logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Sintaksis

Sintaksis

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB
Ko'chirib olish
Sintaksis Reja: 1. Tarixiy sintaksis haqida ma`lumot. 2. So’z birikmasi. 3. Gap bo’laklari. Qadimgi turkiy til va so’nggi davrlar tilining sintaktik tuzilishi bilan hozirgi zamon tili sintaktik tuzilishini qiyoslar ekanmiz, o’zbek tili sintaksisida ham jiddiy ko’rish mumkin. Morfologiya va leksikada bo'lgan o’zgarishlar tufayli ro’y bergan. Masalan, vosita kelishigining iste`moldan chiqishi so’zlarning boshqaruv munosabatini o’zgartiradi va hol doirasini kengaytiradi. Sintaksis taraqqiyotidagi ikkinchi omil - boshqa tillarning ta`siridir. Tarixda o’zbek tiliga, ayniqsa, fors-tojik tilining ta`siri sezilarli bo'lgan. Bu tilning ta`siri bilan yangi so’z birikmalari, ergash gaplar vujudga keldi. So’z birikmasi. Ma`lumki, so’z birikmalari ikkiga bo’linadi: tobe birikmalar, teng birikmalar. Teng b irikmalarda so’zlar o’zaro teng munosabatga kirishsa, tobs birikmalarda so’zlar o’zaro tobe-hokim munosabati orkali guruhlanadi Tobe birikma tarkibidaga bosh va ergash so’z vositalar bilan boshanishiga qarab, uch turga boShqaruv, moslashuv, bitishuv. BoShqaruv munosabatida ergash so’z bosh so’zning talabi bilan biror grammatik formada ikki turi mavjud; kelishikli boshqaruv va ko’makchili boshqaruv. Kelishikli boShqaruvda bosh so’z va ergash so'z o’zaro tushum, jo'nalish, o’rin-payt va chiqish kelishigi yordamida bog’lanadi. Ko’makchili boshqaruvda bosh so’z bilan ergash so'z ko’makchilar yordamida munosabatga kirishadi. Moslashuvli birikmada bosh so’z bilan ergash so'z o'zaro qaratqich-qaralmishda moslashadi:...ul navahanin cheriki bile..(BN). Bitishuv munosabatiga kirishgan so’zlar faqat ohang yordami bilan bog’lanadi. Bunday munosabat sifat bilan ot, son bilan ot, olmosh bilan ot o'rtasida bo'ladi. Ottiuz - qiurq barg shaxiun uchida bir yerdin-oq irikrak panja uradur (BN). Izofa. Izofa ikki otning aniqlovchilik munosabatiga kirishuvidir. Izofa arab va fors tillariga xos bo’lib, turkiy tillardagi moslashuvli birikmaga ekvivalent bo'la oladi. O'zbek tili leksikasining katta qismini arab va fors so'zlari tashkil etgani uchun bu tillardan izofiy birikmalar ham juda ko’plab o’zlashgan. Misollar: Haki pay, abi hayvan (Lutf.). Arab va fors tillaridagi aniqlovchi-aniqlanmishning joylashuvi bilan o'zbek tilidagi aniqlovchi-aniqlanmishning o'rinlashuvi o'rtasida jiddiy farq mavjud. Arab va fors tillarida avval aniqlanmish keyin aniqlovchi kelsa, o’zbek tilida avval aniklovchi so’ng aniqlanmish keladi. Gap bo’laklari . Ma`lumki, gap bo’laklari gapni tashkil qiluvchi so'z shakllari, birikmalari va boshqa sintaktik birliklarning tarkibiy va ma`no xususiyatlariga ko'ra farqlanadi. Bunda tarkibiy xususiyat tushunchasi gap bo’laklarining ifodalanishi, ularning gapdaga boshqa sintaktak hodisalar bilan bog’lanishi va sintaktik mavqe tushunchalarini o’zida birlashtiradi, ular ma`lum bir