Тилнинг мохияти ва унинг тизимли сатхий курилиши

Тилнинг мохияти ва унинг тизимли сатхий курилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тилнинг моҳияти ва унинг тизимли сатҳий қурилиши Режа: 1. Тилнинг ижтимоий функциялари 2. Тилнинг мавжудлик шакллари 3. Тил белгилар системаси сифатида 4. Тил систем – структуравий тузилма сифатида

www.arxiv.uz I . Тилнинг ижтимоий функциялари Ижтимоий ҳаёт шароити инсоннинг яратувчанлик ва билишга йўналтирилган фаолияти шахсларнинг доимий равишда ўзаро мулоқотга киришувини тақозо этади. Инсоний муносабатларнинг асосини тил белгилари орқали алоқага, мулоқотга киришув ташкил қилади (Беликов, Крысин 2001: 248-250; Махмудов «Тил»). Бундай мулоқотнинг асосий вазифаси шахслараро мураккаб ва уларнинг ҳар томонлама ижтимоий муносабатларига мос келадиган, мазмунли ва тезкор алоқа ўрнатишдир. Инсоният тараққиёти тарихи ҳам мулоқот жараёнида рўй беради ва яратилади. Бу ўринда ижтимоий тараққиётнинг белгиловчи омили сифатида ўзаро муносабатларининг роли тобора ошиб бориши кузатилади. Ана шу жиҳатдан тилнинг энг муҳим алоқа воситаси сифатидаги коммуникатив қудрати, ривожланиш даражаси кўзга яққол ташланади. Бошқа томондан олиб қаралганда, инсоният тараққиётида тил воқеликни билишнинг, ижтимоий борлиқни идрок этишнинг ҳам муҳим воситаси бўлиб хизмат қилган. Натижада инсоннинг коммуникатив ва билишга оид фаолиятида ягона бир восита - тилдан фойдаланиш умумбашарий тараққиётнинг муваффақиятини таъминлади. Мулоқотнинг мазмунли, очиқ ва тушунарли бўлиши лисоний материалнинг ҳажм ва маъно жиҳатдан чегараланмаганлигига боғлиқдир. Бу ўринда тил заҳирасида ижтимоий - тарихий ахборотни сақлашнинг икки даражасини ёки усулини фарқлаш мумкин: 1) тилнинг ўзида, яъни тилнинг семантик тизимида, луғатларда ва грамматик категорияларда; 2) тилда яратилган мулоқот материалида, яъни оғзаки ва ёзма матнларда; Одатда, тилнинг бажарадиган кўплаб функциялари қаторида баъзилари энг муҳим эканлиги кўрсатилади: 1) тил одамлар орасида энг муҳим алоқа воситасидир; 2) у инсониятнинг ижтимоий тарихий тажрибасини сақлаш

www.arxiv.uz учун хизмат қилади; 3) тил тафаккурнинг асосий элементи вазифасини бажаради. Булар ҳар қандай тилнинг энг муҳим, асосий функциялари ҳисобланади. Аммо тилнинг функционал имкониятлари бу билангина чекланмайди. Инсон коммуникатив фаолиятининг турли-туманлиги алоқа воситаси сифатида хизмат қиладиган тил тизимининг ички мураккаблиги ва бажарадиган функциясининг хилма-хиллиги билан ҳам боғлиқдир. Р.О.Якобсон, замонамизнинг энг билимдон тилшунос олимларидан бири, коммуникатив акт жараёнини ўрганар экан, унинг барча функцияларини, ҳатто иккинчи даражали омилларини ҳам чуқур ўрганиш лозимлигини таъкидлаган эди. Шу нуқтаи назардан Р.Якобсон томонидан илгари сурилган тилнинг эмотив, фатик, металисоний ва эстетик функцияларини ўрганиш ҳам муҳим аҳамият касб этади (Якобсон 1975: 197- 203). Мулоқот нафақат ахборотнинг мантиқий мазмунини, балки гапираётган шахснинг руҳий ҳолатини, ҳиссиётини, истакларини ҳам ифодалаши мумкин. Бундай ҳолатларда тил ўзининг эмотив (эмоционал-экспрессив) функциясини бажаришга киришади. Айрим ҳолатларда мулоқот мақсадсиз амалга оширилади: бундай ҳолларда суҳбатдошлар учун улар ўзаро алмашаётган ахборот муҳим эмас, улар ўз ҳиссиётларини ифодалашга, бу билан бир-бирларига таъсир қилишга уринмайдилар. Бу пайтда улар учун фақатгина алоқага киришув муҳим, бу орқали кейинги мазмундорроқ мулоқотга тайёрланадилар. Бундай ҳолларда тил ўзининг фатик функциясини (муносабат ўрнатиш функцияси, алоқага киришув) бажаради. Тилнинг фатик функцияси саломлашувларда, табрикларда, одатий об-ҳаво ҳақидаги ва шунга ўхшаш мазмундаги суҳбатларда намоён бўлади. Тилнинг беҳад семантик имкониятлари суҳбатдошларга унинг металисоний функцияси дан фойдаланиш имконини беради. Бу сўзловчининг ахборотни янада тушунарлироқ, янада ифодалироқ етказиш учун тилнинг

