Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Son so`z turkumi Dostonlar tilida numerativ so`zlar
Son so`z turkumi Dostonlar tilida numerativ so`zlar
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
2139.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Sifat so`z turkumi Hayvon tuslarini ifodalovchi sifat so`zlar
Ravish so`z turkumi
Olmosh so`z turkumi
So`z birikmаsi
So`z birikmasi
![Sonlar o`zining quyidagi xususiyatlari bilan otdan farqlanadi: 1. Son ma`nan mavhum xususiyatga ega bo`lib, predmetning son, miqdorini ifodalaydi. Sonlar ko`plikni qabul qilmaydi – qabo`l qilgan taqdirda, u otlashadi. Sonlar o`zidan oldin aniqlovchini qabo`l qilmaydi1. O`zbek xalq dostonlarida uchraydigan sonlar ayrim o`ziga xos xususiyatlarga ega. Sanoq son so`zlar quyidagi qoliplarda namoyon bo`ladi: a) {[birdan beshgacha miqdor nomi] + [kam] + [ yigirmadan yuzga qadar miqdor nomi] = (sanoq son)}. Masalan: Oradan bir kam qirq kun o`tdi, bir kam qirq kun deganda, ravzadan ovoz keldi (Alp.15). Zulxumor oyning bu yog`ida tuqson besh, bu yog`ida tuqson besh – un kam ikki yuz kokili bor (Rav.34). Tojni taqib xos sallani urayman // Ikkam tuqson qurg`onni men surayman (0.24). Ayrim sonlarning ishlatilishida ba`zi fonetik o`zgarishlar ruy beradi. qayda borsang, Shohimardon yor bo`lsin, // O`n ikkimom, chilton jilovdor bo`lsin (Alp.85). Oltoygacha javob yuqdir ulingga (Rus.372). O`nolturug` Boysun – Qung`irot eliga // Ilgari paydo bo`ldi Dobonbiy (Alp.313). Misollardagi un ikkimom, oltoygacha, unolturug` birikmalarda tovush tushishi, qisqarish hodisalari yuz bergan bo`lib, tildagi birikmaldar nutq talabi bilan qisqargan. Ular adabiy tilda un ikki imom, olti oygacha, un olti urug` deb tallaffo`z qilinadi. Bir soni o`rnida toq (A.i=1; R.i=1), yakka (A.i=11; R.i=9), yolg`iz (A.i=101; R.i=29) so`zlari qo`llanilib, bir o`zi, tanho ma`nolarini anglataveradi. Meni tashlab hech bir yoqqa ketmasding // Handaq ichra yolg`iz qoldim, enajon (O.69). Jabr qildi shunday yakka ug`liga (O.84). Iyagining o`rtasida bitta tuki bor ekan, u ham bir qarich bo`lib usgan, bu yolg`iz soqolga qimmatbaho yaxshi toshlardan terib solgan (Rav.40). Oqqiz shunday qiz edi: oti Oqqiz Zulxumorga naq qiz, o`zi tulgan sog` qiz, o`rta buyli sog` qiz, uynagani bog` qiz, uyqichi emas, sog` qiz, eri yuq toq qiz (Rav.46). Ikki son o`rnida kontekst talabi bilan qo`sh so`zi sinonim sifatida ishlatiladi. Suyganlaring qo`sh kokilli ul bo`lsin (O.64).](/data/documents/cc577b01-878b-4b6a-871d-e9cb88646e5c/page-2.png)
![Ikki soni qisqargan shaklda ham qo`llaniladi. Xurshidoyning ik ko`zini yoshlagin,// Otang kasal degin, vaxtin xushlagin b) {[sanoq son]+[egalik qo`shimchasi]=(sanoq son)}; {[sanoq son]+ [kelishik qo`shimchasi]=(sanoq son)}. Bu qoliplarning hosilasidan leksik miqdor ma`nosidan tashqari otga xos ifoda va vazifa ma`nolari ham anglashiladi. Bunda sanalmish so`zlar qo`llanmaydi: Yov boshiga balolar yog`diraylik // Birin ko`zlab, unin boshin olaylik (O.54). Boringlar, yor desa, men Oqtoshdan bir emas, unini olib beraman, - dedi (O.78). v) [sanoq son+[uyli;urug`;tanga;yil;oy;kun]. Bu qolipdagi birikmalar ko`pincha ajralmagan holda ishlatiladi. Ular bir birikma sanaladi. Masalan: Maslahat ber, un ming uyli qarindosh! (Alp.20). Men un olti urug` qung`irot elining ham boyi bo`lsam, ham shoyi bo`lsam, men kimga zakot beraman (Alp.18). Dona son. [sanoq son]+ [- ta]=(dona son)] qolipi cheksiz miqdorda dona sonlarni