Sifat. Sifat kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Sifat. Sifat kategoriyalari Reja : 1. Sifat va uning UGM si 2. Sifatning LGM lari. 3. Sifat kategoriyalari. 4. Sifatlarning yasalishi.

$Sifat va uning UGMsi. Asosan predmetning, qisman harakatnjng belgisini bildiruvchi so'zlar sifat deyiladi: qizil qalam, oq kabuU ir yaxshi gapirmoq. feoshqa so'z turkumlari ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror jr a turg'un belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Q U \ qi z n deganda turg'un (statik) belgi, Gul qizardi deganda ^ sa o'zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon bo'lgan. Sifat anglatadi| an belgi boshqa turkumlar anglatadigan belgidan darajalanish xususiyati bilan farqlanadi. Masalan, qizg'ish-qizil- qip-qizil, Boshqa turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo q. Sifat gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, qisman kesim, hoi vazifasida keladi Shu asosda sifatning UGMsini «asosan predmetning, qisman haakatnjng belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchj ba'zan kesim, ayrim hollarda hol vazifasida kelish» ko'rinishida tiklash mumkin. Belgi tushunchasi o'z ichiga rang-tus, hajm-shakl, xarakter, vazn, maza kabilarni qamrab oladi. Belgining xususiyatiga ko'ra sifatlar ikkjga bo'linadi: asliy sifatlar va nisbiy sifatlar. Asliy sifatlar predmetning turg'un, nisbatlanmaydigan va darajalanagan belgisini ifodalaydi: qizil, sariq, katta, ko'p, oz. Nisbiy sifatlar belgini qandaydir bir predmet, belgi, nnqdor, oj- jn va harakatga nisbatan ifodalaydi: moddiy yordam, siniq piyokf burchakdagi o 'tirgich. Nisbiy sifatlarda darajalanish, qiyoslanis bo'lmaydi. Asliy sifatlarning barchasida daraja shakllari, ayrimlarida ozaytirma va kuchaytirma shakllar bor.$

Asliy sifat bildirgan belgining darajasi har xil bo'lishi mumkin. Daraja kategoriyasi (DK) sifat ifodalagan belgining shu nuqtayi nazaridan tavsifini beradi. Sifatning LMGlari. Darslik va qo'llanmalarda sifatning 9 ta LMG ajratiladi; 1. Xususiyat bildiruvchi sifatlar. 2.Holat bildiruvchi sifatlar. 3.Shakl bildiruvchi sifatlar. 4.Rang-tus bildiruvchi sifatlar. 5.Maza- ta'm bildiruvchi sifatlar. 6.Hid bildiruvchi sifatlar. 7.O'lchov bildiruvchi sifatlar. 8.O'rin bildiruvchi sifatlar. 9.Payt bildiruvchi sifatlar. Quyida ularning har birini alohida-alohida ko'rib o'tamiz. Xususiyat bildiruvchi sifatlar narsa/mavjudotlarning xarakter xususiyatini ifodalashda ko'p qo'llanadi: yoqimtoy, badjahl, muloyim, dilkash, yaxshi, yomon, loqayd kabi. Xarakter- xususiyat ijobiy yoki salbiy bo'lishi mumkin. Holat bildiruvchi sifatlar narsa/mavjudotlarning holat yoki vaziyatini turg'un belgi sifatida ifodalaydi. Holat bildiruvchi sifatlar o'z o'rnida yana ichki guruhlarga bo'linadi: l)tabiiy holat bildiruvchi sifatlar: go'zal, mo'min, o'ktam, cho 'loq, bukir. 2)jismoniy holat bildiruvchi sifatlar: bardam, baquvvat, tetik, yosh. 3)ruhiy holat bildiruvchi sifatlar: xafa, g'amgin, ma'yus, xursand, shod. 4)iqtisodiy holat bildiruvchi sifatlar: boy, badavlat, kambag'al, nochor.

