Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Сифат, Сон, Равиш, Таклид
Сифат, Сон, Равиш, Таклид
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
211 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Сифат сон олмош стилистикаси
Равиш
Таклид сузлар
Равиш – суз туркуми
Сифат ( сифат ясалиши )
![www.arxiv.uz 9)тинч ва нотинч ҳолатни билдирувчи сифатлар: тинч, жим, жимжит, сокин, осуда, осойишта, безовта . 10)етилганлик ҳолатини билдирувчи сифатлар: хом, пишиқ, ғўр, пухта . Шакл билдирувчи сифатлар . Бу турдаги сифатлар нарса/предметларнинг ташқи кўринишларини ифодалайди: новча, ясси, узунчоқ, думалоқ, япалоқ, айлана . Ранг-тус билдирувчи сифатлар : оқ, қора, қизил, пушти, сариқ, зангор . Маза-таъм билдирувчи сифатлар : ширин, аччиқ, нордон, тахир, шўр . Ҳид билдирувчи сифатлар : хушбўй, бадбўй, қўланса . Ўлчов билдирувчи сифатлар : кенг, тор, узун, яқин, катта, оғир . Ўрин билдирувчи сифатлар : ички, ташқи, деворий, қишлоқи . Пайт билдирувчи сифатлар : кузги, ёзги, қишки, эртачи, чиллаки, эртапишар . Сифатларнинг ясалиши Сифатлар икки усул билан ясалади: аффиксация ва композиция усули. Аффиксация усули. Ўзбек тилида сифат ясовчи аффиксал деривацион қолиплар анчагина. Уларни бирма–бир санаб ўтамиз. 1. [ от + -ли = 1) асосдан англашилган нарса/предметга эгалик белгисини билдирувчи сифат; 2) асосдан англашилган нарса/предметга меъёрдан ортиқ эгалик белгисини билдирувчи сифат; ] ( 1) расмли, дўппили, масхарали, гавдали; 2) ақлли, гавдали, кучли ), [ ҳаракат номи + - ли = нарса/предметнинг феълдан англашилган иш-ҳаракат учун жуда мослиги, боплигини билдирувчи сифат ] ( ўтиришли, ейишли, ичишли ). 2. [от +- дор= 1) асосдан англашилган нарса-предметга эгалик белгисини билдирувчи сифат; 2) асосдан англашилган нарсанинг меъёрдан ортиқлигини билдирувчи сифат] ( 1) алоқадор, айбдор, манфаатдор ; 2) маҳсулдор, наслдор, тўшдор ).](/data/documents/c658bd70-af29-4623-93ed-f822c6553e22/page-4.png)
![www.arxiv.uz 3. [сер + от = асосдан англашилган нарсанинг меъёрдан ортиқлигини билдирувчи сифат] ( серсоқол, серсув, сергўшт, серсомон ). 4. [бе + от = асосдан англашилган нарсанинг йўқ эканлигини билдирувчи сифат] ( бемажол, бедин, беғубор ). 5. [ба + от = асосдан англашилган нарсанинг меъёрдан ортиқлигини билдирувчи сифат] ( басавлат, бақувват, серсавлат ). 6. [но + от = 1) асосдан англашилган нарсага эга эмасликни билдирувчи сифат; 2 асосдан англашилган белгига қарама-қарши белгини билдирувчи сифат) ] ( 1) ноумид , ноинсоф, ноўрин; 2) номард, номаълум, номуносиб ). 7. [сифат + -чан = асосдан англашилган хусусиятга мойилликни билдирувчи сифат] ( курашчан, яшовчан, унутувчан ). 8. [феъл + -чоқ/чиқ/чак = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( уринчоқ, куйинчак, тотинчоқ, қизғанчиқ ). 9. [феъл + -қоқ/ғоқ = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( уюшқоқ, тиришқоқ, ёпишқоқ ). 