ma`noni tashishga xizmat qiladi. Bosh bo’laklar. Ma`lumki, ega fikr ob`ektini, nutq, predmetini ko’rsatuvchi bosh bo'lakdir. An`anaviy tilshunoslikda gapning harkim bolaga ega deb e`tirof etiladi. «ega ikki sostavli gapning bosh bo’laklaridan biridir: u hokim sostavning grammatik markazi, shu sostavdagi bo’laklarga, shuningdek, tobe sostavdagi bosh bo’lakka - kesimga ham hokimdir. ega absolyut hokim holatdagi bo’lakdir. U gapdagi fikr, hukm o'ziga qaratilgan predmetning - nutq, predmetining nomidir. ega harakatni bajaruvchi yo qabul qiluvchi shaxsdir yoki kesim ifodalagan holat, yo belgi qarashli predmet» (G’ulomova A., Asqarova M. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tili. Sintaksis. T., 1987, 77). Keyingi yillarda gapning shakliy tomoni bilan bir qatorda, uning mazmuniy tomonini o’rganishga ham jiddiy e`tibor berilmoqda, ya`ni tilshunoslikda mazmuniy sintaksis degan yangi yo'naiish yuzaga keldi. Bu borada A.Berdialiev, R.Sayfullaeva, A.Nurmonov,N.Mahmudov,A.Ahmedov,S.Solixujaeva,M.Abuzalov va boshqalarning tadqiqotlarini ko’rsatib o'tish joiz. Bu tadqiqotlarda gapning bosh bo’laklari xususida ham yangicha qarashlar paydo bo’ldi. Bu, ayniqsa, N.Mahmudov, A.Nurmonov, M.Abuzalovalarning ishlarida o'z ifodasini topdi. Bu qarash bo’yicha o’zida predikativlikni aks ettiradigan, "gapni uyushtiruvchi va shakllantiruvchi bo'lak kesimdir. Kesim gapning markaziy bo'lagi bo'lganligidan butun tavsifi-grammatik kategoriyalari: tasdiq-inkorlik, shaxs, zamon, kommunikativ maqsad va hokazolar kesimga qarab belgilanadi. Kesim gap qurilishida uyushtiruvchilik rolini o'ynaydi. To'g’ri, kesim haqidagi bunday fikr- mulohazalar an`anaviy tilshunoslikda ham bor. Jumladan, A.G’ulomov shunday yozadi: «Kesim ega bilan o’zaro bog’langan bo’lib, gapning uyushtiruvchi markazlaridan biridir: u hukmni ifodalovchi, gapning asosiy belgilarini (modallik, zamon va shaxsni) - predikativlikni ko'rsatuvchi eng muhim bo’lak bo’lganligidan gapning mazmunini, strukturasini, xarakterini belgilashda katta rol` o'ynaydi, ega nutq, predmetini-temani (gapning nima to’grisida borishinigana) bildiradi, shu haqda nima deyilishini, xabarni, xarakteristikani kesim bildiradi» (G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi zamon gili. Sintaksis.T.,1987, 84). Shuningdek, bu asarda kesimning gapdagi eng zaruriy bo'lak ekanligini e`tirof etiladi, gapning shakllanishida kesim muhim rol` o’ ynashi ta`kiddanadi: «Gapni maydonga keltirish, fikrni ifodalash jihatidan kesimning gapdagi ahamiyati juda kattadir: u kommunikaciyada (aloqa - aralashuv, xabar berishga) asosiy vazifani bajaradi. Gapda kesimning ayrim bo'lak sifatida ifodalanmay qolishi kuchli sezilib turadi. Demak, gap tushunchasi kesim tushunchasi bilan juda zich bog’langandir. Predikativ aloqaning ko'rsatkichlari, odatda, kesimda bo'ladi» (G’ulomov A., Asqarova M., yuqoridagi asar, 1987, 84). Ma`lumki, gapning xarakterli belgilaridan biri predikativlikdir. Demak, kesim predikativ aloqaning muhim ko'rsatkichi, gap tushunchasi bilan juda zich bog’langan ekan, u gapda hokim bo'lak hisoblanishi kerak. Ega q uyidagi ma`no xususiyatlarini bildiradi: 1. Harakat, holat va belgini bildiradi: Hamul besh-on kunde abtar devananiu bozaxanada pana vir vzidek abtar boyniuniu chapiub vldurdi (Nav.XM). 