logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Tarixiy grammatika

Tarixiy grammatika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37 KB
Ko'chirib olish
Tarixiy grammatika Reja: 1. Ot to’g’risida umumiy tushuncha. 2. Otlarning turlanishi. 3. Otlarga xos bo’lgan kuchli va kuchsiz turlanishlar. OT TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA (qadimgi yuqori nemis tili davri) Qadimgi yuqori nemis tilida otga quyidagi grammatik kategoriyalar xos bo‘lgan: rod, kelishik, son. Nemis tilida ham qadimgi german tillaridagi kabi mujskoy, jenskoy va sredniy rodlar mavjud bo‘lgan. Son kategoriyasi birlik va ko‘plikdan tashkil topgan. Kelishik sohasida hozirgi zamon nemis tilidagidek to’rtta kelishik mavjud bo‘lgan: Nominativ, Genitiv, Dativ va Akkusativ. Ayrim yozma yodgorliklarda inistrumental deb nomlanuvchi kelishik ham uchrab turgan. Ushbu kelishik qo‘llanishdan chiqib ketgan. Qadimgi o‘rta yuqori nemis tilida ham, so‘z tarkibi ikki morfemaden iborat bo‘lgan: o‘zak, ya’ni negiz yasovchi suffiks+kelishik ko‘rsatgichi. Ko‘rinib turibdiki, o‘zak va kelishik qo‘shimchasi o‘rtasida maxsus negiz yasovchi element dastlabki davrlarda so‘z yasovchi xususiyatiga ham ega bo‘lgan, keyinchalik esa bu xususiyat yo‘qolib ketgan. Otlar tarkibida keluvchi negiz yasovchi suffikslarning xarakteriga ko‘ra otlar har -xil turlanish tiplariga ajratilgan. Qadimgi yuqori nemis tilida negiz yasovchi suffikslari - a, -o, -i, -u unli tovushlardan iborat otlarning turlanish tiplari mavjud bo‘lgan. Otlarning bunday turlanishlari kuchli turlanish deb atalgan. Undosh asosli otlar ham ko‘p tarqalgan. N- asosli otlar otlarning kuchsiz turlanishini tashkil qilgan. 1. «a» -asosli otlarning turlanishi: Singular m. r. Pluval N tag taga G tages(as) tago D tage tagum (un, on, om) Akk tago taga Singular sr. r. Plural N wort wort G wortes(as) worto D worte(-a) wortum(un, on, om.) Akk wortu wort 2. «o» -asosli o‘tlarning turlanishi; Singular j. r. Plural N geba geba G geba(gebu, -a) gebono D gebu geboum(on, un) Akk geba geba 3. «i»- asosli otlarning turlanishi; Singular m. r Plural N gast gesti G gastes gesteo-io D gaste gastim, -in Akk gast gesti 4. «n»- asosli otlarning turlanishi: Bu asosga ega bo‘lgan otlar asosan kuchsiz turlanadi: Bizga ma’lumki -n asosidan iborat bo‘lgan otlar hind-ovropa tillarida ham uchrab turadi. Masalan: lotin tilida: Nom. homo ; Gent . - hominis , Akk . hominem , ko‘plikda hominess (qiyoslang: got tilida: guma , Gent. guminis ). Demak ushbu keltirilgan misollarda -in asos tashkil qiluvchi suffiks bo‘lib, u faqatgina Genitiv kelishigida namoyon bo‘ladi xolos: homin+is (Gent). «n»-asosli otlarning nemis tilida turlanishi: -an(m. r)-an(sr. r)-on (j. r)-in(j. r). Singular N namo herza zunga G namen (-in) herzen (-in) zungen D namen (-in) herzen (-in) zungun Akk namon (-un) herza zungun Plural N. namon (–um) herzun zungun G. namo (–no) herzono zungono D. namom (-on) herzom(-on) zungom(-on) Akk. namon (-um) herzun(-on) zungum Yangi yuqori nemis tili davrida ham otlarning shakl o‘zgarish sistemasiga (ya’ni turlanish sistemasiga) urg‘usiz bo‘g‘indagi unlilarning katta ta’sir ko‘rsatganligini ko‘ramiz. Yuqorida qayd qilganimizdek, unlilarning reduktsiya jarayoni qadimgi yuqori nemis tili davridayoq boshlangan bo‘lib, o‘rta yuqori nemis tili davrida bu sohadagi oxirgi jarayonlar amalga oshadi. Bu davrga kelib ot qo‘shimchalarida faqatgina yagona unli -e qoladi, undoshlardan esa -s, -n, -r ni uchratamiz. Turlanish sohasidagi o‘zgarishlar ayniqsa, o‘rta yuqori nemis tili davrida sodir bo‘la boshlaydi, ya’ni bu hodisa qo‘shimchadagi unlilarning reduktsiyasi natijasida keng ko‘lamda amalga oshadi. O‘rta yuqori nemis tili davrida otlarning turlanish tiplari bir-biriga mos kelib qoladi va ularning alohida turlanish tiplari sifatida ajratishga ehtiyoj qolmaydi. Natijada - a, -o, -u, -i asosga ega bo‘lgan otlar kuchli turlanish deb nomlanuvchi turlanish tipiga qo‘shiladi. Masalan: O‘r. yu. n. m. r. -a m. r. -i sr. r. -a N arm tag gast wort G armes tages gastes wortes D arme tage gaste worte Akk. arm tag gast wort Ya. yu. n. N. Arm Tag Gast Wort G. Armes Tages Gastes Wortes D. Arme Tage Gaste Worte Akk Arm Tag Gast Wort Shunday qilib yangi yuqori nemis tili davrida mujskoy va jenskoy roddagi otlarning turlanish sistemasida hech qanday farq sezilmaydi. Kuchsiz turlanish sohasida ham yangi yuqori nemis tili davrida bir qator o‘zgarishlar yuz beradi. Biz yuqorida kuchsiz turlanishda ham uchala roddan har-xil otlar kirishini ko‘rib o‘tgan edik. Yangi yuqori nemis tili davrida kuchsiz turlanishga faqatgina mujskoy roddagi otlar taluqli bo‘ladi. Bu turlanishga birinchi navbatda -e suffiksiga ega bo‘lgan va jonli predmetni bildiradigan otlar kiradi: Gatte, Affe, Rabe, Knabe, Gennosse, Bube va boshqalar . Bu kabi otlarning ayrimlari -e suffiksini tushirib qoldiradi, lekin shunga qaramasdan kuchsiz turlanish bo‘yicha turlanadi: Graf, Bar, Herr, Fürst, Prinz, Tor va boshqalar. Ayrim hollarda -i suffiksi tushib qolishi natijasida kuchsiz turlanish doirasidan otlar kuchli turlanish tipiga o‘tadi: masalan: Held oti XV asrdan boshlab kuchsiz turlanish bo‘yicha o‘zgaradi. Turlanishga xos bo‘lgan xususiyatlar to‘g‘risida qolgan materiallarni o‘rganish maqsadida manba’ga murojat qiling: (V. M. Jirmonskiy, 1965, S. 180-217).

O'xshashlar

Grammatika
Grammatika
Grammatika
J. Blok yaratgan grammatika
Grammatika va uning ob‘ekti