10. [феъл + -ағон = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( топағон, чопағон, қопағон ). 11. [феъл + -мон = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( топармон, билармон, еярмон ). 12. [феъл/тақлид + -ки(қи) = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( шартаки, жиртаки, йиғлоқи ). 13. [феъл + -к/-қ/-ғ =асосдан англашилган ҳаракат натижаси сифатидаги ҳолат белгисини билдирувчи сифат] ( эгик, бузуқ, ёруғ ).](/data/documents/c658bd70-af29-4623-93ed-f822c6553e22/page-5.png)
![www.arxiv.uz 14. [феъл + -кин/қин/ғин/ғун = асосдан англашилган ҳаракатни белгига айлантириш] ( тушкун, турғун, озғин/сўлғин ). 15. [феъл + -ма = 1) предметнинг асосдан англашилган ҳаракат усули билан юзага келиш белгисини билдирувчи сифат; 2) феълдан англашилган ҳаракат предметнинг одатдаги, унга хос белгиси эканлигини билдирувчи сифат] ( 1) қовурма, ағдарма, қисқартма, ивитма, буюртма; 2) кўчма, бурама, оғма, сочма ). 16. [феъл + -(а)рли = шахс/предметнинг асосдан англашилган ҳаракатнинг бажарилишига оид белгисини билдирувчи сифат] ( арзирли, ачинарли, зерикарли, мақтарли, ажабланарли, етарли, тушунарли ). 17. [тақлид + -илдоқ = асосдан англашилган белгига ортиқ даражада эгаликни билдирувчи сифат] ( чийилдоқ, бижилдоқ, дирилдоқ, акилдоқ, ликилдоқ, пўрсилдоқ ). 18. [феъл + -ч = асосдан англашилган ҳаракатга боғлиқ белгини билдирувчи сифат] ( тинч, жирканч ). 19. [от + -ий/вий =1) предметнинг асосдан англашилган нарса/ҳодисага алоқадорлик белгисини билдирувчи сифат; 2) асосдан англашилган тушунчага эгалик белгисини билдирувчи сифат] ( 1)илмий, шахсий, имловий; 2) тахминий, ақлий, оммавий ). 20. [от/равиш + -ги/ки/қи = предметнинг асосдан англашилган жой ёки вақтга кўра белигисини билдирувчи сифат] ( аввалги, ҳозирги, тонгги, тунги, кечки, ички ). 21. [от + -и = шахс ёки предметнинг миллат/вақт/жойга мансублигини билдирувчи сифат] ( қозоқи, қишлоқи, баҳори ). 22. [от/сифат + -ча = предметнинг миллат/жой/миқдор/хусусият кабиларга кўра белгисини билдирувчи сифат] ( ўзбекча, фарғонача, ортиқча, эркакча ). 23. [сифат + -намо = бирор шахснинг асос билдирган характер- хусусият белгисига эга эканлигини билдирувчи сифат] ( дарвишнамо, авлиёнамо, мажнуннамо ).](/data/documents/c658bd70-af29-4623-93ed-f822c6553e22/page-6.png)
![www.arxiv.uz 24. [от + -симон = асосдан англашилган нарсага ўхшашлик белгисини билдирувчи сифат] ( шарсимон, кумушсимон, одамсимон ). 