Sintaktik tipologiya - gap - Tilshunoslik - Referatlar

Sintaktik tipologiya - gap

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Sintaktik tipologiya - gap Reja: 1. Gap tuzilishi. 2. Gapda so‘z tartibi. 3. Gap kommunikativ sathda.

Gapda so‘z tartibi va til tuzilihi o‘rtasida ma’lum bog‘liqlik mavjud (A practical English grammar…1978, c.160-161). Ingliz tilida to‘g‘ri va teskari so‘z tartibi qo‘llaniladi. Teskari so‘z tartibi so‘roq gaplarda ishlatiladi va fikrning ta’sir kuchini oshiradi (Th.Vennemann, 1977, c.616-617). Ingliz tilida rus tiliga nisbatan to‘g‘ri so‘z tartibi ko‘proq ishlatiladi. Taqqoslanayotgan har bir tilda olingan 875 ta gap tahlili (ikkala tilda garlar 1750 tani tashkil qiladi) ingliz tilidan to‘g‘ri so‘z tartibi 80% gaplarida, rus tilida esa to‘g‘ri so‘z tartibi 59% gaplarda uchrashi ma’lum bo‘ldi. Rus tilida to‘g‘ri va teskari so‘z tartibi nisbati bu tildagi gaplarda so‘zning qaysi joyda kelishi borasida qat’iy chegara yo‘qligidan dalolat beradi. Ingliz tilida esa so‘z tartibining qat’iyligi sababli unda inversiya ishlatilganda gap maxsus sintaktik ma’no kasb etadi. Out came the chaise, in went the horse, on sprang the boys, in got the travelers (Ch.Dickens). Jadval. To‘g‘ri va teskari so‘z tartibining nisbati Til Ingliz tili Rus tili Gap soni 875 875 So‘z tartibi To‘g‘ri Teskari To‘g‘ri teskari 713 162 522 353 Foiz hisobida 81,5 18,5 59,7 40,3 4 1 1,5 1 Bunday holatni rus tilida ifodalash uchun inversiyaga murojaat qilish etarli bo‘lmaydi. Chunki inversiya kamdab-kam hollarda qo‘llaniladi. Bu yerda uyushiq bo‘lakli gaplardan foydalanish maqsadga muvofiqdir . Дружно выкатили карету, мигом впрягли лошадей, бойко вскочили возницы на козлы и путешественники послушно уселись в карету. Inversiya ingliz tilida og‘zaki nutqda ham uchraydi. Bunda ega ot, noaniq yoki ko‘rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi, ravishdan keyin kesim keladi: Off went John! Away flew my hat! In came the others. Out with it! Away with them!

Rus tili gaplarida so‘zlar o‘z o‘rnini erkin o‘zgartirishi mumkin. Masalan, Андрей читает книгу gapi uch xil struktura orqali berilishi mumkin. ingliz tilida esa faqat bitta variant orqali beriladi xolos: ega – kesim – to‘ldiruvchi. Akademik A.L.Buloxovskiy (1933, c.348) rus tili so‘z tartibi haqida shunday yozadi: “Fleksiyalarga boy rus tilida so‘z tartibining stilistik ahamiyati sintaktik ahamiyatiga ko‘ra kattaroq. Rus tilida so‘z tartibi nisbatan muhim rol o‘ynamaydi”. Ingliz tilida gap modelini saqlab qolish uchun bir qator so‘zlardan foydalaniladi. Bularni, asosan, kirish so‘zlar (there, it) tashkil etadi: There was just a tungle of reproach in his tone, which Stane noticed (Th.Dreiser). It isn’t that I feel so badly, dearest… It is likely to have a soothing effect on him, I’m sure, as it has on me many times in the past (Th.Dreiser). It yana gap ma’nosini to‘ldirish uchun ham ishlatilishi mumkin: I think it is a pity that you didn’t try harder. I count it an honour to serve it. It so‘zi bundan tashqari bake it hard , burn it black, colour it black birikmalarida ham ishlatiliadi. It leksemasining to‘g‘ri so‘z tartibini saqlab qolishida uning mavqiyi asosan It is high time, It’s seven o’clock, It’s nearby, It’s a stone’s throw, It is a great pity, It is you who came, It is you who were mistaken kabi egasiz va emfatik gaplarda ishlatilishi ko‘rinadi. It leksemasi bilan bir qatorda vazifasi gapda takrorning oldini olish va shu bilan birgalikda ingliz tiliga xos gap modelini saqlab qolishdan iborat bo‘lgan o‘rindosh-so‘zlar ishlatiladi. I can lick you! – I’d like to see you try it. – Well, I can do it. – No , you can’t either. – Yes, I can. – No, you can’t. – I can. – Can ! – Can’t! – I ain’t afraid. – You are. – I ain’t. You are. – Go away yourself. – I won’t. – I won’t either (M.Twain). Almashtiruvchi so‘zlar gap va so‘z birikmalarining sintaktik tugallanganligini ifodalaydi. Ular ikki sostavli gaplarda bosh bo‘laklarni, soz‘ birikmalarida esa bosh so‘zni nazarda tutadi. Almashtiruvchi so‘zlar turli so‘z turkumlariga tegishli bo‘lishi mumkin: olmosh so‘z turkumiga (it, one, we that,