www.arxiv.uz турли воситаларидан фойдаланишида ўз ифодасини топади. Бундай вазиятларда тилнинг ўзи нутқ объекти вазифасини бажара бошлайди. Тилнинг металисоний функцияси атамаси, бошқача айтганда, «нутқ материалини изоҳлаб гапириш» деган маънони англатади. Нутқ (тил) материалига эътибор тилга эстетик муносабатни шакллантиради: сўзловчилар матндаги сўзларнинг оҳанггига, гап қурилишига, ишлатилаётган сўзларнинг ифодадорлигига эътибор бера бошлайдилар. Тилга эстетик муносабат, шундай қилиб, нутқнинг эстетик объект сифатида гўзаллигига ёки маънисизлигига муносабат уйғотади. Эшитилаётган ахборотнинг эстетик англаниши тил тизимининг эстетик вазифаси дан далолатдир. Семиотика нуқтаи назаридан тил ноёб, бироқ ягона белгили тизим эмас. Уни асалариларнинг тили билан, йўл белгиларининг тили билан, мусиқа ва дастурлаштиришнинг алгоритмли тили билан қиёслаш мумкин. Жамият ҳақидаги фанлар нуқтаи назаридан қаралса, тилни такрорлайдиган бошқа бирор бир тизим мавжуд эмас: а) ҳар қандай ижтимоий ҳодиса хронологик жиҳатдан чегараланган: у инсоният жамиятида азалдан мавжуд бўлмаган ва мангу давом этмаган. Масалан, оила, давлатлар, табақалар барча замонларда азалдан мавжуд бўлмаган. Ижтимоий онгнинг турли шакллари, масалан, фан, ҳуқуқ, санъат, ахлоқ, дин ҳам азалдан мавжуд бўлмаган. Бироқ тил азалдан мавжуд ва у жамият мавжуд экан, мангу яшайверади. Демак, тил, меҳнат, онг, турмуш кабилар инсониятнинг ижтимоий асосини ташкил қилади. б) ҳар қандай ижтимоий ҳодиса маълум ҳудуд ва чегарада мавжуд бўлади. Масалан, фан ва ишлаб чиқариш ўз ичига санъатни қамраб ололмайди, тил эса ижтимоий онгнинг барча жиҳатларини ўзига қамрай оладиган ижтимоий ҳодисадир. в) тилнинг глобаллиги, унинг ижтимоий ҳаёт ва онгнинг барча жабҳаларига кириб бора олиши, бошқа гуруҳлар, табақалардаги ҳодисалардан устуворлигини таъминлайди. Масалан, умумхалқ тили

www.arxiv.uz ижтимоий жиҳатдан бир хил эмас. Унинг ижтимоий тузилиши жамиятнинг ижтимоий тизимига боғлиқ. Шу сабабли касбий тил, жаргонлар, оддий халқ тили, олий табақадагилар тили, адабий тил сингари тушунчалар мавжуд. Бироқ ижтимоий диалектлар, шевалар ҳеч қачон алоҳида тил сифатида шаклланмайди; г) туб илдизлари маънавий маданиятга бориб тақалгани учун тил ижтимоий онгнинг бошқа шакллари (маънавият, ҳуқуқ, ахлоқ, фан, санъат, дин) орасида алоҳида ўринга эга. Тил ижтимоий онгнинг асосидир; д) тил ижтимоий онгнинг бошқа шакллари сингари ижтимоий ҳаётни ўзида акс эттиради ва у орқали шаклланади. Бироқ ижтимоий онгнинг бошқа шаклларидан фарқли ўлароқ, ижтимоий ҳаёт билан боғлиқлиги билвосита эканлиги билан ажралиб туради; е) ўзида ижтимоий ҳаётнинг билвосита ифодаланиши боис тил ижтимоий онгнинг бошқа шаклларидан фарқли ўлароқ, мафкурага, яъни ижтимоий онгнинг дунёқарашга оид шакллари масалан, сиёсат, ҳуқуқ, ахлоқ, эстетика ва динга тобе эмас; ж) тил тараққиёти кўп ҳолларда жамиятнинг ижтимоий тарихидан мустақил ҳолда кузатилади. Шундай қилиб, тил халқларнинг ноёб мулоқот воситаси вазифасини бажаради. У авлодларнинг тарихий алмашинуви ва ижтимоий формацияларнинг алмашинуви жараёнида халқ, миллат бирлигини таъминлайди. У одамларни вақт ва замон, жуғрофий ва ижтимоий муҳитдаги бирлигини ҳам таъминлайди (Корнелов 2000: 14-15). 1.2. Тилнинг мавжудлик шакллари Тил тизими нутқда ўз ифодасини турлича топиши мумкин. Тил тизимининг маълум бир ижтимоий онг вакиллари (халқ, этник, ижтимоий гуруҳ) томонидан қабул қилинган варианти шу ижтимоий гуруҳнинг тил нормасини ташкил қилади.

