She`riy tizimlar - Tilshunoslik - Referatlar

She`riy tizimlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

S he`r iy t izimlar Reja: 1. She`riy nutq haqida ma`lumot. 2. Barmoq vazni haqida. 3. O`zbek poeziyasida aruz vazni. 4. Barmoq va aruz sistema larning ba`zi o` xshashliklari.

She`riy nutq nasriy nutqqa nisbatan ancha murakkab til hodisasidir. Chunki u ohang jihatdan tartibga solingan bo`lib, ritmik o`lchovlar asosida tashkil topgan poetik nutqdir. She`riy nutq ifodaviy vositalar (istiora, allegoriya, metonomiya); maxsus tasvir vositalari (sifatlash, o`xshatish, jonlantirish, mubolag`a) va stimistik usullar intonatsiya, inversiya, parallelizm, ritorik so`roqlarning keng qo`llanishi bilan xarakterlanadi. Shu xildagi ma`lum o`lchovchi ritmik, emotsional nutq she`r asosini tashkil etadi. Ohang jihatdan tartibga solingan, fikr va his-hayajon ifodasi sifatida vujudga kelgan emotsional ritmik nutq she`r deb ataladi. She`r asosida insonning ichki kechinmalari yotadi. She`r shoirning voqelikdan ta`sirlanishi natijasi bo`lib, uning qalb qo`ridan o`tgan, o`zgacha jilo topib shakllangan fikr va tuyg`ulardir. Abdulla Qahhor “Poeziya – yuksak san`atdir” nomli maqolasida shunday fikrlarni aytadi: “She`r – fikr ekstrakti bo`lishi jihatidan hikmat, ko`ngulga yo`l topishi, undan o`ziga hamohang sado chiqarishi jihatidan musiqa. She`r – oshiqning ohi, musibatdiydaning ko`z yoshi, saodat va surur ifodasi bo`lgan qahqaha tovushi. She`r – ko`ngilning oynasi, ko`ngilda nima bo`lsa, shuni aks ettiradi. She`r – ma`sum go`dak, riyoni bilmaydi. Riyo bo`lgan yerda she`r bo`lmaydi. She`r – bir mo``jiza. Uning mo``jiza – sirlaridan xabardor bo`lish bu sirlarni jilovlash har kimga ham muyassar bo`lavermaydi. Bunga erishish uchun zehn, sabr va mehnatdan boshqa yana nimadir kerak” (A.Qahhor. asarlar 6 tomlik. 6-tom. T., 1971). She`r ziynatli nutq. She`r badiiy ijodning eng murakkab, qiyin shakli. She`riy nutq – murakkab sistema. Chunki she`riy asar ritm, vazn, bo`g`in (hijo), turoq, qofiya, band (strafa) she`r sistemalari (barmoq, aruz, oq, nasriy), intonatsiya, poetik figuralar va boshqalarning yaxlit uyushuvidan tashkil topgan. Bular she`rning shakliy tomonlaridir. G`oya har qanday asarning, shuningdek, she`rning ham asosidir. She`rda g`oya mana shu shakliy komponentlar vositasida ifoda etiladi. Demak, she`rda ham shakl mazmunga xizmat qiladi, shakl va mazmun

mutanosibligi shu tariqa yuzaga va shakl komponentlari hamda ularning aloqasi haqida mumtoz shoirlarimiz bir qancha mulohazalarni ilgari surganlar. Masalan, Hofiz Xorazmiy “Gulshan ul-asror” asarida shunday deydi. Oqil agar so`z birla so`zni yopar, Orif o`shal so`zda o`zini topar. Ulki bilur so`z guhari qiymatin, So`zda topar so`zlaguchining otin... So`zda kerak ma`niyu ma`nida zavq, So`zlaguchida so`z uchun dardu shavq. Mazmun mohiyatini shakl va uning ko`rinishini belgilaydigan vositalardan yuqori qo`ygan Alisher Navoiy bir g`azalida shunday deydi: Ey Navoiy, shu Xusrav bila Jomiy shavri San`atu rangin qo`y, so`zda Kerak dard ila so`z. She`riy san`atlarga o`ta berilib ketishi ham yaltiroqlikni, shaklbozlikni keltirib chiqadi. She`riy san`atlar mazmun va g`oyaning yorqinligi, mazmun va fikrning lo`ndaligi, mazmun va shaklning mutanosibligi uchun xizmat qilmog`i lozim. Shu ma`noda Alisher Navoiyning quyidagi so`zlari shoirning o`zi uchun ijodiy dastur, boshqalarga da`vat tarzida yangraydi: Nazmki, ham suvrat erur xushanga, Zimnidan ma`ni dag`i dilkash anga. Sharq poetikasiga doir asarlarda qayd etilishicha, she`rning lug`aviy ma`nosi “bilmak”, ya`ni shuur aylash, istilohiy ma`noda esa “she`r” vaznli, qofiyali va obrazli kalomdir. “She`r vaznsiz bo`lmaganidek, faqat qofiyaning o`zi bilan ham she`r yaralmaydi. She`r uchun bularning har ikkisi ham zarur. Lekin she`rda ma`no bo`lmasa, uning joni ham yo`qdir. San`atlar she`rning bezagidir, xolos”, - deydi Vohid Tabriziy “Jam`i muxtasar” asarida. She`rning xarakterli tomoni shundaki, u g`oyani faqat musiqiy yo`sinda aks ettiradi. Musiqiylik – she`rning bosh ifoda vositasi. She`r musiqiyligini vujudga