berishi mumkin. Kam faxm, hech narsaga tushunmaydigan ayol yuz un to`rtta deganiga dumog`i chog` bo`lib, kungli ko`tarilib (Alp.334). Tong otgan sung qirqta ayyor bilan mastonni yig`dirib keldi (Oys.9). Meni desangiz maslahat shul: Doro podshoning Iram bog`ida parilar mamlakatidan keltirgan parilaridan qirqta parini, qirqta maston, qirqta ayyorni menga qo`shasiz (Oys.9). Dona son -ta qo`shimchasini olishi ham, olmasligi ham mumkin. Bu so`zdaytib sag`ir Yodgor qaradi // Ko`pkaridan ikki otli keladi (Alp.341). Bolam, mening olti ug`lim bor edi (Rav.24). Eronda un otli keldi (Oys.14). Shuningdek, juft holda ham qo`llanilib, ikki xil qolipda voqealashadi: a) [son-son+ta] qolipida: Birov emas, uch-to`rtta bup borayin // Borib kattasiga mehmon bo`layin (Alp.40). b) [son+ta-son+ta] qolipida: Qoraxon podshoning beshta – to`rtta katta amaldorlari, ulamolari ug`lining oldiga borsa kerak (Rav.86). Beshta-unta otdan olib keladi (Alp.226). Birovi: unta-unta bup ketayik, - dedi (Alp.59). Tartib son. [sanoq son]+[inchi]=(tartib son) qolipi ham cheksiz mikdorda tartib son yasaydi. Nihoyat, qirq birinchi kuni Oqtoshga yetdi (O.60). Xon Ahmadga nikoh qildi birinchi // Xon Ahmadning Oqbilakday yorini //Ernazarga](/data/documents/cc577b01-878b-4b6a-871d-e9cb88646e5c/page-3.png)
![nikoh qildi ikkinchi // Ahmadjoni qarg`ab yurgan parini// Almuhammadga nikoh qildi uchinchi // Ahmadjonning qaldirg`och jigarini.// qirq yigitga nikoh qildi to`rtinchi // Oqbilakning kelgan kanizlarini (Y.Ahm.283). Birinchi sonining ma`nosi avval, avvali, avvalam bor, dastlabki, oldin kabi so`zlar orqali sinonimik xolda ishlatiladi. Bizdan beadablik utmasin, bovani qatorimizga utkazib, avval taomni boshlang deyishimiz kerak,- dedi (O.82). Oldin kelganni qurboni bo`lay (O.19). Qalinimni dastavval aytsam men // Yarmini bersin Oqtosh elining (0.85). Taqsim son. [Dona son]+[-dan]=(taqsim son) qolipidagi hosiladan predmetlarning teng taqsim etilganligi ifodalanadi. O`n tuqqiz xil taom tayyor bo`lib, har biri bittadan tilla tovoqqa solingan (0.20). To`rt otning ustini og`ir yoptirdi, tong shamoliga qotirdi, ikkita-ikkitadan mindirib darvozaga choptirdi (Rus.364). Jamlovchi son. Bu son quyidagi qoliplarda yasaladi: a) {[ikkidan beshgacha miqdor nomi]+[ov]=[jamlovchi son]}. Qizlarning qorni tuydi, ... bir xil shux kam uyqu qizlar, jura bo`lib: uchov birov, to`rtov birov, oltov birov bo`lib, gul termakka gulzorlarni oralab... (Rav.44). Larzon kaniz ikki kanizning qo`lidan ushlab, uchov bo`lib otni egarlash uchun tablaga bordilar (O.26). b) {[ikkidan beshgacha miqdor nomi]+[-ala]=[jamlovchi son]}. Tashqaridan kirib kelsa Orzigul // Ko`zi tushdi ikkalasin yoshiga (O.10). v) {[jamlovchi son]+[egalik qo`shimchasi]} qolipning hosilasi ot bajargan vazifa ma`nosini ifodalaydi: Tashqaridan kirib kelsa Orzigul // Ko`zi tushdi ikkalasi yoshiga (O.10 ). Mirg`azab qarasa ikkovi uxlab yotibdi (Rav.53). Misollarda jamlovchi sonlardan miqdor – leksik ma`no susayib, o`rnini «shaxs» ma`nosi egallaydi. O`zbek adabiy tilida jamlovchi son qo`shimchalari –ov, -ala, - ovlon asosan yettigacha bo`lgan sonlarga qo`shiladi. Uslub talabi bilan ushbu qo`shimchalar yettidan yuqori bo`lgan sonlarga ham qo`shilgan. Masalan: Ellov qurqsa, kelsin oltmish, yetmishi // Kim talabkor bo`lsa, kelsin maydona! (Y.Axm.286). Misolimizda faqat ellik soni ellov tarzida talaffo`z qilingan.](/data/documents/cc577b01-878b-4b6a-871d-e9cb88646e5c/page-4.png)
