logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Tarixiy sintaksis

Tarixiy sintaksis

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.5 KB
Ko'chirib olish
Tarixiy sintaksis Reja: 1. So’z formalarining o’zgarishi. 2. Aniqlovchi va artikl. 3. O’rta yuqori nemis tili davri. Qadimgi yuqori nemis tili davrida so‘z va so‘z birikmalari oralig‘idagi aloqa vositalari. Qadimgi yuqori nemis tilida so‘zlarning tarkibida leksik birliklarning bir-birlari bilan aloqaga kirishishi hozirgi zamon nemis tilidagidan keskin farq qiladi. Qadimgi yuqori nemis tili morfologik nuqtai nazardan flektiv xarakterga ega bo‘lgan, ya’ni so‘zlar bir-birlari bilan flektsiyalar yordamida aloqaga kirishgan. So‘z formalarining o‘zgarishida asosan ikki xil sintaktik aloqa ishtirok etadi: boshqaruv va moslashuv. Boshqaruv sintaktik aloqa vositasiga misol tariqasida qadimgi yuqori nemis tilidan walon (sayohat qilmoq) va fliogan (uchmoq) kabi o‘timsiz fe’llarini keltirish mumkin: Fluog er sunnun pad der rono straza (Otfried). Er flug (im Sommer) in der Sonne durch die Strasse. Ih wallota sumaro enti wintro sechstic. Sintaktik aloqa vositasi hind –ovropa tillariga xos bo‘lgan eng qadimiy xususiyatlardan biridir. Bu sintaktik aloqani biz har qanday gap tarkibida ega bilan kesim, aniqlovchi bilan aniqlanmish o‘rtasida va shu kabi hollarda ko‘rishimiz mumkin: Quad tho zi imo thie engil. Bu misolda biz ega va kesimning shaxs va sonda moslashuvini ko‘ramiz. Qadimgi yuqori nemis tilida so‘zlar gap tarkibida bir -biri bilan aloqa vositalariga kirishishi ko‘pgina yordamchi so‘zlar orqali amalga oshishi mumkin. Bu yordamchi so‘zlar orasida har - xil ko‘makchilar, bog‘lovchilar, ravishlar, ko‘rsatish olmoshlari kelishi mumkin: do - qachon , o‘shanda, bidin mitthiu- qachon, allaqachon, o‘sha vaqtda; -sit(seit) o‘sha vaqtdan boshlab; wanta-chunki, zero, zeroki. Aloqa vositalarining uchunchi turi sifatida hozirgi zamon nemis tilidagidek so‘z tartibi ishtirok etadi. Eng qadimgi davrda tillarda flektsiya aktiv ishtirok etgan va shu sababli bu davrda gapda so‘zlarning bir-biriga nisbatan ma’lum tartibda joylashishiga ehtiyoj bo‘lmagan. Faqatgina flektsiya o‘z mavqeyini yo’qotishi natijasida so‘zlarning gap tarkibida ma’lum tartibda joylashish zarurati tug‘iladi. Asta-sekinlik bilan so‘z tartibi normaga aylanadi va undan tashqariga chiqish xato hisoblanadi. Nemis tili grammatik qurilishidagi so‘z tartibi bu til uchun yod narsa emas, u boshqa tillardan qabul qilinib olingan ham emas. Eng qadimgi yozma yodgorliklarda ham hozirgi zamon nemis tiliga xos bo‘lgan so‘z tartibining namunalarini ko‘rish mumkin. der sohwarze Tisch- aniqlovchining joyi. die Werke von Goethe -----//----- das Buch des Lehrers. -----//------ So‘z tartibiga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar shundaki, gapdagi ma’lum bo‘lakka qaram bo‘lgan ikkinchi darajali bo‘laklarning bir - birlaridan ajratish mumkin emas. M. n. otning o‘zi aniqlovchi bilan birgalikda gapning ma’lum qismining, gapni yaxlit bo‘lagini tashkil qiladi. Gapni sintaktik tahlil qilish paytida ot gruhini bir-birlaridan ajratish mumkin emas. Thar warin steininu wassar - bu erda toshdan yasalgan suv soladigan idish bor edi. Thar was (war) these heilantes muoter - bu erda payg‘ambar onasi han bor edi. Qadimgi yuqori nemis tilida so‘z tartibini o‘rganar ekanmiz, fe’lning o‘zgaruvchan qismnining gapda tutgan o‘rniga ham e’tibor berishimiz zarur. Fe’lning o‘zgaruvchan qismi odatda quyidagi o‘rinlarda uchraydi: gap boshida, gap oxirida. Birinchi o‘rinda turgan gap bo‘lagidan keyin; gap boshida odatda so‘roq so‘zsiz so‘roq gaplarda, lekin q. yu. n. tilida darak gapda ham kesim birinchi o‘rinda turishi mumkin: Vobs linte y. yu. n. linti Was (war) filu liuto flizig Viele Leute waren fleissig. Fe’lning gap oxirida kelishi: Sunufatarungoiro saro rihten - Ota va bola o‘z qurollarini tartibga soladi. Forn her Ostar gewiet- U sharqqa tomon yo‘l oladi. Fe’lning gapda ikkinch o‘rinda turishi mustaqil gaplar uchun odatdagi hol edi. Tho qued sin muoter zu then ambahtan - o‘shanda