keltiradigan bir qancha unsurlar bo`lib, ularni bajaradigan vazifasiga ko`ra ikki guruhga ajratish mumkin. 1. Asosiy unsurlar: ritm, vazn, qofiya, band. 2. Yordamchi unsurlar: intonatsiya, poetik sintaksis, she`riy san`atlar. Asosiy unsurlar bilan tanishib chiqamiz: Ritm- she`r misralaridagi bir-biriga keng nutq bo`laklarining bir tekisda izchil takrorlanib kelishidan paydo bo`ladigan ohangdoshlik. She`r ritmi, odatda, vazn, bo`g`in, turoq, turkum, pauza, band, qofiya, intonatsiya, poetik figuralar, poetik fonetika, she`r san`atlari bilan uzviy bog`liq. Ritmni yuzaga keltiruvchi asosiy unsurlardan biri – vazndir. Vazn esa bo`g`in, turoq, turkum, pauza, urg`u kabi unsurlardan paydo bo`ladi. Bo`g`in – bir havo zarbi bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar birikmasi bo`lib, she`riy nutq o`lchovida dastlabki ritmik birlikdir. Barmoq tizimida bo`g`inlar turoqlarni, turoqlar turkumlarni, turkum vaznni, vazn ritmni, ritm musiqiylikni, musiqiylik poetik g`oyani vujudga keltiradi. She`riy unsurlarning ketma-ketligi va bog`liqligini shunday ko`rsatish mumkin: Bo`g`in-turoq- turkum –vazn- ritm- musiqiylik- poetik- g`oya- ShE`R . Bo`g`in mumtoz she`riyatda hijo deb yuritiladi, unda qisqa va cho`ziq hijolarning miqdori va tartibi muhim rol o`ynaydi. Bo`g`in barmoq sistemasida turoqni, aruz sistemasida rukini tashkil etadi. Turoq- bo`g`inlarning misralar bo`yicha muayyan tartibda takrorlanib kelishidir. Turoqlar aruzda rukn deb yuritiladi. Barmoq vaznida turoqlar bo`g`inlarning miqdoriga, aruz vaznida esa ruknlar hijolarning ham miqdoriga, ham sifatiga qarab farqlanadi. Hozirgi o`zbek she`riyatida bir bo`g`indan tartib 8 hatto undan ortiq bo`g`indan tarkib topgan turoqlar ham uchraydi: Masalan: 1. Alisherga alla aytib uxlatgan sen ona // 1+2 bo`g`inli turoq. Mirtemir. 2. Sukunat – shoirning so`zlari. Ayta... // 2 bo`g`inli turoq Olmay... // 2 bo`g`inli turoq Ketgan... // 2 bo`g`inli turoq

So`zlari ... // 3 bo`g`inli turoq . (Omon Matjon). 3. Ona mening haqqim ko`p. Quyoshdan // 3 bo`g`inli turoq Gullardan // 3 bo`g`inli turoq Va sendan // 3 bo`g`inli turoq. (Rauf Parfi). O`zbek she`riyatida turoqlanish juda rang-barangdir. Hatto bir vaznda turoqlanish tartibi har xil bo`lishi mumkin: 3 3 3 Chashmadek / ziloldir / dillarim / = 9 3 3 3 Yomg`irdan / ko`kardi / yo`llarim / = 9 A.Umariy. 4 5 Sen odamning / minglab so`zini / = 9 4 5 Buloqlarning / ochding ko`zini / = 9 H.Olimjon. 2 3 4 Yana / quyoshning / o`ram nuri / = 9 Yuzimda o`ynar. 2 3 4 Yana yoshlikning / totli sururi / = 9 Ko`nglimda o`ynar. Oybek. Shuning uchun ham bir xil turkumga mansub bunday she`rlar har xil jaranglaydi. Talaffuzda bunday guruhning har biridan keyin kichik pauza qilinadi. Turoqning o`zi ham bir misrada ikki katta guruhga bo`linib kelishi mumkin. Buning natijasida ritmning yana bir muhim omili – “bosh turoq” paydo bo`ladi. Odatda, bosh turoq misra yoki bayt oxirida keladi. Masalan, 6 5

