Strukturalizm - Tilshunoslik - Referatlar

Strukturalizm

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50 KB

Ko'chirib olish

Strukturalizm Reja: 1. Praga sturkturalizmi . 2. Amerika strukturalizmi. 3. Kopengagen strukturalizmi.

Asosiy tayanch tushunchalar: Tilni ishoralar ( belgilar ) sistemasi sifatida o ` rganish ; funksional lingvistika ; deskriptiv metod - matnni eng ixcham va tugal ifoda qilishni talab qiladigan tasvirlash metodi ; distrubitsiya – ma ` lum til birligi qo ` llanishi mumkin bo ` lgan va qo ` llanishi mumkin bo ` lmagan doiralar yig ` indisi ; glossematika . Strukturalizm - struktural lingvistika XX asrning 20 yillarining oxirrog`ida (1926) yuzaga kelib, hozirgi zamon tilshunosligining o`ziga xos etakchi oqimlaridan, yo`na-lishlaridan biri bo`lib qoldi. Ushbu tilshunoslik til strukturasini ( qurilishini ) til nazariyasini ng asosi deb bildi. Struktural lingvistika tilni ishora lar (belgilar) sistemasi sifatida o`rganadi va uning shartli belgi lik hususiyati bilangina qiziqadi. U tildagi belgilarning munosabatlari, oppoziciyalari yoki funkciyalariga alohida e`tibor berganidan til birliklaridan biri mavjud bo`lgani uchungina boshqasi mavjuddir deb hisoblaydi. Struktural lingvistika o`zaro munosabatlardan mustaqil ravishda gi materi ya ning yoki reallikning bo`lishini inkor qiladi. Shunga ko`ra lingvistik birliklar munosabatlar orqali belgilanishi lozim ligini qayd etadi. Vaholanki lingvistik birliklar birlamchi bo`lib, ular orasidagi munosabat shu birliklar mavjud bo`lgani uchungina mavjuddir. H ozirgi davrda strukturalizmning asosiy maktablari uchta b o`lib, ular Praga strukturalizmi, Amerika strukturalizmi va Kopengagen strukturalizmi nomi bilan ataladi . Praga sturkturalizmi . Praga strukturalizmi 1926 yilda Chexosl o vakiyaning poytaxti Praga shahrida tashkil topdi. Ayni strukturalizm umumiy tilshunoslikda funksional lingvistika nomi bilan ham yuriti l adi. Ushbu maktabning funksional tilshunoslik deb atalishi asosida til birliklarining har biri muayyan funkciyaga egaligi, ularning tilda (nutqda) muayyan vazifani bajarish g`oyasi yotadi. Funksional lingvistika maktabi vakillari: V. Matezius ,

B. Trinka, I. Vaxek, B. Gavranek, N.S. Trubeckoy, R.O.Yakobson, S.I.Karcevskiy va boshqalar. Praga maktab i t a` l i m otining asosiy g`oyalari quyidagilar: 1. Til shunoslik – o`z ob`ektiga ega bo`lgan mustaqil fan. 2. Til – sistema. 3. Til – funksional sistema. Ya`ni til muayyan maqsadga yo`naltirilgan ifoda vositalari sistemasidir. 4. Fonologiya – nazariy fonologiya. Fonemaning so`z va morfemalarni farqlash qobiliyatiga egaligi. Fonema tilning eng kichik fonologik birligi. Nutq tovushlari fonemaning moddiy simvollari, belgilari, fonemaning nutqdagi reallashishi. Demak, fonema bilan tovush farqlanadi. 5. Sinxroniya va diaxroniya. Praga strukturalistlari tilni tadqiq qilishda , asosan , sinxroniyani – sinxron metodni ilgari suradilar. Shu bilan birga ular tilning mohiyatini ochishda diaxroniyani – diaxron metodni ham hisobga oladilar. Ya`ni ular diaxroniyani inkor qilmaydilar. Demak, tilni – til hodisalarini, birliklarini tahlil qilishda sinxroniya va diaxroniya dialektik bog`liq holda olinadi. 6. Til belgisi bo`lgan so`z – mustaqil birlik. U vazifasiga, nomlanishiga ko`ra nominativ faoliyat mahsuli bo`lib, jamiyatda nominativ funkciya bajaradi. 7. Tilning morfologik sistemasi morfema bilan belgilanadi. 8. Gapning aktual bo`linishi masalasi va boshqalar. Amerika strukturalizmi. Amerika strukturalizmi XX asrning 20-30 yillarida ushbu mamlakat mahalliy aholisining (indeeclarning) tilini o`rganish natijasida maydonga keldi. Ushbu strukturalizm til hodisalarini, birliklarini tahlil qilish metodiga – deskriptiv (ya`ni tasviriy) metodiga ko`ra deskriptiv tilshunoslik deb ham yuritiladi. Ayni maktabning asoschisi amerikalik mashhur etnograf, antropolog va tilshunos olim Frans Boasdir (1858 - 1942). F.Boas Amerika mahalliy aholisi tilining tasviriy grammatikasiga bag`ishlangan asarlarida barcha tillarni tasvirlashning yagona principini inkor qilishga va konkret