2. Ish-harakat ob`ektini bildiradi: Vazirga bu xabar yetishti (Nav.TMA). 3.Ish-harakatning o'rnini bildiradi: Va ul hazratniun mubarak murnadi Jom vilayatiuda Jarjud qasabasiudadur (Nav.MN). .. . 4. Ish-harakat yoki belgining paytini bildiradi: Va Ialashniuc zamani besh yiuldiun juzviy Oksukdur (Nav.TMA). Tarkibiga kura ega sodda va murakkab turlarga bo’linadi. Sodda ega bir so’z shakli bilan ifodalanadi Murakkab ega bir tushunchani ifodalovchi turg’unlashgan so'zlar birikmasidan iborat bo'ladi: Bu she`rga uazrat Mahdumi Nuran javab aptiubturlar (Nav.MN). Kesim gap tarkibida muhim o’rin tutadigan bosh bo'lakdir, shuning uchun ham u sodda gaplarda muhim poziciya tutadi. Kesim tuzilishi va ifodalanishiga ko'ra quyidagi turlarga bo’linadi: Sodda kesim bir so’z shakli bilan ifodalanadi. Sodda kesimlar kdysi suz turkumi bilan ifodalanishiga qarab sodda fe`l kesim va sodda ot kesimlarga bo'linadi. Sodda fe`l kesimlar fe`l, uning sifatdosh va ravishdosh shakllari bilan Ifodalanadi. Sodda ot kesimpar fe`ldan boshk,a suz turkumlari bilan ifodalanadi: Yalgan apt^uchiu gaflatdadur (Nav.MQ). Ul ham Andiujpndiundur (Nav.MN). Murakkab kesimyaar bir necha so'zlardan iborat bo’ladi. Ular ham sodda kesimlar kabi murakkab fe`l kesim va murakkab ot kesk Murakkab fe`l kesim adabiyotlarda sostavli kesim deb ham yuritiladi. Murakkab fe`l kesimlar asosan kumakchi suz kushilmasidan iborat buladi. Murakkab ot kesimlar ot+fe`l va ot+bog’lama nushilmalaridan iborat buladi: Va Shamda alarga kop muridlar payda boldiular (Nav.NM). Jami` darveshler uaziur grdilar (Nav.NM). eski o’zbek tilida ham xuddi hozirgi o’zbek tilidagidek, ot kesimlar tarkibida -tur, -men, -siz, -biz kabi To’ldiruvchi. To'ldiruvchi gapning uzviy bo'laklaridan bo’lgan ikkinchi darajali bo'lakdir. To’ldiruvchi uchun asosan ot ml olmosh turkumi ifoda ashyosi bulib xizmat qiladi. Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanadi. Ular quyidagi so’z turkumlari bilan ifoda qilingan: I. Ot bilan ifodalangan: Bu zalimlar mulkni barbad (Nav.MYu- Olmosh bilan: Jamiki aniu kvrdiLvr (Nav.MK,). I. Fe`lning amaliy shakllari bilan: Ishleri tal pchmshniu, talamSh (Nav.MK,). 2. Olmosh bilan: Alarda bu hasad daim bar erdi (Nav.TMA). 3.Otlashgan sifat bilan: Turkiy va far si da tab`i yaxshiu tasarruf quyaur (Nav.MN). Aniqlovchi. Aniqlovchilar ham ma`no xususiyatiga ko'ra ikki guru^ga bulinadi: sifatlovchi aniclovchi va caratcich anShlovchi. Sifatlovchi aniqlovchilar biror bulakning belgisini a ifodalanadi: FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sintaksis
Sintaksis predmeti
Tarixiy sintaksis
Sintaksis haqida tushuncha
Qadimgi turkiy tilda sintaksis