5)harorat holatini bildiruvchi sifatlar: iliq, salqin, sovuq, issiq. 6)tozalik holatini bildiruvchi sifatlar: toza, ozoda, kir, musaffo, isqirt. 7)eskilik, yangilik holatini bildiruvchi sifatlar: yangi, eski, ko 'hna, juldur. 8)ho'l-quruqlik holatini bildiruvchi sifatlar: ho'l, quruq, nam, namxush. 9)tinch va notinch holatni bildiruvchi sifatlar: tinch, jim, jimjit, solan, osuda, osoyishta, bezovta. 10)etilganlik holatini bildiruvchi sifatlar: xom, pishiq, g 'o 'r, puxta. Sliakl bildiruvchi sifatlar. Bu turdagi sifatlar narsa/predmetlarning tashqi ko'rinishlarini ifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq, aylana. Rang-tus bildiruvchi sifatlar: oq, qora, qizil, pushti, sariq, zangor. Maza-ta'm bildiruvchi sifatlar: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho V. Hid bildiruvchi sifatlar: xushbo 'y, badbo 'y, qo 'lansa. O'Ichov bildiruvchi sifatlar: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og'ir- O'rin bildiruvchi sifatlar: ichki, tashqi, devoriy, qishloqi. Payt bildiruvchi sifatlar: kuzgi, yozgi, qishki,ertachi, c hillaki,ertapishar. Sifatlar ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya va kompozitsiya usuli.

$Affiksatsiya usuli. O'zbek tilida sifat yasovchi affiksal derivatsion qoliplar anchagina. Ularni birma-bir sanab o'tamiz, [ot + -li = 1) asosdan anglashilgan narsa/predmetga egalik belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan narsa/predmetga me'yordan ortiq egalik belgisini bildiruvchi sifat;] ( 1) rastnli, do'ppili, masxarali, gavdali; 2) aqlli, gavdali, kuchli), [harakat nomi + -li = narsa/predmetning fe'ldan anglashilgan ish-harakat uchun juda mosligi, bopligini bildiruvchi sifat] {o'tirishli, eyishli, ichishli). 2. [ot +- dor= 1) asosdan anglashilgan narsa-predmetgaegalik belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan narsaning me'yordan ortiqiigini bildiruvchi sifat] ( \)aloqador, aybdor, manfaatdor; 2)mahsuldor, nasldor, to 'shdor). 3. [ser + ot = asosdan anglashilgan narsaning Me'yordan ortiqiigini bildiruvchi sifat] (sersoqol, sersuv, ser go 'sht, sersomon). 4. [be + ot = asosdan anglashilgan narsaning yo'q ekanligini bildiruvchi sifat] (bemajol, bedin, beg 'ubor). 5. [ba + ot = asosdan anglashilgan narsaning me'yordanortiqiigini bildiruvchi sifat] {basavlat, baquvvat, sersavlat). 6. [no + ot = 1) asosdan anglashilgan narsaga ega e maslikni bildiruvchi sifat; 2 asosdan anglashilgan belgiga flarama-qarshi belgini bildiruvchi sifat) ] • 1) noumid, noinsof, noo 'rin; 2) nomard, noma 'lum. n °niunosib). 7. [sifat + -chan = asosdan anglashilgan$

xususiyatga moyillikni bildiruvchi sifat] (kurashchan, yashovchan, unutuvchan). 8. [fe'l + -choq/chiq/chak = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikni ng kuchliligini bildiruvchi sifat] {urinchoq, kuyinchak, totinchoq, qizg'anchiq). 9. [fe'l + -qoq/g'oq = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (uyushqoq, tirishqoq, yopishqoq). 10. [fe'l + -ag'on = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (topag'on, chopag'on, qopag'on). 11. [fe'l + -mon = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] {tapannon, bilarmon, eyarmon). 12. [fe'1/taqlid + -ki(qi) = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (sliartaki, jirtaki, yig'loqi). 13. [fe'l + -k/-q/-g' =asosdan anglashilgan harakat natijasi sifatidagi holat belgisini bildiruvchi sifat] (egik, buzuq, yorug'). 14. |fe'l + -kin/qin/g'in/g'un = asosdan anglashilgan harakatni belgiga aylantirish] (tushkun, turg'un, ozg'in/so'lg'in). 15. [fe'l + -ma = 1) predmetning asosdan anglashilgan harakat usuli bilan yuzaga kelish belgisini bildiruvchi sifat; 2) fe'Idan anglashilgan harakat predmetning odatdagi, unga xos belgisi