tilning o`z mantiqi asosida, tilning «ichidan», indukciya (xususiy hodisalardan umumiy qoidalar yaratish) yo`li bilan tasvirlashga chaqiradi. F. Boas boshlab bergan tadqiqot ishlarini bir – biridan farqli yo`nalishlarda eduard Sepir va Leonard Blumfildlar davom ettirishdi. E. Sepir (1884 - 1939) o`z tadqiqotlarida til va madaniyat, til va tafakkur munosabati, bog`liqligi masalalari bilan keng miqyosda shug`ullanadi. Shunga ko`ra u etnolingvistikaga asos soldi. Е .Sepir va uning izdoshlari ta`limotidagi muhim g`oya shundaki, har bir tilning o`ziga xos modeli – moddiy va ideal modeli (sistemasi) bo`lib, til modeli ijtimoiy - madaniy model (sistema) bilan bog`langandir. Tilning grammatik va leksik xususiyatlari shu madaniyat uchun xos bo`lgan hatti - harakatga mosdir. Masalan: navaxo tilida dunyo doim harakatda deb tushunilgani uchun predmet nomi fe`l bilan birga, harakatga qo`shib anglatiladi. Chikago universiteti german filologiyasining professori Leonard Blumfild (1887 - 1949) esa Frans Boasning g`oyalarini o`ziga xos boshqa yo`nalishda davom ettirdi. Anig`i u deskriptiv tilshunoslikka asos soldi. Deskriptiv lingvistika ayrim til birliklarining bir - biriga nisbatan joylashish tartibini yoki ularning tarqalish (distribuciya) munosabatini tasvirlovchi fandir. Mana shunday usul bilan tilni tahlil qilish deskriptiv metod deyiladi. Deskriptiv metod matnni eng ixcham va tugal ifoda qilishni talab qiladigan tasvirlash metodidir. Deskriptiv metodning asosini distribuciya tushunchasi tashkil qiladi. Distribuciya - bu ma`lum til birligi qo`llanishi mumkin bo`lgan va qo`llanishi mumkin bo`lmagan doiralar (kontekstlar) yig`indisidir. Ya`ni gap qismlarining bir - biriga nisbatan joylashishi asosida til birligining o`rni, tartibi, birikishi kabi xususiyatlaridir. Til birliklarining distribuciyasi fonema uchun ma`lum fonemaning oldidan va ketidan keladigan fonemalardir, morfema uchun esa morfemadan oldin va keyin keladigan morfemalardir. Amerika strukturalistlari tilga belgilar sistemasi sifatida qaraydilar. Anig`i ular tilni nutqda qo`llanuvchi tovushlar, ularning jami (kompleksi) sifatida