www.arxiv.uz Энг аввало, умумхалқ тили фарқланиб, у барча мавжуд нормаларнинг умумлашган шаклидир. У ўз таркибига қуйидагиларни олади: Адабий тил; Сўзлашув тили; Ҳудудий диалектлар; Диалектларга мансуб бўлмаган тил бирликлари; Турли-туман ижтимоий диалектлар (касбий тиллар, жаргонлар, махфий корпоратив тиллар, табақавий тиллар). Умумхалқ тилининг алоҳида вариантлари ҳам тилнинг мавжудлик шакллари ҳисобланади. Улар бир-бирларидан материал, тил бирликларининг таркиби, ижтимоий мақоми (ишлатилиш доираси), меъёрий даражаси билан фарқланади. Тил вариантларининг ўзаро муносабатлари турли тилларда турличадир. Одатда, муайян халқнинг адабий тили маълум бир диалектнинг ёки ўзаро яқин диалектларнинг умумий нормаларига асосланиб яратилади. Масалан, адабий француз тили франци диалекти асосида, испан адабий тили кастилия диалекти, инглиз адабий тили англо-сак ва ют диалектлари асосида (англар, сакслар ва ютлар Британ оролларига тахминан 450 – йилларда Германия ҳудудларидан кўчиб келишган), рус адабий тили ўрта рус Москва диалектлари асосида шаклланган, ўзбек адабий тили қарлуқ лаҳжасига кирувчи шеваларга асосланган. Адабий тил шаклланган давридан бошлаб, ўзи асосланган диалектлардан олган меросни сақлаб келади. Масалан, Италия ерларининг узоқ муддат давомида майда феодалликларга бўлиниб турганлиги сабабли ягона давлат шаклланган даврларда ҳам итальян тили узоқ пайт майда диалектларнинг ўзига хос хусусиятларини сақлаб келди. Буни академик Г.В. Степанов образли қилиб, «итальян диалектлари ўрмони» деб атаган эди (Степанов 1976: 88). Натижада, XIV асрда тоскан-флорит диалектлари асосида шаклланган адабий итальян тили мамлакатнинг бошқа ҳудудларидаги диалектлардан

www.arxiv.uz анча фарқ қилди. Худди шундай манзара олмон адабий тили ва олмон диалектлари (қуйи немис диалекти, «платтдойч», жанубий немис диалекти ва Берлин диалекти) ўртасида ҳам кузатилади. 1.3. Тил белгилар системаси сифатида Тил одамларнинг ўзаро мулоқотга киришувида фойдаланиладиган, уларнинг онгида сақланадиган, бироқ конкрет фикрларидан, ҳиссиётларидан, истакларидан холи бўлган материал бирликлар тизимидир (Джонсон – Лэрд 1988: 234-235). Тил бу белгилар тизими. Белгилар эса муайян маънони ва уни ифодалаш воситасининг умумлашмасидир. Инсоният жамиятида мулоқот, ўзаро фикр алмашинувнинг рўй бериши, яъни қандай воситалар билан ахборотни бир-бирларига узатиш, бу воситаларнинг пайдо бўлиши, уларнинг қандай қўлланилиши, қандай ўзгаришларга дучор бўлиши ҳақидаги фан семиотика (грекча «сема» - белги) деб аталади (Кравченко 2001: 20). Семиотика фанининг асосчиси америкалик файласуф Ч.Пирс (1839- 1914) биринчилардан бўлиб, ўзи асослаган фаннинг текшириш объектини (жамиятда фойдаланадиган турли белгилар системаси), белгиларнинг моҳиятини ва ўзаро муносабатларини аниқлаб, тасниф қилди. Тилшунос олимлардан семиотика фанининг ривожланишига Фердинанд де Соссюр катта ҳисса қўшди. У тилни белгилар системаси сифатида таърифлайди. Агар Ч.Пирс семиотика фанининг асосчиси ҳисобланса, Соссюрни, том маънода, тилни белгилар системаси сифатида ўрганадиган умумий тилшуносликнинг бир бўлими – лингвосемиотика фанининг асосчиси деб аташ мумкин. Тил белгиси моддий тузилмадир. У воқеликдаги предметни, хусусиятни, муносабатларни англатади. Тил белгиларининг мажмуи белгилар системасининг вужудга келишига олиб келади. Ушбу система