hers), fe’llarga (can, do, need, have), yuklamalarga (to), otlarga (thing) va hokazo. Kontekstda almashtiruvchi so‘zlar gapda ishlatilmagan unsurni to‘ldirib kelib, konkret leksik ma’noga ega bo‘lishi ham mumkin: This pen is better than the one you gave me yesterday (one=pen). The main difficulty is that of finding a dictionary (difficulty=that). Shunday qilib, taqqoslanayotgan tillar uchun to‘g‘ri va teskari so‘z tartibi xosdir. Lekin ingliz tiliga ko‘proq qat’iy so‘z tartibi xos bo‘lgani uchun, gapda so‘z tartibining o‘zgarishi ma’noning o‘zgarishiga olib keladi. Ingliz tili gap strukturasi unsurlari bir-birlari bilan aloqadorlik xususiyatiga ega. Bu aloqadorlik otli (substantiv), sifatli (ad’yektiv), fe’lli (verbal) va ravishli (adverbal) so‘z birikmalrida kuzatiladi. Ingliz tilida otlar boshqa otlar bilan predloglar yordamida bog‘lanadi: a student of our Institute, a book of a pupil, a desk of my father va hokazo. Otlardan keyin predlogli aniqlovchi kelishi mumkin: a pen of mine, a copy-book of his, greeting of ours va hokazo. Bundan tashqari, ingliz tilida rus tiliga xos bo‘lmagan stone wall, rose garden tipidagi birikmalar ham mavjud. Rus tilida yuqoridagi bu birikmalarni yasashda ko‘p fleksiyalar yordamida amalga oshiriladi. Ingliz tilida rus tilida umuman mavjud bo‘lmagan Pete’s book, a student’s note tipidagi birikmalar ham kuzatiladi. Otlar bilan kelgan aniqlovchi, asosan, prepozitsiyada keladi. Agar aniqlovchi bir nechta bo‘lsa, ular, asosan, otlardan oldinda turadi: large black eyes, some red pencils, a tall handsome man va hokazo. Otlar bilan kelgan boshqa so‘zlar quyidagi ketma-ketlikda joylashadi: birinchi a, all, another, any, both, certain, each, enpugh, every, few, last, many, next, no, some, several; keyin sifatni (valuable, old, attractive), o‘lchamni, shaklni (long, high, triangular), rangni (brown, red, green), materialni (gold, leather, brick) va joyni (London, Cape Town) bildiruvchi so‘zlar keladi. Masalan: a very valuable gold watch, a long brown leather belt, a high red brick wall, quite an attractive green Cape-Colony stamp.

Ingliz tili substantiv birikmalariga xos xususiyatlardan biri bu ramkali (qolipli) qurilmalar bo‘lib, unda aniqlovchidan keyin albatta ot keladi: his new red beautiful coat. Ingliz va rus tillarida otlar, sifatlar, ravishlar va fe’llar uchun umumiy bo‘lgan ba’zi model va qurilmalar mavjud. Quyida mazkur model va qurilmalarni mos belgilar qo‘yib ko‘rib chiqamiz. СК –1 – otning aniqlovchi (sifat, sifatdosh, olmosh, son) bilan birikmasi; СК – 2 –otning predlogli oborot bilan birikmasi; СК – 3- otning ergash gap bilan birikishi; СК – 4 –otning infinitiv yoki infinitiv guruhi bilan birikishi. Rus tili Ingliz tili СК – 1 – весёлая песня warm greetings моя подруга dense population три студента his success два друга two men СК – 2 – год за годом a specialist in chest diseases зарплата за месяц the roof of the houst ветер с моря the end of the street с ног до головы a cloud in the sky дом с мезонином СК – 3 – книга, которую вы the news that you brought принесли мальчик, которого probability that they will привели succeed фильм , которого certainty that he will вы смотрели come СК – 4 – охота пушествовать desire to be appointed желание говорит the amount to be paid решение идти delivery to be made