Hayot degani shu, / qalbning tubida // 6 Qolgusi shodlik ham, / qayg`u ham qator// 6 5 Va lekin umrimni / avval-so`ngida // 6 5 Vatansiz tasavvur / etmog`im dushvor // Har bir misra oxiridagi turoq bosh turoqdir. Bosh turoqning xarakterli tomoni shundaki, she`r misralaridagi oddiy turoqlar tartibi o`zgarsa ham, bosh turoq o`zgarmasa, she`r vazni, ritmi, musiqiyligi buzilmaydi. 3 3 5 Yuksak tog` / oralab // o`kirgan sherning 6 5 Na`rasiga tengdir // aksi sadosi. 3 3 5 Besh yuz yil / yangradi // tog`day Vatanda, 6 5 Buyuk Alisherning // asriy nidosi. Turkum – misralarda muayyan qonuniyat asosida tarorlanib, she`r vaznini, ritmini vujudga keltiruvchi bo`g`inlar guruhi turkumni yaratdi. O`zbek she`riyatida bir necha turkumlik she`rlar mavjud: Uchlik turkum Zim-zim-zim, / 3 Di- lim-da / 3 Ko`p, so`-zim / 3 Bilim-dan / 3 Dil xur-sand / 3 Shimirsam / 3 To`rtlik turkum Va –tan ko`r-kam, / 4 Ba-hor o`l-kam. / 4 Beshlik turkum

Yom-g`ir yo-g`a-lon, / 5 Yam- ya-shil o`t-loq. / 5 Oltilik turkum Men ba-hor kel-gan-da / 6 Os-mon-ga bo-qa-man / 6 Os-mon-ning ko`k-si-ga / 6 Yul-duz-lar ta-qa-man / 6 Yettilik turkum Har – she`rim-da bir ba-hor, / 7 Gul-lar so-chib ku-la-di. / 7 Sakkizlik turkum Ru-bo-bim to-ri- ik-ki-dur: / 8 Bi -ri quv- noq, bi-ri mah-zun, / 8 Ki-bay-tim sat-ri ik-ki-dur: / 8 Bi-ri dil-xush, bi-ri dil-xun. / 8 O`zbek she`riyatida 7 lik, 9 lik, 11 lik turkumlar keng qo`llanilladi. Turkum she`r vaznini belgilashda hal qiluvchi rol o`ynaydi. She`r qaysi turkumda yozilgan bo`lsa, vaznning nomi ham shu turkumga nisbat beriladi. Masalan, H.Olimjonning “O`rik gullaganda” she`ri 9 lik turkumda yaratilgan va shunga ko`ra, uning vazni – to`qqiz bo`g`inli barmoq vazni deb yuritiladi. Vazn (arabcha o`lchov, tarozi) she`r o`lchovi, me`yori. Vazn she`riy nutqni nasriy nutqdan ajratib turuvchi asosiy unsur hisoblanadi. Bir turkumdagi she`r misralari, baytlari va bandlarida turoqlar va bosh turoqlarning muayyan qonuniyat asosida ishlatilishidan kelib chiqadigan ritmik hodisa – ohang vazn deb yuritiladi. Bo`g`inlarning miqdori turkumni belgilasa, turkumdosh turoqlar va bosh turoqlarning soni vaznni, ularning joylashish tartibi ritmni vujudga keltiradi. Masalan: 6 5 Senga maftun bo`lib, / sevib qolganim, // 6 5

Ishqing olovida / o`rtanganim rost. // 6 5 Sening yoding bilan / nafas olganim, // 6 5 Isming takrorlashga / o`rganganim rost.// 11 lik turkumida yozilgan bu she`rning ritmi 6+5 dir. Vaznning to`liq nomi 6+5 = 11 lik barmoq vazni. 3 3 5 Ey do`stim ,/ o`ksima, / yorning qoshiga,// 3 3 5 Bir kuni / albatta / yetib borasan. // 11 lik turkumida yozilgan Shuhratning ushbu she`ri boshqa ritmda, ya`ni 3+3=11 lik barmoq vaznida. Xullas, she`r musiqiyligini vujudga keltirishda ritm o`ynasa, vazn ritmi yaratishda shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Turli she`riy tizimlarda vazn turli yo`llar bilan hosil bo`lgan: barmoq tizimida she`rning birinchi misrasidagi bo`g`inlarning miqdori, turoqlarning soni va joylashishi boshqa misralarda ham muayyan tartibda takrorlanib kelishidan vazn hosil bo`lsa, aruz tizimida she`rning birinchi misrasidagi hijolarning miqdori va sifati, ruknlarning soni va tartibining boshqa misralarda aynan takrorlanishidan vazn paydo bo`ladi. Barmoq tizimi vaznlarga nihoyatda boyligi bilan ajralib turadi. She`rishunosligimizda barmoq tizimidagi vaznlarning tuzilishiga ko`ra quyidagi turlari aniqlangan: 1. Sodda vazn 2. Qo`shma vazn 3. Murakkab vazn 4. Erkin vazn 5. Aralash vazn 1. Bir turkumga asoslangan turoqlar tartibi sodda vazn deyiladi.