www.arxiv.uz муайян фикрий (мантиқий) мазмун (ифодаланмиш) ва фонематик жиҳатдан бир-бирларидан ажрала оладиган белгилар (ифодаловчи) йиғиндисидан иборат. Лисоний белгининг бу икки аспекти инсон онгига доимий боғлангани ҳолда турғун бирикувни ҳосил қилади ва ижтимоий аҳамиятга молик маънони англатади. Бу иккала аспектнинг ажралмаслиги, ягона бутунлиги асосида борлиқнниг муайян бир бўлаги, яъни алоҳида воқеа ва ҳодисалар инсон онгида ўз аксини топади ва лисоний ифодаланади (Лосев 1982: 30-31). Белгининг ҳар иккала аспекти бир-бирига боғлиқ ҳолда мавжуд бўлади, аммо тил тизимининг умумий ассиметрия қонунларига бўйсунади. Энг типик лисоний белги сўздир. Чунки инсоний билимларнинг барчаси ва предметларни образлари орқали билиш аждодларнинг фикрлаш жараёнининг натижаси сифатида сўзларда ўз ифодасини топган. Шундай қилиб, сўз бирлиги кумулятив маънога эга, у яъни илгаридан жамланиб келинаётган ахборотлар йиғиндисидан иборат. Айрим сўз бирликларида ифодаланган маъно инсоният тўплаган тажрибаларнинг, уларни ўраб турган оламдаги факт ва ҳодисаларнинг схематик инъикоси бўлиб, улар тавсифловчи, таърифловчи белгиларни, яъни тўлиқ маъноли сўзларни ҳосил қиладилар. Бошқа тил белгилари ифодалайдиган маънолар (олмошлар, предлоглар, боғловчилар) тил белгилари орасидаги ички муносабатларни, мураккаб лисоний белгилар – гаплар таркибида фикрнинг турли муносабатларини ифодаловчи ахборотдан иборат. Алоҳида ички тизим орқали ифодаланадиган маънолар, масалан, ўзига хос маъно англатувчи белгилар сўз ясовчи, сўз ўзгартирувчи морфемалар бўлиб, улар маъно ифодалайдилар ва шу сабабли уларни айрим ҳолларда «ярим белгилар» деб ҳам аташади ( Back , Harnish 2000: 44-46). Сўз белгисининг асосий фарқловчи хусусиятларидан бири у ифодалайдиган маънонинг (ифодаланмишнинг) босқичли принцип асосига қурилганидир. Зеро, ҳар қандай сўз белгиси ифодалаган шакл фонемалардан,

www.arxiv.uz ҳар қандай тилда чегараланган миқдордаги «семасиологиялашган» (И.А. Бодуэн де Куртенэ) товушлардан ташкил топади. Улар турли бирикувлар орқали объектив борлиқдаги, инсон фаолиятининг барча жиҳатларига оид тушунчаларни номловчи бирликларни ясайдилар. Сўз бирлигининг қуйи босқичида турувчи иштирокчилари фонемаларнинг фарқловчи белгилари бўлиб, улар фақат перцептив (ҳис қилиш, идрок қилиш) функциянигина эмас, балки дистинктив (фарқловчи) функцияни ҳам бажарадилар. Дифференциал белгили фонемалар ўзига хос «белгиларнинг белгиси» (К.Л.Бюлер, О.С.Ахманова, Ю.С.Степанов), «фигуралар» (Л.Ельмслев) деб ҳам талқин қилинади. Шундай қилиб, сўз белгиси умумий билишга оид вазифадан ташқари, тилнинг кичик структуравий (фонема, морфема) ва катта (сўз бирикмалари, гап) бирликларини идентификациялаш (ажратиш) вазифасини ҳам бажаради. Бу бирликлар тил белгиларининг мураккаб тизими сифатида икки томонлама ифодаланиши билан характерланади, зеро, улар дастлаб воситалар системасида (предмет ва ҳодисаларнинг маъносини англатиш учун), кейин эса нутқда коммуникантлар ўртасида ахборот узатиш, прагматик таъсир ўтказиш учун ишлатилади (Макеева, Целенко 1998). Лисоний белгилар ўз-ўзидан пайдо бўлмайди ва шунингдек, бир- биридан ажралган ҳолда ишлатилмайди. Ҳар қандай тил элементи у ёки бу система, микросистема, қатор доирасида сайқалланган намуналар асосида икки турдаги структуравий ўзгаришлар, яъни парадигматик ва синтагматик бирикув қонуниятларига кўра қўлланилади. Хуллас, лисоний белги қуйидаги хусусиятларига нисбатан тасниф қилиниши мумкин: 1. Белги ясаш тамойилига (усулига) кўра: а) белги ясашнинг семиологик усулига кўра (лексик морфемалар, тўлиқ маъноли ва ёрдамчи сўзлар);