25. [от + -парвар = асосдан англашилган нарсани севишни билдирувчи сифат] ( халқпарвар,инсонпарвар, ватанпарвар ). Кўриб ўтилганлардан ташқари –аки (даҳанаки, зўраки), бад- (бадахлоқ, бадҳазм, бадбашара), -шумул (оламшумул, жаҳоншумул), -чил (дардчил, изчил), -кай (кунгай, терскай ), -дон (гапдон, билимдон), -мсиқ (қаримсиқ, ачимсиқ), -каш (дилкаш, ҳазилкаш), -м (қарам), -лом (соғлом), -қа (қисқа), - боп (қишбоп, паловбоп), хуш- (хушбичим, хушҳаво) аффиксли қолиплар асосида ҳам сифатлар ясалган. Бу аффиксли қолиплар унумсиз бўлганлиги учун уларнинг мазмуний томонини мавжуд ҳосилаларидан умумлаштириб чиқариб бўлмайди. Композиция усули. Композиция усули билан қўшма ва жуфт сифатлар ҳосил бўлади. Қўшма сифатлар. Қўшма сифатлар қуйидаги қолиплар асосида ҳосил бўлади: 1. От+от: девсифат, девқомат, дилором, дилозор, кафангадо, оташнафас, соҳибжамол. 2. Сифат+от: хомкалла, шўрпешона, калтафаҳм, ширинсухан, шўртумшуқ, баландпарвоз . 3. От+сифат: ёқавайрон, жиғибийрон, тепакал, хонавайрон, худобезор, отабезори . 4. Равиш+от: ҳозиржавоб, камгап, камсухан, камсуқум, камқон, камхарж . 5. Равиш+феъл: тезпишар, эртапишар, чўрткесар . 6. Феъл+ феъл : ебтўймас . 7. Олмош+от: ўзбошимча . 8. От+феъл: тилёғлама, гадойтопмас, тинчликсевар . 9. Олмош+сифат: ўзбилармон . 10. Сон+от: иккиюзламачи, қирқямоқ .](/data/documents/c658bd70-af29-4623-93ed-f822c6553e22/page-7.png)
![www.arxiv.uz каби. Миқдор-даража равишлари сонларга яқинлашади. Бироқ сон билан «ноаниқ миқдор» белгиси остидаги нотўлиқ зиддиятда белгили аъзо сифатида юзага чиқади. Мақсад равишлари . Феълдан англашилган ҳаракатнинг мақсадини ифодалайди: атай, атайин, атайлаб, азза-базза, жўрттага, қасддан . Сабаб равишлари феълдан англашилган ҳаракатнинг сабабини ифодалайди: ноилож, ноиложликдан, бекордан-бекорга, чор-ночор . Эслатма . Бошқа туркумларда бўлгани каби равишларнинг ҳам кўпмаънолилиги уларни ЛМГларга ажратишда қийинчилик туғдиради. Масалан, нари-бери равиши ўринни ҳам ( Столларни нари-бери сурдик ), ҳолатни ҳам ( У нари-бери нонушта қилди ) ифодалайди. Равишларда сўз ясалиши ҳодисаси . Тилшунослигимизда равиш ясалиши мунозаралидир. Чунки равишларнинг асосий қисми асли бошқа туркумга мансуб соддалашган, яхлитлашган лексемалардир. Шу боисдан аксарият тилшунослар равиш ясалишини инкор этишиб, равишлашиш (бошқа туркум сўзларининг равишга ўтиши) мавжудлигини тан олишади. Юқорида санаб ўтилган равишлар таркибига диққат қилинса, уларда турли сўз ясаш қолиплари мавжудлиги маълум бўлади: [ арабча от+ан ], [ от+часига ], [ от+она ], [ от+ларча ] [ от+лаб ] каби. Қўшма равишлар эса [ олмош+от ] ( ҳар гал, ҳар замон ), [ равиш+от ] ( ҳали замон, ҳали бери ), [ сон+от ] ( бир йўла, бир дам ). Бошқа туркумдаги такрорий сўзлар равиш бўлиши мумкин: юзма-юз, қуруқдан-қуруқ каби. Тилшунослар равиш туркумининг ясалиш системасига эга эмаслигини - ан, -она қўшимчаларининг арабча ва тожикча сўзлар таркибида учрашини, - ларча, -часига, -лаб кабиларнинг грамматик маъно ифодалаши билан ва - ига/-сига, часига каби сўзларнинг саноқли даражада эканлиги билан изоҳлайдилар. Равишлар гапда кўпинча феълга боғланиб ҳол, отга боғланиб сифатловчи вазифасида келади. Бу равиш УГМсининг таркибий қисмидир.](/data/documents/c658bd70-af29-4623-93ed-f822c6553e22/page-27.png)