ekanligini bildiruvchi sifat] ( 1) qovurma, ag'danna, qisqartma, ivitma, buyurtma; 2) ko'chma, burama, og'ma, sochma). 16. [fe'l + -(a)rli = shaxs/predmetning asosdan anglashilgan harakatning bajarilishiga oid belgisini bildiruvchi sifat] (arzirli, achinarli, zerikarli, maqtarli, ajablanarli, etarli, tushunarli). 17. [taqlid + -ildoq = asosdan anglashilgan belgiga ortiq darajada egalikni bildiruvchi sifat] (chiyildoq, bijildoq, dirildoq, akildoq, likildoq, po 'rsildoq). 18. [fe'l + -ch = asosdan anglashilgan harakatga bog'Hq belgini bildiruvchi sifat] (tinch.jirkanch). 19. [ot + -iy/viy =1) predmetning asosdan anglashilgan narsa/ hodisaga aloqadorlik belgisini bildiruvchi sifat; 2) a sosdan anglashilgan tushunchaga egalik belgisini bildiruvchi sifat] ( IJilmiy, shaxsiy, imloviy; 2) taxminiy, aqliy, ommaviy). 20. jot/ravish + -gi/ki/qi = predmetning asosdananglashilgan joy yoki vaqtga ko'ra beligisini bildiruvchi sifat] (avvalgi, hozirgi, tonggi, tungi, kechki, ichki). 21. [ot + -i = shaxs yoki predmetning millat/vaqt/joyga mansubligini bildiruvchi sifat] {qozoqi, qishloqi, bahori). 22. [ot/sifat + -cha = predmetning illat/joy/ miqdor/xususiyat kabilarga ko'ra belgisini bildiruvchi sifat] (o'zbekcha, farg'onacha, ortiqcha,erkakcha). 23. [sifat + -namo = biror shaxsning asos bildirgan xarakter- xususiyat belgisiga ega ekanligini bildiruvchi sifat] (darvishnamo,

avliyonamo, majnunnamo). 24. [ot + -simon = asosdan anglashilgan narsaga o'xshashlik belgisini bildiruvchi sifat] {sharsimon, kumushsimon, odamsimon). 25. [ot + -parvar = asosdan anglashilgan narsani sevishni bildiruvchi sifat] (xalqparvarjnsonparvar, vatanparvar). Ko'rib o'tilganlardan tashqari -aki (dahanaki, zo 'raki), bud- fbadaxloq, badhazm, badbashara), -shumul(olamshumul, jahonshumul), -chil (dardchil, izchil), -kay (kungay, terskay ), -don (gapdon, bilimdon), -msiqfqarimsiq, achimsiq), -kash (dilkash, hazilkash), -m (qaram), -lorn (sog 'lorn), -qa (qisqa), -bop (qishbop, palovbop), xush- (xushblchim, xushhavo) affiksli qoliplar asosida ham sifatlar yasalgan. Bu affiksli qoliplar unumsiz bo'lganligi uchun ularning mazmuniy tomonini mavjud hosilalaridan umumlashtirib chiqarib bo'lmaydi. Kompozitsiya usuli. Kompozitsiya usuli bilan qo'shma va juft sifatlar hosil bo'ladi. Qo'shma sifatlar. Qo'shma sifatlar quyidagi qoliplar asosida hosil bo'ladi: 1. Ot+ot: devsifat, devqomat, dilorom. dilozor, kafangado, otashnafas, sohibjamol. 2. Sifat+ot: xomkalla, sho'rpeshona, kaltafahm, shirinsuxan, sho 'rtumshuq, balandparvoz. 3. Ot+sifat: yoqavayron, jig'ibiyron, tepakal, xonavayron, xudobezor, otabezori. 4. Ravish + ot : hozirjavob , kamgap , kamsuxan , kamsuqum ,