www.arxiv.uz б) иккиламчи маъно англатувчи белгилар (Э.Бенвенист). Улар семантик интерпретация тамойилига биноан фарқланадилар (булар қаторига барча дискурсив – нутқий бирликлар киради); 2. Фикрнинг тугалланганлиги ёки тугалланмаганлигига кўра лисоний белги тўлиқ (гап) ёки тўлиқсиз (сўз, сўз бирикмаси) бўлиши мумкин; 3. Нутқ ҳаракатига боғлиқ ва боғлиқ эмаслигига нисбатан лисоний белги виртуал (нутқда фаоллашмаган) ёки актуал (фаоллашган) бўлиши мумкин. Масалан, сўз белгиси маъносини фаоллаштириш уч босқичда амалга ошади: а) сўз-лексема, семантик жиҳатдан бўлинмас виртуал белги (масалан, «уй»). б) сўз бирикмаси семантик жиҳатдан алоҳида белгилардан ташкил топади (масалан, «эски уй», «ота уйи»); в) сўз қўлланиши–жумлада тўлиқ фаоллашган сўз белгилари (масалан, «Бу уй арзон сотилади»). Мисолларда келтирилган охирги икки лисоний белги ўзаро оппозицияга эга: виртуал сўз белгиси (лексик системада) – актуал сўз белгиси (нутқ актида); Улар ўртасидаги оралиқ узв маълум даражада фаоллашган сўз белгиси – тил лексик тизимининг элементи (бирлиги). 4. Асосий хусусиятлари умумийлигига кўра (категориал маъносига, нутқда бажарадиган функциясига, қўлланиш доирасига кўра) тил белгилари семиологик синфларга ажратиладилар: а) характерловчи – тўлиқ маъноли сўзлар; б) идентификацияловчи – атоқли отлар; в) квантитатив – сонлар; г) дейктив белгилар – субъектив, объектив ва ички структурал муносабатларни ифодаловчи сўзлар (кишилик, кўрсатиш ва бошқа олмошлар); д) боғловчи сўзлар (релятив) – предлоглар, боғловчилар. Нутқий хусусиятга эга структураси ва ифодалаган маъносига кўра турли-туман бўлган, нафақат вазиятни, балки «фикр маҳсули» бўлган

www.arxiv.uz ҳодисаларни, фактларни ифодаловчи тўлиқ лисоний белгилар алоҳида семиологик гуруҳни ташкил қилади. 1.4. Тил систем – структуравий тузилма сифатида Моддий системаларнинг илк тарихий тадқиқоти И.Кантнинг «Умумий табиий тарих ва само назарияси» китоби билан бошланган бўлиб, у бу китобида олам ягона системадан иборат эканлигини ва бу система нафақат ўзгариб туриши, балки ривожланишда ҳам эканлигини ҳамда уни ҳаракатга келтирувчи куч ўзаро тортишиш ва узоқлашиш қонуни эканлигини эътироф этган эди. Фаннинг турли соҳаларида системаларнинг ўрганилиши «система» тушунчасини аниқлаш вазифасини қўйди. Хўш, «система» тушунчаси нимани, қандай воқеликни, ҳодисани ифодалайди? Умумий система назариясининг асосчиси Л. фон Берталанфи (1947,1956) бу тушунча заминида ўзаро муносабатдаги бирликлар мажмуаси ётишини баён этади. Элементлар умумийликда тизимни ташкил қиладиган объектлардир. Элемент тизимда ўзига хос хусусиятларни сақлаган бўлинмас бирликдир, деган фикр илгари сурилади. Бироқ бўлинмаслик нисбий тушунчадир. Элементнинг ўзи ҳам системадан иборат ва у ҳам ўз навбатида элементлардан ташкил топади. Бошқача айтганда, элемент тўлиқ маънода системадан ташқарида мавжуд эмас. Аммо элементларни тизимнинг алоҳида қисмларидан фарқлаш зарур. Системанинг қисми вазифасини ҳар қандай беихтиёр ва табиий равишда ажралиб турган элементлар гуруҳи ташкил қилиши мумкин. Бошқача айтганда, система ичида субсистемалар (кичик системалар) вужудга келади ( Bates 2005: 110-111). Системани вужудга келтирувчи элементлар бир хил ва турли-туман бўлиши мумкин. Бир хил элементларнинг сифати ва хусусиятлари ўхшаш. Турли-туман элементлар эса, аксинча, бундай ўхшашликка эга эмас.

