Son haqida umuiy tushuncha.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1 . Son haqida umuiy tushuncha. 2. Sonning ma’no turlari va ularning hosil qilinishi. 3. Eski o‘zbek tilida sonlarga xos bo’lgan fonetik xususiyatlar. 4. Sonning tuzilish jihatdan turlari. 5. Numerativ so'zlar.

Sanoq sonlar. Eski o’zbek tilida sanoq sonlar kishi narsa hamda hodisalarning sanog’ini bildirgan, sanoq sonlarning birlik, o’nlik, yuzlik, minglik va boshqa formalari qo’llangan. Sanoq sonlar sodda va murakkab formalar orqali ifodalangan arab, fors-tojik, hind tillaridan o’zlashgan sanoq sonlar ham uchraydi. Eski o’zbek tilida qadimgi turkiy tildagiga nisbatan sonlar jiddiy o’zgarishga uchragan emas, lekin o’ziga xos tizim hosil qilgan. Ayniqsa, murakkab sonlar hozirgi normalarga yaqinlashgan. Bu davr tilida to’rt yigirmi (14), alti' yelig (46), otuz artuqi' uch (33) kabi murakkab sonlar qo’llanishdan chiqqan. Sodda sanoq sonlar eski o’zbek tilida tanglay garmoniyasi talabiga ko’ra qattiq va yumshoq variantlarda qo’llangan.Sodda sanoq sonlar quyidagicha ko’rinishga ega: bir soni, asosan, yumshoq talaffuz qilingan: b ir biriga q ati’la berdilar (SH.tar.). Biri biriga baqmay (BN). XVIII —XIX asr yozma manbalarida bir sonini qattiq talaffuz qilish holatlari ham uchraydi: Bi'r-biri'g’a namaxram yet (Uvaysiy) Ikki soni oldidagi unli -ye yoki -i tovushlari orqali: yeki, -ikki tarzida talaffuz qilingan. Shu bilan birga, iki soni tarkibidagi -k undoshi ba'zan tashdid orqali ifodalangan: yeki, yekki iki, ikki kabi. Bunday hilma-hillik she'riyatda aruzning talabi bilan yuz bergan bo’lsa, keyinchalik urg’uning keyingi bo'g’inga ko’chishi munosabati bilan ikkilangan variantda qo’llanishi stabillashgan. XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda alti' soni alta, yetti soni yette formasida uchraydi. «Boburnoma»da, Gulxaniy, Munis asarlarida bir toqquz, toqquz-toqquz iborasi qo’llangan, har narsaning to’qqiztalik songa ega ma'nosini anglatgan: Bir toquz yet va bir toquz parcha keltyradi (BN). Mana g’amdi'n toquz-toquz tuhfa (Munis). Yigirma soni uch xil fonetik variantda istifoda etilgan: yigirma (BN); yigirmi (Nav. MN)g' igirmi (SH. tar.).Yelik soni tarkibidagi -l undoshi dastlab ikkilanmagan, keyinchalik geminasiyaga uchrab, tashdid orqali ifodalangan: Yelik (Nav. MN), yellik (BN). XV—XIX asrlarga oid yozma manbalarga arab, fors-tojik hamda hind tillaridan ba'zi sanoq sonlar o’zlashgan, o’zlashgan sanoq sonlar o’z formalarida