![Chama soni. Predmetning noaniq miqdorini, taxminiy hisobni bildiradi. quydagi qoliplarda chama son voqelashadi a) {[sanoq son]+[-cha]=[chama son]}. Bular orqasidan uch yuzcha qiz uynashib (Rav.37). Eshitaman tuqsoncha bor qalangiz // Pesh xizmatga tayyor turar turangiz (O.62). Shu bugun boruvdim qizing oldiga //O`n-un beshcha qiziloyoq bor ekan (Xur.80). Kupkarini chopib yotur // un ikki mingcha boyvachcha (Alp.337). {[sanoq son]+[so`z +-cha]=[chama son]} qolipining hosilasidan chama, taxmin ma`nosini shakllana. Masalan: Bu orada uttiz kuncha bo`libdi // Gul enama o`zmay sovchi quyadi (Alp.343). Oradan bir yilcha vaqt o`tdi (Oych. 120). b) kompozitsion usul bilan hosil bo`lgan chama son juftlashadi Ular juft holda kelganda ikkala komponent ham belgisiz qo`laniladi: Elakka junab ketdi, borsa, besh-olti xotinlar uni-buni gapirib utiribdi (Alp.334). Otni tezlab bir-ikki qamchi urayin, ajdahar beg`am yotgan ekan, xabar topguncha shamolday g`uvullab, ustiga borib qolayin (Rus.415). Bir-ikki qirdan oshdi, bir yolg`izoyoq yulga tushdi (Rav.27). v) oshgan, yanashgan, ortiq, yaqin kabi so`zlar yordamida ham chama ma`nosi yasaladi: Ravshanxon qarasa, bir kusa: juda kuhna bo`lib ketgan pir kusa, uch yuzdan oshgan, to`rt yuzga yanashgan, juda qari kusa, yoshidan adashgan, balki besh yuzga kirgan, daqyunus ko`rgan, jami el-xalqqa firib bergan (Rav.40). Oltmishdan oshgan edi, tishlari tushgan edi (Oych.24). Chokari Ernazar yigirma yoshlarda bo`lgan, qaddi-qomati ham yulbarsday usgan edi (Oych.26). «Bir» so`zi va uning xususiyatlari Dostonlar tilida bir (A.i=1004; R.i=401) so`zi mahsuldor qo`llangan. Bir so`zining juda keng ma`no nozikliklari mavjud bo`lib, uning ifoda va vazifa ma`nolari bog`liq qurshovda yuzaga chiqadi. Bir so`zi asosan, quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:](/data/documents/cc577b01-878b-4b6a-871d-e9cb88646e5c/page-5.png)
![Ravshanbek otini haydab yo`rtib, dungning ustiga chiqib qarasa, bir tup bari o`zidan yosh, xushruy yigit, barining qo`lida bir lagancha tillasi bor (Rav.27). Tuda - shaxs tudasini ko`rsatish uchun ishlatiladi: Biyobonda utin terib yurib, atrofga qarasa, dashtning bir tomonidan bir tuda odam ko`rindi (O.36). Gala - ko`proq qushlar, parrandalar tudasini hisoblash uchun ishlatiladi. Lekin dostonlar matnida hayvon, shaxslarga nisbatan ham qo`llangan: Tangqa poylab Olatovni yoylagan // Kambag`ali qirq ming gala haydagan (Alp.103). Hovuch - bu so`z predmetlarning kichik tudasini ko`rsatadi: Sarimiroxur yigirma hovuchdan qirq hovuch tangani xurjunning ikki ko`ziga soldi (O.37). Sarimiroxur «qirq hovuch ikki yuz chorak kelar» deb xurjunning ko`zini g`aznachiga to`tdi (O.37). Bog` – bog`lanadigan predmetlarning kichik-kichik yig`indisini, tuplamini ko`rsatish uchun xizmat qiladi: Bog` bug`doyday murdalar //Yetildi maydon ichinda (Rav.91). Bundan numerativ so`zlar aniq miqdorni ifodalamay, jamlov ma`nosini ko`rsatadi va doim bu so`zlar oldidan sanoq son qo`llanadi. [son+NL] qolipidan yuzaga kelgan hosila esa aniq miqdorni bildiradi. Tudalash, jamlash uchun qo`llangan numerativ so`zlar son bilan qo`llanmasligi ham mumkin, bunday sharoitda bu so`zlar takror kelib, ko`plik ma`nosini ifodalaydi. Kuplik ma`nosi, asosan, takror so`zlarni qator keltirish orqali, sintaktik yul bilan ifodalanish hollari dostonlar matnida ko`p uchraydi: Qarasa, ko`p kanizlar, ancha sarvi nozlar, beadad kanizlar haykallashib, un bir, besh bir, tup-tup