www.arxiv.uz Элементларнинг сифат ўхшашлигини шартли ва нисбий деб аташ мумкин. Табиатда бутунлай ўхшаш бўлган бир хил объектлар мавжуд эмас. Шу сабабли сифати ўхшаш элементлар ҳақида гап юритилса, уларнинг умумий хусусиятлари назарда тутилади. Бинобарин, лексик маънонинг тавсифи нафақат алоҳида сўз маъносининг таърифини, балки унинг бошқа луғавий бирликлар билан турли муносабатларга киришишини ҳам ўз ичига олади. Сўзлар ўртасидаги умумий боғланишлар асосида ҳар бир сўзнинг луғавий тизимдаги ўрни аниқланади. Луғат сатҳининг системали тузилиши моҳияти сўзлар орасидаги семантик боғлиқликларнинг турли-туманлиги билан изоҳланади (Неъматов, Расулов 1995; Искандарова 1999). Бу боғлиқликлар сўзлар воситасида ифодаланаётган воқелик предмет-ҳодисаларининг умумийлиги туфайли (уларнинг ўхшашликлари, бир турга кириши, бажарадиган вазифалари умумийлиги ва сўзларнинг ўзаро муносбатда бўлган бир хил предмет, ҳодиса, хусусият, белгини ифодалашида) намоён бўладиган ички лингвистик яхлитлиги туфайли вужудга келади. Аммо бу ҳолда ўзаро семантик яхлитликка эга бўлган у ёки бу предметни ифодалаш вазифасини турли лисоний белгилар бажаради. Луғавий сатҳда юзага келадиган семантик муносабатларнинг энг универсал тури парадигматик ва синтагматик муносабатлардир. Парадигматик муносабатлар бир сўз туркумига мансуб ва маъно жиҳатидан бирмунча умумийликка эга бўлган сўзлар орасида вужудга келади. Бундай сўзлар мажмуасига кирувчи бирликлар гап таркибида бир хил позицияларда бир-бирларининг ўрнида ишлатилишлари мумкин. Синтагматик муносабатлар ёрдамида бирликлар ўзаро боғланадилар ва нутқий тузилма ҳосил қилиш учун ўзаро бирикадилар. Парадигматик ва синтагматик муносабатлар луғавий бирликларнинг семантик хусусиятлари билан ўзаро узвий боғланган. Парадигматик муносабатлар сўзларни семантик синфларга бўлиш учун асос вазифасини бажаради. Бир парадигматик синфдаги бирликларнинг жумла таркибида

www.arxiv.uz бажараётган вазифалари ўзаро ўхшашдир. Синтагматик муносабатлар асосида эса парадигматик синфлар бирликлари коммуникатив мақсадларни бажариш учун ўзаро бирикадилар. Бу икки хил муносабатлар асосида ҳар бир сўз ифодалаётган маънонинг парадигматик ва синтагматик аспектларини аниқлаш мумкин. Луғавий маънонинг парадигматик аспекти у мазмунан боғлиқ бўлган сўзлар гуруҳининг умумий маъноси билан аниқланади. Сўз парадигматик маъносининг миқдори у доимо муносабатга кириша оладиган лексик гуруҳнинг миқдорига боғлиқ. Масалан, «ер» сўзи ифода этаётган маъно бўлаклари турига нисбатан қуйидаги лексик гуруҳларнинг ҳар бири билан муносабатга кириша олиши мумкин: 1. замин, тупроқ, қатлам, қават; 2. шудгор, мулк, дала; 3. оҳактош, лой, қум; 4. қуёш, ой, юлдуз; 5. мамлакат, ватан, давлат; 6. қуруқлик, қирғоқ, орол ва ҳоказо. Маънонинг синтагматик аспекти гапда лексемаларнинг ўзаро бирикувига асосланади. Мазмундор нутқда сўзлар энг аввало улар ифодалаган маъно орқали бирикадилар. Шундай экан, бир сўзнинг бошқа бир сўз билан бирикувида ҳар сафар унинг янги семантик хусусиятлари намоён бўлади. Масалан, « ер атрофида айланмоқ», «ерни кемадан кўрмоқ», «тақир ер», «ҳайдаланадиган ер», «ердан намуна олмоқ», «ерни деҳқонларга бермоқ» каби сўз бирикмаларида «ер» сўзининг турлича маънолари намоён бўлади. Агар маънонинг денотатив ва сигнификатив аспектлари нолисоний омиллар орқали аниқланса, парадигматик ва синтагматик аспектлар ички лисоний ҳодисадирлар. Лекин бу ҳолда ҳам лисоний номланаётган реалияларнинг хусусиятлари – таъсирини бутунлай инкор қилиб бўлмайди. Сўзларнинг тематик гуруҳлари ёки семантик сатҳ сўз орқали ифодаланган, экстралингвистик умумийликка асосланган, маъно жиҳатидан

