Суз туркумлари 2 - Tilshunoslik - Referatlar

Суз туркумлари 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Сўз туркумлари Режа: 1. Сўзларни гуруҳларга – сўз туркумларига ажратиш тамойиллари: 1) лексик-семантик тамойил; 2) морфологик тамойил; 3) синтактик тамойил. 2. Сўз туркумлари ҳақида умумий маълумот.

www.arxiv.uz 1. Сўзларни гурухларга – сўз туркумларига ажратиш тамойиллари . Нутқимизда мавжуд сўзлар бир-биридан маъно ва грамматик хусусиятлари жиҳатидан фарқ қилади. Шунга кўра сўзлар маъно ва грамматик хусусиятларнинг ўхшашлиги жиҳатидан айрим-айрим лексик- грамматик гуруҳларга – туркумларга ажратилади. Сўзларни туркумларга ажратиш уч тамойилга таянади: 1) лексик-семантик тамойил; 2) морфологик тамойил; 3) синтактик тамойил. 1) Лексик-семантик тамойилга кўра сўзларни гурухларга ажратишда унинг лексик маъносига қаралади. Масалан : туз, нон, китоб, тинчлик, дарё, тоғ, осмон каби сўзлар предметлик маъносини (бундай сўзлар от сўз туркуми деб номланган); катта кўча, ширин олма, тиниқ осмон, кўк кўйлак каби сўзлар предметнинг белгисини (сифат деб номланган); аста ўқиди, дўстона гапирди, тасодифан дуч келди, пиёда юрди кабилар иш-ҳаракатнинг белгисини (равиш деб номланган); бешта дафтар, юзлаб одам, иккинчи курс, ўнтадан ўқувчи каби сўзлар предметнинг миқдорини, тартибини (сон деь номланган) ифодалайди. Айрим сўзлар предмет, белги, миқдор (мен, сен, бу, шу, қачон, қанча, хар ким, ҳеч нима, қандайдир) кабиларни номлаб кўрсатмаса ҳам, уларнинг мавжудлигига ишора қилади. Бундай сўзлар олмошлар деб номланган. Айрим сўзлар бормоқ, келмоқ, ёзмоқ, кулмоқ, ухламоқ кабилар ҳаракат ва ҳолат маъносини (феъл деб номланган) ифодалайди. Тилда шундай сўзлар ҳам (билан, албатта, йўқ, ва, аммо, учун, чунки, -ми, -чи, эҳ, оҳ, дупур-дупур каби) борки, улар мустақил ҳолда лексик маъно ифода этмайди, бирор ҳодисанинг атамаси номи бўла олмайди. Бундай

www.arxiv.uz сўзлар ҳозирги ўзбек тилида кўмакчи, боғловчи, юклама, модал, ундов, тақлид сўзлар деб юритилади. Демак, бу тамойилга кўра сўзларни гуруҳларга ажратишда уларнинг лексик-семантик хусусияти эътиборга олинади. 1) Морфологик тамойил . Морфологик тамойилга кўра сўзларни гуруҳларга ажратишда уларнинг морфологик шакллари асос қилиб олинади. Сўзларнинг қандай морфологик шаклда келиши унинг маъно хусусияти билан боғлиқ. Масалан : предмет тушунчасини билдирган сўзлар – отлар, эгалик, келишик, сон каби грамматик шаклларга эга; предметнинг белгисини билдирган сўзлар (сифат ва равишлар) даража шаклига; ҳаракат ёки ҳолат маъносини билдирган сўзлар – феъллар нисбат, замон, шахс-сон, майл каби шаклларга эга бўлади. Предмет ёки шахсга ишора қилган олмошлар ҳам сон, эгалик, келишик қўшимчаларини олиб, морфологик жиҳатдан ўзгариш хусусиятига эга. Юқорида санаб ўтилган мустақил ҳолда тушунча ифода этмайдиган кўмакчи, боғловчи, юклама, модал, ундов ва тақлид сўзлар отлашганда шаклларга эга эмас. Ундов ва тақлид сўзлар отлашганда морфологик жиҳатдан ўзгаради. 3) Синтактик тамойил . Бу тамойилга кўра сўзларни гуруҳларга ажратишда сўзларнинг синтактик томони, яъни гапда бажарадиган синтактик вазифаси, қандай сўзлар билан муносабатга кириши эътиборга олинади. Предмет маъносини англатувчи сўзларнинг шакллари уларнинг гапда бажарадиган вазифаси (эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол), қандай сўзлар грамматик муносабатга киришишини билдиради. Масалан: Булбул чаманни севар, Одам – Ватанни. Халқимизнинг турмуши бўлди фаровон пахтадан .