bo`lib, bir xili oz, bir xili ko`p bo`lib yuripti sayl bog` qilib (Rav.43). Namoyishga karnay-so`rnay quyadi // Baydoq-baydoq lashkar jiyadi (Alp.175). Xalqdan yig`ilgan tusat-tusat, dasta-dasta lashkar tarqab ketgan (Rus.356). Qarasa, bir alp yigit tuda-tuda devni oldiga solib quvadi, yetganini qilich bilan soladi (Oy.24). Chuvillashib tup-tup bosib o`tdi (Tul.138). ...gul termakka gulzorlarni oralab, yaxshisidan saralab, nimchasidan dasta-dasta qilib, qo`llariga olib, bir xilini boshlariga sanchib,... (Rav.44). Dasta shaxs va predmetlarning tudasini ko`rsatish uchun ishlatilgan. Shu bilan birga dasta so`zi «vzvod», «otryad» ma`nosida qo`llangan: Qushinlar keldi](/data/documents/cc577b01-878b-4b6a-871d-e9cb88646e5c/page-9.png)
![qo`shiladigan otdan qalmoqlarning podshosidan ham uch ot keldi: biri olapocha turiq ot, biri bir shapaq ot, birovi un ming tangaga olgan saman ot (Alp.129). Sakson tilla savdo qilib Boychiborni oldi (Alp.130). To`rt yuz tangani to`rt mullaga berdi kampir (Rus.360). Nar, moyang yuribdi Chilbir dashtida // Ming besh yuz tillalik ovsar boshida (Alp.104). Sening otang hasanda besh yuz tilla pulim bor, shuni olaman (Rav.41). ...ne er yigitlarni ikki pulga sotar edi, yaxshilikni uch pulga olmay, qayerda yomonlik bo`lsa izlab yetar edi (Rus.356). Shunday qilib, odamlardan bir pul - ikki pul olar edi (Rav.89). 10. Taxminiy hisob uchun qo`llanadigan numerativ so`zlar: Dostonlar matnida suyuq yoki qattiq jinsdagi predmetlarning og`irligini ulchashda juda ko`p otlar shu predmetlar ulchovini ifodalash uchun NL vazifasida ishlatiladi. Bu so`zlar aslida ot turkumiga oid bo`lsa-da, [son+NL+predmet] qolipida qo`llanilib, aniq og`irlik ulchovini emas, taxminiy hisobni ko`rsatadi. Bunday so`zlarga kosa (A.i=22; R.i=2), qop (A.i=3), tom (A.i=1; R.i=6), xum (A.i=1), la`li (R.i=5), lagan (R.i=4) kabilar kiradi. Predmetlarning joylashgan o`rniga qarab hisobni ko`rsatuvchi numerativlar: Orzigul bir kosa suvni qo`liga olib..(O.39). Ikki shishada dori berdi (O.75). qirq oshpaz qirq qozonni osib oshni pishirib yotibdi (Alp.353). Necha xum aroqni ichib // Endi mast bup qoldi qaysar (Alp.224). Moma, sening xizmatingni bilayin // Bir qop emas, to`rt qop tilla berayin (Rus.359). Kampir bir lagan tanga tugul un la`li tillani Ravshandan ayamaydi (Rav.39)....olovday qobinib, bir quti gurgutday bo`lib ut olib ketganday bo`ldi (Rav.29). Shunda borib bir tomni ochdi - kumushga tula, bir tomni ochdi - tillaga tula, bir tomni ochdi - misga, g`ulaga tula; bir tom nayza, bir tom qilich, bir tom sovut, bir tom qalqon (Rav.24). Predmetlarni tashuvchi vosita nomi bilan ulchovini ko`rsatish uchun arava (A.i=2; R.i=1), eshak (A.i=1), tuya (A.i=18; R.i=1) so`zlari qo`llanadi: G`aznadan tilla olib, qirq xachirga ortdi (O.60). Sultonxon o`z fuqarosiga bir eshakdan utin buyurdi (O.36). Qirq xachirga kuhna aroq, qirq xachirga sarimoy bilan qaymoq, to`rt yuz nor tuyaga oziq-ovqat yuklab, Asqartoqqa junatdi (Oy.10). To`rt yuz aravaga ortib yuborsin //Ipak gilam, kimxob, atlas, shoyini (O.85).](/data/documents/cc577b01-878b-4b6a-871d-e9cb88646e5c/page-13.png)
![Xullas, [son+NL+predmet] qolipidan yuzaga kelgan hosila hajm, og`irlik, o`zunlik ma`nolarini ifodalash uchun vosita bo`ladi. Numerativlar, asosan, son bilan qo`llanadi. Predmetning miqdoriy obrazini yuzaga keltirishga numerativ so`zlar asosiy o`rinni egallaydi.](/data/documents/cc577b01-878b-4b6a-871d-e9cb88646e5c/page-14.png)