www.arxiv.uz ўзаро боғланган лексемалардан ташкил топади. Бу масала М.М.Покровский, Г.Ипсен, Й.Трир, Л.В.Щерба, А.И.Смирницкий ва бошқа олимлар томонидан атрофлича тадқиқ қилинган. Ўтган асрдаёқ рус тилшуноси М.М.Покровский «сўзлар ва уларнинг маънолари бир-бирларидан ажратилган ҳолда яшамайдилар, бироқ бизнинг онгимизга боғлиқ бўлмагани ҳолда турли гуруҳларга бўлиниб бирикадилар» деган эди (Покровский 1956: 176-177). А.И.Смирницкийнинг қайдича, тилда «макон», «замон», «сон», «ҳайвонлар дунёси» каби кенг тушунчалар мавжуд бўлиб, уларнинг семантик майдони қийинчиликсиз, «ўз-ўзидан ажралади». Лекин, шунинг билан биргаликда ушбу тематик синфлардаги сўзларнинг айримлари, кўпмаънолилик хусусиятига эга бўлганлиги сабабли, турли семантик гуруҳлар таркибига кириши эҳтимоли йўқ эмас (Смирницкий 1965: 176-177). Масалан, инглиз тилидаги wood сўзи «ўрмон» маъносида forest «ўрмон», grove «дарахтзор», thicket «чакалакзор» кабилар билан бир гуруҳга кирса, «ёғоч» (материал) маъносида эса stone «тош», metal «металл», iron «тунука» каби сўзлар қаторидан жой олади. Тилнинг тизимли ва структуравий хусусиятга эга эканлиги маълум. Тилшуносликда «система» ва «структура» тушунчаларининг мазмуни қориштириб юборилмаслиги лозим. Система ўзаро боғлиқликдаги элементлар мажмуасидан иборат бўлиб, бу мажмуа яхлитликни ташкил қилади ва ундаги иштирокчиларнинг ҳар бири алоҳида ҳамда ўзаро муносабатда тавсифланадилар. Структура эса ушбу сиситемадаги элементларнинг муносабатлари асосида юзага келадиган тузилмадир ( H o r n 1988: 113-114). Система ва структура тушунчаларининг шу йўсиндаги таърифи О.Ахманованинг лисоний атамалар луғатида ҳам ўз аксини топган (Ахманова 1969: 412-413; 458). 1. Луғатда «система»га тил бирликларининг ботиний таркибдаги мажмуаси деб қаралади. Бу бирликлар турғун (инвариант)

www.arxiv.uz муносабатлардадир, масалан, ушбу тил учун хос бўлган ва нутқий қурилмаларни ҳосил қилувчи синтактик қолиплар тўплами. Ушбу таъриф тилнинг фонетик тизимини сўз ва морфемаларни фарқлаш учун хизмат қилувчи нутқ товушлари тўплами сифатида аниқлашга ундайди. Худди шунингдек, ушбу тил ёки лаҳжа учун хос бўлган гап турлари ва қолипларини қурувчи сўз шакллари тўплами грамматик тизимни ташкил қилади. Ифода планига кирувчи фарқлар умумлашмасига эса семиологик тизим сифатида қаралади. О.С.Ахманова «система» тушунчаси доирасига, шунингдек, грамматик категорияни ифодаловчи шакллар ва форма ясаш парадигмаси кабиларни ҳам киритади. 2. Луғатда «структура» тушунчасииннг мазмуни қуйидагича изоҳланади: 1) тилнинг товуш, фонологик, морфологик ва морфонологик таркибларига хос бўлган умумий, инвариант хусусиятларнинг бир-бири билан боғлиқлиги, яъни қуйи сатҳ бирликларининг юқори сатҳ бирликлари тузилишига иштирокига нисбатан. Бу ҳолда «товуш структураси», «лексик структура», «морфологик структура» атамалари қўлланилади; 2) структура атамасииннг иккинчи маъноси «гап структураси», «сўз структураси», «маъно структураси» каби бирликларда намоён бўлади (Ахманова 1969: 458). Прага лингвистик мактабида «структура» атамаси анча тор мазмунда талқин қилинади. Прага лингвистик луғатида берилган таърифдан маълум бўладики, ушбу тушунчани О.С. Ахманова ажратган биринчи маънода қўллаб бўлмайди: «Тил структураси» тушунчаси «сўз-гап» га нисбатан мавжуд бўлган барча фактларни қамраб олади. Бу гапнинг умумий тузилиши ёки умуман маълум тилнинг грамматик тузилиши бўлиш мумкин. … Умумий грамматик тизим бир қатор алоҳида тизимларда намоён бўлади. Шу сабабли тусланиш системаси, турланиш системаси, фонологик система ҳақида гапирилиб, «структура тушунчасини тил грамматик қурилишининг умумий хусусиятларини аташ учун сақлашади» ( Baxek 1964: 218). Хуллас, система ва структура тушунчалари айнан бир ҳодиса эмас. Лекин бу фарққа ҳар доим ҳам эътибор берилавермайди. Кўпинча улар