tushunadilar. Ayni vaqtda ular tilda faqat tovushni emas, balki ma`noni ham farqlaydilar. Demak, bundan tildagi muhim narsa tovush va ma`no ekanligi g`oyasi kelib chiqadi. Shunga ko`ra strukturalistlar tilning tovush jihatini ifoda, ma`no jihatini esa mazmun deb belgilaydilar. Tovush va ma`no o`zaro bog`liqlikda olinadi. Ma`lumki, tovush (fonema)ning eng muhim jihati uning ma`noni farqlash xususiyatidir. Ma`lum bo`ldiki, Amerika strukturalistlari til belgisida - tovush va ma`no munosabati masalasida F.de Sossyurning har bir til belgisi ikki tomonga: ifodalovchi va ifodalanuvchiga, ifoda va mazmunga egaligi fikriga asoslanib, uni rivojlantiradilar. Hatto ular (L.Blumfild va uning izdoshlari: Ch.Friz, K.Payk, 3.Xarris va boshqalar) ushbu g`oyaga munosabati jihatidan ikki guruhga: mentalistlar va mexanistlarga bo`linadilar. Mentalistlar L.Blumfild boshchiligida til hodisalarini tahlil qilishda ma`noni (mazmunni, ifodalanuvchini) hisobga olmaslik mumkin emas, deydilar. Mexanistlar esa L.Blumfildning shogirdi Z.Xarris bosh-chiligida tilni ma`noga (mazmunga) e`tibor bermagan holda to`liq tasvirlash, tahlil qilish mumkin, deydilar. Xullas, prof. S.Usmonov aytganidek, «Amerika deskriptivistlari, umuman olganda, muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo`lsalar ham, bir qator g`oyalarni ilgari surganliklari bilan ma`lum bir ahamiyatga ham sazovordirlar. Masalan, fonema- larning analizi, intonaciya, urg`u, ton, pauza kabi sohalarda, tilning fonologik modelini yaratishda, morfemalarning analizida, morfemalarning tiplarini aniqlashda ular anchagina foydali ishlar qildilar” Shuningdek ularning, masalan, lisoniy tahlilning boshlang`ich vaqtida til formasiga (shakliga, tashqi tomoniga) asoslanish, tasvirlashni, tahlilni dastlab shundan boshlash, muayyan tildagi qismlarga ajratishning barcha formalari va birikish turlarini mukammal va to`liq o`rganish kabi fikrlari ham e`tiborga loyiqdir. Ayni vaqtda ularda tilning ma`no tomonini hisobga olmaslik, inson tilini hayvonlarning signallariga tenglashtirish, tilning obyektiv borliqqa bog`liq ekanligini inkor qilish kabi noto`g`ri qarashlar ham uchraydi.

Kopengagen strukturalizmi. Kopengagen strukturalizmi XX asrda - 30 yillarning boshlarida Daniyada tashkil topdi. Tilshunoslikdagi bu yo`nalish glossematika deb ham ataladi. Kopengagen strukturalizmining asoschisi Lui Yelmslev(1899-1965) bo`lib, o`zi yaratgan maktabga 1936 yilda glossematika nomini berdi. Bu bilan olim tilga, til hodisalariga avvalgi tilshunosliklardan farqli yangicha nuqtai nazardan yondashayotganligini alohida qayd etadi. Kopengagen strukturalizmining - glossematikaning nazariy asoslari L. Yelmslevning«Umumiy grammatika principlari» (1928), «Kelishik kategoriyasi» (1935 , 1937), «Til va nutq» (1942) va , ayniqsa , «Lingvistik nazariya asoslari» (1943) kabi asarlarida bayon qilinadi. Daniyalik V.Bryondal, X. Uldallar ham glossematika mak-tabining vakillari hisoblanadi. Glossematiklarda til sinxron - hozirgi bir davrdagi sof munosabatlarning mavhum sistemasi sifatida beriladi. Bunda har bir konkret tilning o`ziga xosligi , xususiyatlari inkor qilinadi. Ular «tilshunos tilning real elementlari orasidagi o`zaro munosabatni emas, balki tildagi zamon va makon chegarasi bo`lmagan munosabatlar strukturasinigina tekshirishi lozim, degan universal ta`limotni yaratmoqchi bo`ladilar. Shunday qilib, «munosabatlar lingvistikasi» birinchi o`ringa qo`yilib, real tillar, ularning tovush materiyasi va ma`no masalasi ikkilamchi hodisalar deb qaraladi”. L.Elmslev F.de Sossyurning til va nutq antinomiyasiga munosabat bildirar ekan, u nutqni individual jarayon (akt) sifatida tushunib, unga sxema – til sxemasi, norma – til normasi (me`yori) va uzus – til uzusini zid qo`yadi. Sxema – til sxemasi o`zining ijtimoiy amalga oshishiga va moddiy voqelashishiga bog`liq bo`lmagan alohida sof formadir. Norma – til normasi (me`yori) muayyan ijtimoiy reallashishiga ko`ra aniqlanuvchi, ammo batafsil bayon qilinishiga bog`liq bo`lmagan moddiy formadir.