Hokim so‘z sifat bo‘lgan birikmalarda sifatning infinitiv bilan ( ПК -1), predlogli oborot bilan (ПК-2), ergash gap bilan (ПК-3), ravish bilan (ПК-4) kelgan qurilmalari farqlanadi. Rus tili Ingliz tili ПК -1 – способный сочинять anxious to go готов служить ready to serve рад сообщить glad to see ПК -2 – смелый в бою proud of having способный к музыке rich in resources свободный от гнева ПК-3 - не уверен, куда следует glad that you succeded обращаться раз, что вы пришли sorry I can ’ t come afraid, I don’t know ПК -4 – очень счастлив very glad совсем готовый very interesting почти голубой almost softly Taqqoslanayotgan tillarda o‘xshash bo‘lmasa-da fe’llar uchun umumiy qurilmalar, ya’ni fe’lning ot bilan ( ГК -1), to‘ldiruvchi ergash gap bilan (ГК-2), infinitiv bilan (ГК-3), ergash gaplar bilan (ГК-4) hamda ravishning ravish bilan ( НК -1) va ravishning ot bilan (НК-2) kelgan qurilmalarini kuzatishimiz mumkin. Rus tili Ingliz tili ГК -1 писать пиьма to name their son видеть друга to call a dog смотреть фильм to show a picture встречать поезд to explain the difficulty ГК-2 запретили разговаривать to come to see просим приехать wait to hear советую подождать stop to say, want to go ГК-3 не знала, что ты на I wonder why he has come

свете есть говорят, что она приехала I don ’ t mind where we go ГК-4 выражаться точно to turn back рассказывать увлекательно to rise early писать грамотно to go anywhere НК-1 очень далеко very well слишком громко very fast НК-2 далеко от дома quite a child незадолго до экзаменов almost a man НК-2 tipidagi, masalan, rus. «директор наверху», «шаг вперед» // ingl. quite a child, almost a man kabi qurilmalar taqqoslanayotgan tillarda nisbatan kam ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan misollardan ba’zilarida sintaktik qurilmalarning qisqarishi kuzatiladi. Quyidagi transformalarni taqqoslaymiz: рус . ingl. директор находится наверху a quite unexperienced child директор наверху quite a child a quite growp up man quite a man O‘xshash holatlar gaplarda ham uchrashi mumkin. рус . ingl. ветер , который дует с запада the man who is near the door ветер с запада the man near the door the book that is on the table the book on the table.

Kommunikativ sathdagi gaplar Gap uchun kommunikativlik, modallik va predikativlik grammatik kategoriyalari xosdir. Bu kategoriyalardan har biri ichki (ma’no) va tashqi (formal belgilari) xususiyatlarga ega. Kommunikativlik kategoriyasi so‘zlovchining biror narsa haqida odamlarga xabar berish maqsadini bildiradi. Har qanday gapda ushbu xususiyat mavjuddir. Bu kategoriyaning tashqi ko‘rsatgichi intonatsiya hisoblanadi. Modallik kategoriyasi fikrning voqelikka munosabatini ifodalaydi. Bu munosabat tasdiqlanishi, talab qilinishi, taxmin qilinishi, inkor qilinishi mumkin. Shundan kelib chiqib, gap darak, inkor, undov, his-hayajon va so‘roq gaplarga ajratiladi (modallik kategoriyasi ma’nosiga ko‘ra bo‘linishi). Modallik kategoriyasining tashqi belgilari har bir tilga xos bo‘lgan maxsus qurilmalar, leksemalar, prosodiyaning turli vositalari yordamida ifodalanadi. Ingliz va rus tillarining, asosan, inkor va so‘roq qurilmalarni tipologik qiyoslash katta ahamiyatga ega. Grammatik inkor kategoriyasi Y.I.Shendels (1969, c.125) inkor kategoriyasini quyidagicha ta’riflaydi: “… inkor til kategoriyasi sifatida til vositalari yordamida tushunchalar o‘rtasida salbiy aloqalarni ifodalaydi”. Inkor va tasdiq – o‘zaro bog‘langan tushunchalardir. Tasdiq inkorga qarama-qarshi quyilib, uning maxsus ko‘rsatgichlarga, markerlariga ega emas. Inkor esa maxsus ko‘rsatgichlarga, markerlarga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. It was much of the wine. As he said it did not even taste like strawberries. We went back to Capri. One evening I was short of money and George loaned me a hundred lire (E.Hemingway. A Farewell to Arms). Ingliz va rus tillari sistemalarining har xil bo‘lishiga qaramasdan ba’zi umumiy xususiyatlarga ega. Inkor kategoriyasining ifodalanishida ham har ikkala tilga xos bo‘lgan xususiyatlarni kuzatish mumkin.