$qo’llangan. Fors-tojikcha: sadhazar (Lutf.); du bara (Muq.)- Hindcha lak soni XVI—XIX asrlarga oid yozma manbalarda qo’llangan: Yuz mi'nni' lak derlar (BN); mi'n lak somni' (Muq.)- «Boburnoma»da hindcha ko’rur — (o’n million), arb (bir milliard,padam (milli-trillion), san (eng yuqori sanoq son) sanoq sonlari qo’llangan. Dona sonlar. XV — XIX asrlarga oid yozma manbalarda dona sonlar ifodalovchi formalar kam rivojlangan, dona sonlar vazifasini sonning turli formalari bajargan. Navoiyning «Mahbubul qulub», «Sab'ai sayyor», «Shayboniynoma» asarlarida bir, ikki sanoq soniga -ta affiksi qo’shilib dona son hosil bo’lgan birta yarmag’ ikki bo’lub (Nav. MQ); birta o’pmakni iki bo’lyb (Nav.MQ,). XIX asrlarga oid yozma manbalarda sanoq sonlar dona sonlar ma'nosida qo’llangan. Numerativ so'zlar. N umerativ so’zlar XV — XIX asr yozma manbalari tilida ham deyarli sanoq sonlar bilan qo’llangan, bu davr yozma manbalari tilida numerativ so'zlarni qo’llash qadimgi turkiy hamda XI—XIV asr yozma manbalari tiliga nisbatan kengaygan. Eski o’zbek tilida ham numerativ so’zlar xarakteriga ko’ra turlicha ma'nolarni anglatgan. Numerativ so’zlar sanoq son bilan aniqlanayotgan so’zlar orasida qo’llanib, aniqdlanmish so’zga nisbatan qo’shimcha aniqlik darajasini shununigdek, numerativ so’zlar ulush, miqdor, hajm, vosita birligi, masofa, to’da, o'lchov birliga, gurux, dona kabi qator ma'nolarni anglatgan. Misollar: Kelmish kishiler ikki guruh yerdilar (Taf.). Bir syryk q oy (Rabg’.). Ikki jam may (Nav.FSH). Bir tegirman suv (BN). Bir para kabab (BN). Yyz mi's yevlyk kishi (SHN). Bir ayaq suv (SH.tar.). Tartib sonlar. XV —XIX asrlarga oid yozma manbalar tilida tartib sonlar asosan sanoq sonlarga affikslar qo’shilishi orqali hosil qilingan. Arab, fors-tojik tillaridan o’zlashgan sonlar leksik-semantik usul bilan ham tartib son ma'nosini anglatgan, ba'zan o'zlashgan tartib sonlar formasi) ham qo’llangan. i'ichi\'inchi\ yunchi'\nchi’\nchi affiksi variantlari asosida tartib sonlar hosil qilish keng qo’llangan.$ $-i’nchi’\inchi\\yunchi\ynchi affiksi undosh tovushlar bilan tugagan sanoq sonlarga, unli tovush bilan tugagan sanoq sonlarga –nchi\nchi' affiksi varianti qo’shilgan: ikkinchi, yetinchi, ychynchi, to’rtynchi, alti'nchi', onunchi'. Tartib sonning birinchi formasi sostavli tartib sonlar tarkibida uchraydi: yigirmi birinchi fasl (Nav.MK,); birinchi maqalat (Nav.H.A). -lanchi'(la-\nchi'),-lanchi(la-\nchi) affiksi sanoq sonlarning qattiq, yumshoqligiga ko’ra qo’shilib, tartib sonlar hosil qilgan, bu affiks bilan tartib son hosil qilish Alisher Navoiyning «Mahbubul qulub» asarida uchraydi, XVII asrdan boshlab - lanchi', -lanchi affiksi orqali tartib son hosil qilish kengaygan : alti'lanchi' fasl (Nav.MK) sekizlanchi fasl (Nav.MK), yetilanchi arqada (SH. tar.), beshlanchi og’li' (SH. tar). Avval so’zi birinchi tartib soni ma'nosida qo’llangan: Ul avval qi 'ldi'' Gul vasfi'ni' ag’az (Lutf.), Avval ayag’i'g’a tyshyb past bol (Xo’jandiy). Qadimgi turkiy yozma manbalarida tartib sonlar -nch\i'nch\inch\ynch h amda –nti\nti\ndi\ndi affiksi variantlari orqali ifodalangan; -nti\ndi formasi ikki soniga qo’shilgan. Birinchi tartib soni o’rnida ilk, ilki so’zi ham qo'llangan. «Devonu lug’otit turk» yozma obidasida tartib sonlar asosan -nch\i'nch\inch\ ynch\ynch h amda -ndi affikslari bilan ifodalangan. Jamlovchi sonlar. Jamlovchi sonlar o’ziga xos xususiyatlarga ega, shuningdek, jamlovchi sonlarda umumturkiy tillarga xos belgilar ham mavjud. Jamlovchi sonlar sanoqsonlarga – av\av\\la\\ala\\avla\\avlan ba'zan -lay\lay, - ag’u\\egy affikslari qo’shilishi orqali ifodalangan. -ag’u\ag’y affiksi orqali jamlovchi sonlar hosil qilish XIV asr yodgorliklarida faolroqdir : Ular yetegy, men yalg’uz (Rabg’.), ...uchagysi tyn sari'g’a bardi'lar . -av\av affiksi orqali jamlovchi sonlar yasalishi XV-XIX asrlar yozma obidalarida xarakterli bo’lgan: ikav (Nav.SS); uchav (Nav.FSH); cherikda bir ik av (SHN); Harut ila Marut i k e v (Furq).$ $-lay(-lagy\layu\lay) affiksi «Sab'ai sayyor», «Boburnoma» asarlarida ayrim o’rinlarda iki soniga qo’shilib, jamlovchi sonlar yasagan: Beriban ul nuqudni' i k al a y (Nav.SS); I k al ey qorg’an yavi'g’i'g’a (BN). -ale affiksi Navoiy, Bobur asarlarida sanoq sonlarga qo’shilib jamlovchi sonlar yasagan: ...t 0’r tal asi ( Nav.MN), ... bu uchalasi (BN). -(e)vldn (dguldnG'dvlen) affiksi ba'zi sanok sonlarga kushilib jamlovchi sonlar yasagan: Ikdvldn sachto'lar (Lutf.)- Shama sonlar. XV— XIX asrlarda bitilgan yozma manbalarda chama sonlar analitik, sintaktik usullar bilan hosil qilingan. -cha\Cha affiksi sanoq sonlarga qo’shilib, chama sonlar hosil qilgan: ... puz iki yuzcha kishi (Nav.H.A); ... yana besh mi'ncha kishi (SHN). Sanoq sonlarning juft holda qo’llanishi orqali ham chama sonlar hosil bo'lgan; kichik sonlar oldin, katta sonlar keyin qo’llangan. Y u z-y uz yel i k o’zbakni kishisi bilan (BN); To’rt-besh mi'n kishi birla (SHN) Sanoq sonlardan keyin chag’li'q, chag’li', chaqli'q so’zlari qo’llanib, chama son ma'nosini anglatgan: On yi'g’ach chag’li'q masafat (Navoiy, SH); yigirma chag’li'q kishilari o’ldi (SH. tar.). Sanoq sonlar aycha, yi'lcha, yavuq yaqini,artuq, artuqraq, ziyada, ko’prak, azraq kabi so’zlar bilan kelib, chama son ma'nosini ifodalagan; Otuz yi'l ch a yaqi’n bar (Nav.MN). Iki yuzdin ko’prak uch yuzdin azraq bolg’aq yedi (BN). Taqsim sonlar. Eski o’zbek tilida taqsim sonlar, asosan, -rar\rer\ar\ar affikslari bilan hosil qilingan: Aylarda birar -birar ko’runur (Atoiy). Fusulni' to’rtar ay ta’yi’n qi’li’bturlar (BN). Yuzar misqal kumush (BN).Nodira, Gulxaniy asarlarida bir soni takror qo’llanib, keyingi bir soniga –dan\din affiksi qo’shilib, taqsim sonlar ma'nosini anglatgan: Ikki gul bargini bir birdan gahi guftara ach (Nodira). Bir chardevar kam bolsa, o’tuz tishni bir birdin si'ndi'rur (Gulx.).$