Uzus – til uzusi muayyan ijtimoiy jamoada qabul qilingan va kuzatilayotgan voqelikdagi faktlar bilan aniqlanuvchi malakalarning jamidir. L.Elmslev konkret, individual nutq aktining til uzusi bilan yaqindan zich aloqada ekanligini, uning til uzusi bilan tilning moddiy jihatini tashkil qilishini alohida qayd etadi. Glossematiklarning g`oyaviy rahbari L.YelmslevF.de Sossyur ta`limotidagi ifodalanuvchi va ifodalovchi antinomiyani - ushbu terminlarni mazmun plani va ifoda plani terminlari bilan almashtiradi. Ifoda plani termini ostida tilning tashqi, tovush tomoni tushuniladi. Mazmun plani termini ostida esa tilda o`z ifodasini topuvchi, ifodalanuvchi fikrlar, g`oyalar tushuniladi. Strukturalizm maktablari haqidagi fikrlarni umumlash-tirar ekanmiz, funksional tilshunoslik nomi bilan yuriti-luvchi Praga strukturalizmi, deskriptiv tilshunoslik nomi bilan yuritiluvchi Amerika strukturalizmi va glossematika nomi bilan yuritiluvchi Kopengagen strukturalizmi bir – biridan tashkil topgan joy nomiga, tilni struktural hodisa sifatida olib, uni tuzilishiga ko`ra tahlil qilishda qo`llaniladigan metodlariga ko`ra, lisoniy hodisalarga qaysi poziciya nuqtai nazaridan yondashishiga ko`ra o`zaro farqlanadi. Ayni vaqtda struktural tilshunoslik maktablari asosiy, eng muhim nuqtalarda umumiy g`oyalarga ko`ra o`zaro birlashadilar. Bular: 1. Tilshunoslik faning tekshirish ob`ekti tildir. 2. Til muayyan munosabatda bo`lgan , o`zaro bo g`liq, bir – birini talab qiladigan belgilar, elementlar sistemasidir. 3. Til sinxron tad qiqot ob`ektidir. 4. Til alo hida yaruslardan tashkil topgan strukturadir. 5. Til va nut q farqlidir. 6. Fonema - til birligi, tovush nut q birligidir va boshqalar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. T., 200 2. N.A.Baskakov, A.S.Sodiqov, A.A.Abduazizov. Umumiy tilshunoslik. T., 1979. 3. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. T., 1972. 4. Yo`ldoshev B. Umumiy tilshunoslik asoslari. S., 2005.. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sotsiologik tilshunoslik Strukturalizm

Tilshunoslikka kirish kursining maqsad va vazifalari

Sotsiolingvistika ( Ijtimoiy tilshunoslik )

Vilgelm Fon Gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar

Grammatik kategoriyalar