tipologik klassifikatsiya qilish jarayoni bilan shug’ullanadi. Shunga ko’ra tipologiya tillarning tipologik tasnifining muhim qonun-qoidalari va metodlarini tekshiradi. Shuningdek, tipologiya lisoniy birliklarni biron umumiy belgisi asosida tasnif qilish jarayonini ham bajaradi. Ma‘lum bo’ldiki, tipologiya, bir tomondan, tillarni tasnif qilishning umumiy nazariyalari, qonun-qoidalari va usullarini o’z ichiga olsa, ikkinchi tomondan, u til sistemasi birliklarini umumiy belgisi, xususiyati asosida tasnif qilish bilan shug’ullanadi. XIX asrda tezlik bilan rivojlanish bosqichiga o’tgan tipologiyaning muhim xususiyati shundaki, u turli tillar-qarindosh va qarindosh bo’lmagan tillar doirasida ish ko’radi. Ushbu tillarni o’zaro qiyosiy o’rganadi. Shu jarayonda tipologiya qiyoslanayotgan tillarning tuzilishidagi o’xshash va farqli tomonlarni aniqlaydi, izohlaydi. Farindosh va qarindosh bo’lmagan tillar o’rtasidagi o’xshash va farqli tomonlarning mavjudligi, ushbu tomonlarning yuzaga kelish sabablarini o’rganishga va tushunishga bo’lgan intilish tilshunoslikda alohida soha, yo’nalish bo’lgan lingvistik tipologiyaning (tipologik lingvistikaning) maydonga kelishiga sabab bo’ldi. Lingvistik tipologiya tillarning qarindosh yoki qarindosh emasligidan qat‘iy nazar ularning tuzilishi jihatidan yaqinlik, bog’liqlik darajasini tekshiradi, mavjud materiallar asosida muayyan hodisaning mohiyatini, tabiatini aniqlaydi. Lingvistik tipologiya (tipologik lingvistika) tillarni o’zaro qiyosiy tadqiq qilish jarayonida tillar uchun umumiy bo’lgan hodisalarga alohida e‘tibor beradi, ushbu umumiyliklarni aniqlaydi. Eslatamiz, dunyo tillarining deyarli barchasida uco`raydigan, barchasi uchun xos bo’lgan umumiy xususiyatlar universaliya deb yuritiladi. Demak, universaliyalar qiyos qilinayotgan qator tillar tuzilishiga xos lisoniy hodisalar, birliklar bilan belgilanadi. Masalan, so’zlarning bir va ko’p ma‘noliligi, zamon

kategoriyasi, omonimlar, so’z turkumlari, unli va undosh tovushlar, terminlar, sinonimlar, urg’u, harakat va holat fe‘llari kabilar. Ma‘lum bo’ldiki, qayd etilgan ushbu lisoniy hodisalar universaliyalar sifatida o’nlab, yuzlab tillarga tegishli ekanligi bilan ajralib turadi. Ayni vaqtda qiyos ob‘ekti bo’lgan tillarning faqat o’zigagina xos – shaxsiy jihatlari - hodisalari borki, bular ham tillarni tipologik tadqiq qilish jarayonida- lingvistik tipologiyada aniqlanadi. Masalan, o’zbek tiliga xos o’, q, g’, h kabi unli va undosh tovushlar, urg’uning tilimizda, asosan, so’zning oxirgi bo’g’iniga tushishi (istiqlol,tadbirkor, ma‘naviyat), rus tilida esa urg’uning so’z boshida, o’rtasida va oxirida ham kelishi. Shuningdek, rus tilida urg’uning so’z yasash vazifasiga ham egaligi, ya‘ni urg’u pozitsiyasining o’zgarishi bilan so’z ma‘nosining ham o’zgarishi yuz beradi. Masalan, muka (un) – muka (azob), zamok (qulf) – zamok (qala, qo’rg’on). Rus tiliga xos , sh, ts kabi undoshlar, shuningdek, o’zbek tilida mavjud bo’lmagan, ammo rus tiliga xos rod va vid kategoriyalari kabilar. Demak, lingvistik tipologiya tillar o’rtasidagi umumiy jihatlargagina emas, balki farqli, o’ziga xos tomonlarga ham alohida e‘tibor beradi. Lingvistik tipologiya qiyoslanayotgan tillar tahlili va tadqiqida o’z vazifasini, faoliyatini dialektik falsafaning metodologik asos bo’lib xizmat qiluvchi muhim kategoriyalaridan biri umumiylik va xususiylik kategoriyasiga ko’ra ish olib boradi. Shu jarayonda tillarning sistem – struktur tabiatiga xos yalpi jihatlar, alohidaliklar (maxsusliklar) aniqlanadi, tavsiflanadi. Xullas, umumiy tilshunoslikning muhim bir sohasi bo’lgan lingvistik tipologiya – tillar tipologiyasi turlicha tuzilishga ega bo’lgan, turlicha til oilalariga mansub tillarning tipologik xususiyatlarini hamda mazkur tillarning paydo bo’lishini, ularning taraqqiyotini aniqlashga, belgilashga xizmat qiladi ular haіida qator asosli, ishonchli, haqqoniy ma‘lumotlar beradi.

Adabiyotlar: 1. Axmanova O.S. Slovar lingvisticheskix terminov. - M., 1966. 2. Rozental D.E. Telenkova M.A. Slovar - spravochnik lingvisticheskix terminov. - M., 1976. 3. Baskakov N.A. Sodiqov A.S. Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. - T., 1979. 4. Issledovaniya po strukturnoy tipologii. - M., 1963. 5. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik.2-qism.-T., 2006.

O'xshashlar

Sintaktik tipologiya - gap

Morfologik tipologiya So‘z turkumlari

Morfologik tipologiya: fe’lning kategoriyalari

Sintaktik tipologiya - sintaktik aloqalar turlari

Morfologik tipologiya Ot so‘z turkumi kategoriyalari