www.arxiv.uz синонимлар сифатида қўлланилади. Буни, масалан, қуйидаги икки таърифни қиёслаганда сезиш мумкин. Биринчи турдаги таърифда система ва структура тенглаштирилади, бири иккинчисининг йиғиндиси сифатида қаралади. Масалан, Э.Косериунинг ёзишича, «тил ўзаро боғлиқ структуралар системасидир» (Косериу 1963: 172). А.А.Реформатскийнинг таъкидича, «…ҳар бир тилнинг ўз фонетик, грамматик ва лексик тизими мавжуд. Таркибидаги бирликларнинг қўлланишидаги ўхшашлик мажбурий бўлган системаларнинг умумлашмаси тилнинг структурасини ташкил қилади» (Реформатский 1967: 270). Система ва структуранинг иккинчи таърифи тилнинг динамик ва статик ҳолатлари қарама-қаршилиги билан боғлиқ ҳолда берилади. Масалан, Б.Потье қуйидаги таърифни келтиради: «Агарда ажратилиши ва таҳлил қилиниши мумкин бўлган воқелик қисмларини белгиловчи элементлар мажмуасини «структура» деб билсак, унда «система» структура элементларининг маълум пайтда қўлланишидир» ( Pottier 1966: 112-113). Олим ўз таҳлили амалиётида структура тушунчасини таҳлил қилинаётган бирликларини ажратиш, масалан, а` dans шу қатордаги а`, hier , chien , faire , dans элементларидан фарқлаб, ягона бир категорияга киритиш учун қўллайди. Тизимлаштириш ушбу элементлариннг бажараётган вазифаларини аниқлаш ва уларнинг қўлланишдаги маъноларини ажратиш имконини беради. Айтилган а` ва dans муносабати тизимдир, бу тизим тилда мавжуд ва нутқий фаоллашув жараёни юзага келадиган мазмуний силжишларни аниқлаш имконини беради (Ўша асар, 144-б). Б.Потье таклиф қилган «система (=система)» ва «система (=структура)» қарама-қаршилигини фарқлаш Густав Гийом психосистематика таълимотидаги система тушунчасининг қўлланишига мос келади. Г.Гийом системани икки томонлама яъни динамик ва статик кўринишда тасаввур қилади. Лекин Б.Потье структурани статик , системани эса динамик тушунчалар сифатида талқин қилса, рус тилшуноси В.А.Звегинцев бу тушунчаларнинг статик ва динамик ҳолатларини тескари кўринишда

www.arxiv.uz тасаввур қилади. Унинг ёзишича, «система ва струкура … сўзсиз, бир- биридан тубдан фарқ қиладиган икки ҳодисалардир. Система ҳақиқий статик тушунчадир ва шунга биноан унинг воситасида тилнинг синхрон ҳолати ёритилади, структура эса динамик тушунча сифатида қўлланиши лозим ва унинг асосида тилнинг диахроник ҳодисалари (тадрижий жараёнлар) ўрганилиши керак» (Звегинцев 1962: 144). Яна бошқа бир рус тилшуноси Н.Д.Арутюнова тил белгиларининг шакл ва мазмун жиҳатидан таркиб топишини ёритиш учун батамом бошқа атамаларга эҳтиёж борлиги ҳақида гапиради (Арутюнова 1988: 214). Ушбу тушунчалар ва атамаларнинг турли олимлар томонидан берилган таърифларини қиёслаш асосида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1) умум қабул қилинган атамаларнинг ўзига хос таърифланиши ва қўлланиши маълум йўналишга оид бўлган ғояларга асосланади; бу ҳолда атамаларнинг таърифи дастурий ишлар ёки луғатларда берилади. 2) атамаларнинг ўзига хос изоҳланиши у ёки бу муаллифнниг индивидуал ёндашуви натижасидир. Биринчи ҳолда атамаларнинг бу йўсинда қўлланишини изоҳлаш мумкиндир, аммо иккинчисидаги умумий атамага янги мазмун бахш этиш ҳаракатини оқлаб бўлмайди. Инчинун, «система» тушунчасини бир турдаги элементлар мажмуаси сифатида изоҳлаш, «структура» ни эса ушбу элементларни таркиблаштириш ва улар ўртасида мавжуд бўлган муносабатларни тасаввур қилиш даражасида таърифлаган маъқулдир (Янко 1999: 50-51).

O'xshashlar

Диглоссия. Тилнинг ҳолати ва вазияти

Туркий тилларнинг грамматик курилиши

Тилнинг функционал типологияси

Тилнинг лугавий бирликлари

Халк лотин тили грамматик курилиши