kamqon , kamxarj . 5. Ravish+fe'l: tezpishar.ertapishar, cho'rtkesar. 6. Fe'B- fe'l : ebto 'ymas. 7. Olmosh+ot: o 'zboshimcha. 8. Ot+fe'l: tilyog'lama, gadoytopmas, tinchliksevar. 9. Olmosh+sifat: o'zbilarmon. 10. Son+ot: ikkiyuzlamachi, qirqyamoq. Juft sifatlar. Juft sifatlar tarkibidagi so'zlaming xususiyatiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: I. Har ikki qisnii mustaqil holda ishlatiladigan juft sifatlar: 1. Qismlari sinonim: aql-hushli, pishiq-puxta, telba-teskari, sog 'salomat, yakka-yolg 'iz. 2. Qismlari antonim: achchiq-chiichuk, baland-past, vayronu-obod, issiq-sovuq. 3. Qismlari ma'noviy yaqin: mo'min-qobil, och- yalang 'och, soya-salqin, xor-zor, ezma-churuk. II. Bir qismi mustaqil hotda ishlatiladigan juft sifatlar: aralash-quralash, mast-alast, ilma-teshik, tuppa-tuzuk, xom-xatala, entak-tentak, qari-quri, qora-qura, yamoq-yasqoq, harom-harish. HI. Har ikkala qismi mustaqil holda ishlatilmaydigan sifatlar: aji-buji, aloq-chaloq, poyintar-soyintar, uvali-juvali, o poq-so poq, ilang-bilang. Boshqa turkumlarga xos so'zlar konversiya yo'H bilan sifatga o'tishi mumkin. Bu sifatlashuv deyiladi. Sifatlashuv tarixiy jarayon bo'lib, boshqa so'z turkumlari uzoq davro'tishi bilan sifatga aylanib

boradi. Sifatlashuv hodisasi lisoniy tabiatga ega. Juft va takroriy otlarning sifatlashuvi: mosh-guruch, yo'l- yo 7, rang-barang, xilma-xil. O'zak holidagi fe'llarning sifatlashuvi: daydi, qari, chalkash, yanglish, tutash, aralash. Harakat nomi shaklidagi juft fe'llar: olmoq-solmoq. Kesimlik shaklidagi fe'llar: oldi-qochdi, kuydi-pishdi, tug'di- bitdi, iliguzildi, ichakuzdi, supraqoqdi. Sifatlarning tuzilishiga ko'ra turlari. Sifatlar tuzilishiga ko'ra sodda va murakkab bo'ladi. Sodda sifatlar bir o'zakli bo'ladi. o q, yozgi, aqlli, beg'ubor, tor. Murakkab sifatlar o'z o'rnida uchga bo'linadi: a) juft sifatlar; b) takroriy sifatlar, v) qo 'shma sifatlar. Juft sifatlar ikki sifatning juftlashishidan tashkil topadi: oq- qora, yaxshi-yomon, katta-kichik. Takroriy sifatlarda bir o'zak takrorlanadi: katta-katta, baland- baland, og 'ir-og 'ir. Qo'shma sifatlar birdan ortiq mustaqil so'zning qo'shilishidan hosil bo'ladi: havo rang, ishyoqmas,ertapishar, yoqavayron, o 'zbilarmon. Eslatma. Juft va qo'shma sifatlar yasama bo'lib, takroriy sifatlarda shakl yasalishi mavjud. Biroq takroriy sifatlar taraqqiyot natijasida yangi ma'no kasb etishi ham mumkin: yo 'l-yo 7. Bunda yangi so'z yasalishi emas, balki so'zshaklning leksemalashuvi hodisasi mavjud. Daraja sifatning tasniflovchi kategoriyasi sifatida