Ingliz tilidan farqli o‘laroq, rus tilida inkor shakli bitta gapda bir necha marta ishlatiishi mumkin: rus. Ничто не предвещало непогоды. (В.Арсеньев). Мальчик ничем никогда не болел и никогда не простужался (В.Инбер). Ingliz tili gaplari bitta inkor ishkatilishi bilan farqlanadi. Bu inkor formal yoki implitsit (yashiringan) tarzda namoyon bo‘lishi mumkin. He could not hope to capture that enemy (A.Bierce). Doctor Brown was afraid lest Margaret should think the house bare and cheerless (Baskell). Hozirgi paytda not yuklamasi ba’zi fe’llarga (to be, to have, to do, shall, will, can, may, ought, need, dare, used) qo‘shiladi. Shekspir zamonida u qariyb hamma fe’llarga qo‘shilgan. Ma’lum stilistik vositalar qo‘llanilganda inkor kategoriyasida ham taqqoslanayotgan tillar uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlar namoyon bo‘ladi. Bitta gapda ikkita inkorning ishlatilishi inkor ma’nosini neytrallashtirish uchun qo‘llaniladi: ingl. not unwise, not unhappy; rus. не неумный , не безынтересный . Mazkur tillar uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlardan biri - bu inkorning umumiy yoki yakkahol xarakterga ega bo‘lishidir. Agar inkor kesimning oldida kelsa, u umumiy xarakterga ega bo‘ladi va gapdagi fikrni inkor qiladi. Agar inkor biror gap bo‘lagining oldidan kelsa, unda faqat o‘sha so‘z yoki so‘z birikmasini inkor qiladi: ingl. He does not want to go. – I started early so as not to miss the train. I told him not to go ; rus . Он не уехал в Москву. – Он уехал не в Москву. Har ikkala tilda berilgan birinchi gaplarda kesim tomonidan ifodalangan ish- harakat inkor qilinyapti (ingl. want, rus. уехали), ikkinchi gaplarda esa ob’ekt yoki yo‘nalish inkor qilinyapti (ingl. train, rus. Москва ). Taqqoslanayotgan tillarda inkor so‘z-gaplarda (ingl. No., rus. Нет .), modal so‘z – gaplarda (ingl. Of course not. Certainly not. Not really. Not exactly. Decidely not. Definitely not. Indeed not., rus. Конечно нет . положительно нет . Решительно нет .), undov so‘z – gaplarda (ingl. Nonsense. Pshaw. Fie., rus. Чепуха . Ерунда . Ложь .) ishlatilishi bilan bir qatorda intonatsiya bilan ham (ingl. me go there?, rus. Я пойду туда ?) ifodalanishi mumkin.

Mazkur tillarda inkor qurilmalarning ifodalanishida asosiy farq shundan iboratki, ingliz tili gaplarida, asosan, bitta inkor ishlatilsa, rus tili gaplarida esa bir necha inkor ishlatilishi mumkin. So‘roq shaklidagi qurilmalar So‘roq shaklidagi qurilmalarning taqqoslanayotgan tillarda ham farqli ham o‘xshash tomonlari mavjud. So‘roq gaplarning turlari Savol turlari Ingliz tili Rus tili Umumiy Is he ready? Do you know her? Shall we go down to tea? ( J . Galsworthy ) Испытываетет ли вы чувство страха? (А.Грановский) Maxsus Which way are you going home, Izz? ( Th . Hardy ) Кто не проклинал станционных смотрите- лей? (А.Пушкин) Ritorik How could it be otherwise? ( Ch . Dickens ) Каким высоким словом подвиг твой назвать? (М.Исаковский) Alternativ (tanlov) Is he living or is he dead? ( M / Twain ) Богомольная ханжа, дающая медяк нищему, добра или нет? (ГюСеребряков) Ingliz tili so‘roq gaplari quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: 1. Teskari so‘z tartibi bilan: Shall I go to the booking office? Where shall I go? What are you going to do? 2. Who?, where?, what?, when?, how many (much)?, which? kabi maxsus so‘roq so‘zlarga egaligi bilan. 3. Maxsus intonatsiya orqali aytilishi bilan. Rus tili so‘roq gaplari quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: 1. Неужели , разве , ужели , ли so‘roq yuklamalarining ishlatilishi bilan; 2. Кто ?, куда ?, где ?, какой ?, когда ? kabi so‘roq so‘zlarining ishlatilishi bilan;

3. Maxsus intonatsiya orqali aytilishi bilan. Ingliz tilida so‘roq gaplarda so‘roq yuklamalari ishlatilmaydi, ularning o‘rnida ko‘makchi fe’llar ishlatiladi: Don’t you know him? – Разве ты не знаешь его ? Have not you seen him ? – Неужели вы его не видели? She is very busy ? – Она очень занята, не правда ли?

O'xshashlar

Sintaktik tipologiya - sintaktik aloqalar turlari

Gap va sintaktik aloqa vositalari

Tipologiya va lingvistik tipologiya

Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi

Gap