www.arxiv.uz Белги билдирадиган сўзлар предмет ёки ҳаракат ифодаловчи сўзлар билан грамматик муносабатга киришиб, гапда аниқловчи ёки ҳол вазифасини бажаради. Бундай сўзларга сифат, сон, равиш каби сўз туркумлари киради. Масалан : Тўғри сўз қиличдан ўткир. Боя елдай учиб кетаётган одам энди шошилмасди .(Ш). Талабаларимиз шахардаги йигирма тўртинчи мактабга амалиётга чиқишди . Предмет, белги, миқдорнинг мавжудлигига ишора қилувчи, улар ўрнида алмашиниб қўлланувчи с´злар, яъни олмошлар µам гапда турли хил грамматик шаклларда келиб, гап бўлаги (эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол) вазифасини бажаради. Масалан : Ҳеч ким атрофга қарамайди (К.И). Қандай билай, бировнинг юрагини билиб бўладими? (Ойдин). Сени меҳнат енгмасин, сен меҳнатни енг. (Мақол). Тилда мавжуд бўлган айрим сўзлар лексик маъно ифодаламайди, морфологик шаклларга эга эмас. Демак, улар гапда синтактик вазифа бажармайди. Бундай сўзларга кўмакчи, боғловчи, юкламалар киради. Бундай сўзлар юқорида санаб ўтилган уч хусусиятга эга эмас. Бундай сўзлар лексик маъно англатувчи сўзлар орасидаги грамматик муносабатни шакллантиради, гап ёки унинг таркибидаги айрим сўзларга қўшимча маъно қўшади. Масалан: Ўқитувчи ва ўқувчилар залга йиғилишди. Укам учун китоб олдик. Бу бинони мен кўрганман! – Сен-а? Айрим сўзлар (бор, йўқ, керак, оҳ, уф, вой, дук-дук, пиқир-пиқир) бирор ҳодисанинг номи бўлмаса ҳам гапда гап бўлаги, сўз-гап сифатида қўлланади. Масалан : Узоқдан дук-дук овоз келарди. Боягидек дупур бор, лекин қаёқдан келаётгани маълум эмас. (М.Исм). Сув шилдир-шилдир оқмоқда. 2. Сўз туркумлари ҳақида умумий маълумот .

www.arxiv.uz Сўзларнинг лексик-семантик, морфологик ва синтактик тамойилига кўра гурухларга ажратилишига сўз туркумлари дейилади. Демак, ҳозирги ўзбек тилидаги барча сўзлар шу уч тамойилга таянган ҳолда сўз туркумларига ажратилган Шунга кўра сўзлар қуйидаги гурухларга бўлинади: 1. Мустақил сўзлар : От, сифат, сон, олмош, феъл, равиш. Мустақил ҳолда лексик маъно ифода эта оладиган, бирор морфологик шаклда келиб, гап бўлаги вазифасини бажарадиган сўзларга мустақил сўзлар дейилади. 2. Ёрдамчи сўзлар : кўмакчи, боғловчи, юкламалар. Улар лексик маъно ифода этмайди ва гап бўлаги вазифасини бажармайди. Сўз ва гаплар орасидаги муносабатни белгилайдиган ёки уларга қўшимча маъно қўшадиган сўзларга ёрдамчи сўзлар дейилади. 3. Модал сўзлар . Сўзловчининг айтилаётган фикрга бўлган турли муносабатни билдирадиган сўзлар модал сўзлар дейилади. Модал сўзлар юкламалар сингари модал маъно ифодалаш учун хизмат қилади, лекин юкламадан фарқли равишда гапда гап бўлаги, бутун бир гап тарзида кела олади. Модал сўзлар бирор сўзнинг атамаси эмас. 4. Ундов ва тақлид сўзлар . Ундов сўзлар сўзловчининг ҳис-ҳаяжонини, буйруқ-хитобини билдирса; тақлид сўзлар турли товуш, шуъла-ҳаракат, ҳолат кабиларга товуш орқали тақлидни билдиради. Ундов тақлид сўзлар гап бўлаги сифатида ҳам қўлланади. Лекин мустақил сўзлар каби бирор ҳодисанинг атамаси, номи бўла олмайди. Шунинг учун ҳам ундов ва тақлид сўзлар ҳам алоҳида гуруҳни ташкил этади.

O'xshashlar

Морфология. Суз туркумлари

Суз туркумлари 1

Феъл - суз туркуми 2

Суз бирикмаси

Суз таркиби ва суз ясаш йулларини ургатиш