DK «belgi darajasi» UGMsiga ega. Daraja turli (geterogen) shakllar yordamida hosil qilinadi: chiroyli-chiroyliroq-juda chiroyli. Asliy sifatlarda belgining darajasim ifodalashga ko'ra uch daraja ajratiladi: a) oddiy daraja; b) orttirma daraja; v) ozaytirma daraja. Oddiy daraja hech qanday vositasiz yuzaga chiqadi. Unda DK UGMsi «belgining ortiq-kamligiga munosabat bildirmaslik» tarzida yuzaga chiqadi: yaxshi, qattiq, semiz, keng, baland, to'g'ri, yumshoq kabi. Orttirma daraja belgining me'yoriy holatdan ortiqligi, kuchliligini ifodalab, DK UGMsini «belgining me'yordan ortiqligini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Orttirma daraja maxsus morfologik shaklga ega emas. DK ifodalovchisining geterogenligi ushbu darajada yaqqol ko'zga tashlanadi. Orttirma daraja quyidagi usullar bilan hosil qilinadi: 1. Fonetik usul. Buning bir necha ko'nnishlari bor: a) qop- qora, yap-yapalok, dum-dumaloq; b) urg'uli tovushning cho'zilishi: u'zun, bala'nd, chiro'yli. 2. Leksik usul:. juda kuchli, g'oyatda qo'rqinchli, nihoyatda baland. Belgining ortiq darajasi analitik shaklda ham ifodalanadi Bu shakl lkki uzvli bo'lib, birinchi uzvini chiqish kelishigi shakli<j a qo'llash orqali hosil qilinadi: uzundan uzoq, shirindan shirin. Ozaytirma daraja DK LJGMsini «belgining me'yordan kamligini ifodalash» ko'rinishida xususiylashtiradi. Bu ma'no ik]<i usul bilan yuzaga chiqadi:

Leksik usul: sal durust, Mr ozyaxshi, xiyol ochiq. Morfologik usul: kattaroq,ko proq, ozroq; Eslatma. Rang-tus bidiruvchi ayrim sifatlarda qo'llanuvchi - (i)sh, -(i)mtir affikslan belgining kuchsiz darajasini bildirmaydi. Masalan, oqish so'zi oq rangning, qoramtir so'zi qora rangning kuchsiz darajasi emas, balki oq, qora bo'lmagan, balki ularga o'xshash bo'lgan rang turlaridir. Sifatlarda sintaktik kategoriyalarning voqelanishi Sifat turkumida sintaktik kategonyalar keng bo'lmagan voqelanishga ega. Egalik kategoriyasi. Sifat turkumi EK UGMsini «keyingi sifatni oldingi so'zga bog'lash. va rnansublik, xoslik ma'nosini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Matn va birikuvchi so'zlarning semantikasiga bog'liq ravishda turli-tuman grammatik ma'nolar ifodalanishi mumkin. Lekin «keyingi sifatni oldingi so'zga bog'lash» kategorial ma'no xususiylashmasi sifatida o'zgannay qolaveradi. Quyida sifat turkumining EK UGMsini xususiy- lashtirishidagi o'ziga xosliklarni ko'rib o'tamiz. Egalik affiksi o'zi birikkan so'zning boshqa so'z bilan bog'lanishida ishlatiladi. Bu vaqtda EK dagi so'z QK dagi so'z bilan keladi: olmaning qizili, odamning aqllisi. EK dagi so'z ba'zan CHK dagi so'z bilan ham birga qo'llanilishi mumkin: odamlardan aqllisi. EK dagi so'zda affiks ma'nosi va vazifasi kuchsizlanib, ravishga o'tib ketadi: yaxshisi.

EK ning birlik va ko'plik shakllari qo'llamlishda farq bor. Ko'pincha miqdor bildiruvchi o'zaklarga birlik son shakli qo'shilmaydi: aqllingiz, ko'pimiz.

Foydalanilgan adabiyotlar . 1.I.Karivov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008. 2. NigmatovX.G., Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov, X-XP v.v.,T.,1989. 3. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. T.,1992. 4. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6-son. 5. Rahmatullayev Sh. "O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T.,1993. 6. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son. 7. Solntsev V.M Yazik kak sistemno-strukturnoe obrazovanie M., 1977. 8. Sossyur F. De. Trudi po yazikoznaniyu. M., 1977. 9. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980. 10. Hojiyev A. Fe'l.T.,1973. 11. Hojiyev A. Mahmudov N., Semantika va sintaktik pozitsiya. // O’TA, 1983, 2-son. 12. O’zbek tili grammatikasi. I tom T., 1975. 13. O’zbek tili grammatikasi. II tom T.,1975. 14. Nurmonov A. va boshq. O’zbek tili nazariy morfologiyasining asosiy tamoyillari. O’TA, 1998, 2-son. 15. Nurmonov A. Til tizimi va o’zek tilshunosligining dolzarb masalalari O’TA, 1993, 1-son.

O'xshashlar

Sifat

Sifat yasalishi

Sifat so’z turkumi

Sifat – so’z turkumi.

Sifat turkumi tahlili