uning hizmatkorlariga dedi. Sie waren rehtiu beidu for a gote - uning ikkalasi ham xudo oldida haq edi. Qadimgi yuqori nemis tilidagi gaplarda gap bo‘laklarining har -xil vositalar bilan ifodalanish masalasiga kelsak, bu borada hozirgi zamon nemis tilida unchalik katta farq yo‘q ekanligini ko‘ramiz. Ega va kesim gapning bosh bo‘laklari hisoblanadi. Ega hozirgi zamon nemis tilidagidek har - xil otlar, otlashgan sifatlar va olmoshlar yordamida ifodalanishi mumkin. Kesim esa faqatgina fe’l yordamida emas, balki yordamchi fe’l va boshqa so‘z turkumlaridan tashkil topadi, jumladan ot kesim shaklida ham namoyon bo‘lishi mumkin. ANIQLOVCHI VA ARTIKL Qadimgi yuqori nemis tilida aniqlovchi vazifasida odatda sifat va ot qo‘llanilishi mumkin: Thes heilantes muoter - die heilige Mutter. Quam tho wib fon Samarin- ushanda samariyalik ayol keldi. Das Weib kam von Samarin. Der mahtigo khuninc - buyuk qirol. Der gröoße König. Sifat qadimgi yuqori nemis tilida gap tarkibida quyidagi ko‘rinishlarda uchraydi: 1. kuchsiz turlanishdagi aniqlovchi rolida: Masalan; Thu gihielte then guoton uuin unzan nu - sen yaxshi vinoni shu paytgacha saqlab kelding (unzan=unz an-go); 2. kuchli turlanishdagi aniqlovchi vazifasida: M-n: Du bist dir alter Hun ummet sprahir. Sen qari Gunn juda ham ayyorsan (Gunn qabila nomi). Spahi o‘r. yu. n. t spahe [ae-o, ä]. 3. qisqa formadagi sifatlar: das was (war) so friuntlaos man. Bu yaxshi o‘rtoqlari yo‘q odam edi (Hildebrandslied). Egalik olmoshlaridan keyin (min, din) sifatlar kuchli va kuchsiz turlanish bo‘yicha o‘zgarishi mumkin. Aniqlovchi vazifasida egalik va ko‘rsatish olmoshlarini qo‘llanilishi: Var inti halo thinan gomman - bor va eringni olib kel; gama-odam=ni Bräutigam. Qadimgi yuqori nemis tili davrining oxiriga kelib aniqlovchi vazifasida qo‘llanuvchi der ko‘rsatish olmoshi artikl vazifasini o‘tay boshlaydi. Ko‘rsatish olmoshining artiklga aylanishi jarayonida olmosh o‘z mazmunini yo‘qotadi va otning grammatik kategoriyalarini ifodalovchi elementga aylanadi. Qadimgi yuqori nemis tilida hali artikl barcha hollarda bir tekisda qo‘llanilmagan, ayniqsa poetik yodgorliklarda artiklning juda ham kam qo‘llanilishini ko‘ramiz. Kuninc was (war) erfirrit (vira feier) -Qirol chetlashgan edi. Sang was gesungen uuig war bigunnan. Das lied war gesungen, der Krieg war begonnen. Qoshiq aytib bo‘lindi, jang boshlandi. Qadimgi yuqori nemis tilida -ein sonining ham noaniq artiklga aylanish jarayoni kuzatiladi: In dagen eines kuninges… was ein uuarto . In Tagen eines Königes war ein. Bir qirol davrida bir ruhoniy bor edi. (Jirmuniskiy B. M., 218-246). O‘RTA YUQORI NEMIS TILI DAVRI. O‘rta yuqori nemis tili davrida urg‘usiz bo’g’indagi unlilarning reduktsiyaga uchrashi va ayrim kelishiklarning bir-biri bilan aralashib ketishi natijasida predloglar va predlogli konstruktsiyalar keng ko‘lamda qo‘llanila boshlaydi. Bu davrga kelib 20 ga yaqin yangi predloglar paydo bo‘ladi. Bular orasida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: ab, ur-uz=aus; vona=von; duruh=durch; umbi=um; an; uf=auf; in; hintar=hinter; untar=unter; vora=vor; ubar =über; va boshqalar. Bunday predloglarning hosil bo‘lishi nemis tili taraqqiyoti bosqichida muhim rol o‘ynaydi, chunki predloglar nemis tilida mavjud bo‘lgan kelishiklar sistemasini ma’lum darajada soddalashishiga va ixchamlashishiga olib keladi. Buning natijasida hind-ovropa tillarida mavjud bo‘lgan 8 ta kelishik o‘rniga german tillarida, jumladan nemis tilida 4 ta kelishik saqlanib qoldi. Bu hol kelishiklarning bajarib kelayotgan funktsiyalarining kengayishiga olib keldi. Dativ kelishigini olib qarasak, u o‘zining funktsiyasini to‘g‘ridan-to‘gri bajarib kelishi bilan kerakli predloglar yordamida boshqa kelishiklar funktsiyasini, masalan: rus tilida mavjud bo‘lgan predlojniy kelishigining funktsiyasini ham bajarib kelishi mumkin: Er erzählte von seinem Leben . Huddi shunday xususiyatlar boshqa kelishiklarga ham taalluqlidir.

O'xshashlar

Sintaksis
Sintaksis
Sintaksis predmeti
Sintaksis haqida tushuncha
Qadimgi turkiy tilda sintaksis