Bir va ikki sanoq sonlari grammatik ko’rsatkichlarsiz ketma-ket takrorlangan holda taqsim sonlar ma'nosini anglatgan: Neki ko’rguzdilar sana bir - bir (Nav.SS). Agar chun ikki-ikki qol tutub (Muq;.)- Kasr sonlar . Eski o'zbek tilida kasr sonlar sintaktik usul bilan ifodalangan, maxraj hamda surat sonlar asosida hosil bo’lgan, maxraj son sanoq sonlarga chiqish hamda o'rin-payt kelishiklari affikslari qo’shish orqali ifodalangan, surat sonlar sanoq sonlardan iborat bo’lgan, shuningdek, surat sonlar grammatik ko’rsatkichlarni ham qabul qilgan: Yurt mali'ni'n ondi'n birini alur (SH.turk.). Berurman bolsa yuz jani'mu mi’ndi'n bir hisab aylab (Munis). Kasr son hosil qilinishida ba'zan maxraj va surat son orasida ayrim bog’lovchilar qo’llangan, grammatik ko’rsatkichlar maxraj son yoki surat songa qo’shilgan, ba'zan maxraj va surat sonlar distant holatlarda uchraydi: yuzdin gar birisiga yetsa (Nav.SS). Yari'm so’zi ham kasr son ma'nosini anglatgan. Shuningdek, kelishik hamda egalik qo’shimchalarini ham qabul qilgan: Yari'm kecha yetib tushtilar (Nav.MN). Bir yari'm qari' qazsa, suv chi'qar (BN). XVI-X1X asrlarga oid ba'zi yozma manbalarda fors-tojik tilidan o’zlashgan nim, du nim, chaharyak, charyak so’zlari kasr sonlar ma'nosida qo’llangan: ta'rif qi'lgannin yari'mi' balki charyekiche ashli’q (BN). Og’lanlarni' nim qi’yat tedilar (SH. turk).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sintaksis haqida tushuncha

Til haqida umumiy tushuncha

Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha

Son

Leksika. Leksikologiya va semasiologiya haqida umumiy tushuncha