4 5 Chiroylidir / go`yo yosh kelin, // - 9 4 5 Ikki daryo / yuvar kokilin. // - 9 2. She`r 2 turkumda yozilgan bo`lsa, uning bir misrasida bo`g`inlar soni 1 xil, 2 –misrasida bo`g`inlar soni boshqa xil bo`ladi: ular muayyan tartib asosida butun she`r davomida takrorlanadi: 4 4 Boqsam yerlik / navolarga, // - 8 4 3 Bilmam, qachon / qaytaman. // - 7 4 4 Men dardimni / havolarga, // - 8 4 3 Shamollarga / aytaman. // - 7 Rauf Parfi. 4 5 Kel, do`st bo`lsang, / yoshimga boqma, // 9 3 4 Erib ket / shodligimda. // 7 4 5 Raqib bo`lsang / yonimda oqma, // 9 3 4 Botasan / girdobimda. // 7 Zulfiya. Qo`shma vaznli she`rlarda ritm bir xil vaznli misralar takroridan emas, ikki xil vaznli misralarning muayyan qonuniyat asosida takrorlanishidan kelib chiqadi. Qo`shma vazn she`rning ritmik imkoniyatlarini oshiradigan vositalardan biridir. 3. She`r uch va undan ortiq turkumda yozilgan bo`lsa, murakkab vazn ***. Masalan, Cho`lponning “Binafsha” she`ri bunga misol bo`la oladi. She`rning dastlabki ikki bandi qo`shma vaznda yaratilgan bo`lsa, qolgan bandlar uchlik, oltilik, to`qqizlik, sakkizlik, o`n ikkilikda yaratilgan.

4. Rus va usmonli turk she`riyatdan o`zbek she`riyatiga o`tgan yangi she`r yo`li. O`zbek adabiyotida erkin she`r namunasini birinchi bo`lib A.Fitrat yaratgan. Bu vaznning muhim xususiyatlari misralardagi so`zlarning ma`no va intonatsiyani kuchaytirishi uchun bir necha qatorga zinapoya shaklida joylashtirish; bir necha ritmik o`lchovlardan foydalanish; vazn, qofiya, band tuzilishida erkinlik, qadimiy qoidalardan bir muncha chetga chiqishda namoyon bo`ladi. Cho`chima jigarim, O`z uyingdasan. Bu yerda na g`urbat, na ofat Bunda bor: harorat, muhabbat, shafqat Va mehnat nonini ko`ramiz baham. G`.G`ulom. Erkin vaznning yana bir ko`rinishi sarbast (verlibr) dir. Sarbonida turoq, qofiya, ritm, poetik fikr yo`nalishi kabi qoidalarga deyarli amal qilinmaydi. Asosan, o`ziga xos she`riy mantiqqa amal qilinadi. Sarbastning bu xususiyati shoirga hayotning murakkab jihatlari haqida, dolzarb va keskin muammolar xususida jo`shqin va erkin, ayni chog`da oshkora, dangal fikr yuritishga yo`l ochadi. Men birinchi yomg`ir bo`lib yog`gim keladi O`zbekiston yerlariga Men keksa chinorlarning salobati bo`lib, Yashagim keladi O`zbekistonda. Miraziz A`zam. 5. Aralash vazn rus erkin she`ri ta`sirida paydo bo`lgan va rus shoirlari asarlarini o`zbekchaga tarjima qilish jarayonida she`riyatimizga kirib kelgan. Bu vazning ikki xil ko`rinishi bor: a) sodda va qo`shma vaznlardan foydalaniladi; b) sodda, qo`shma va erkin vazndan foydalaniladi. Mirtemirning “Onaginam” she`ri bunga misol bo`la oladi. Band – she`rning alohida qofiyalanish tartibiga ega bo`lgan lirik ritmik bo`lagidir. Qofiya va intonatsiya bilan birikkan misralarning muayyan tartib asosida takrorlanishi band deyiladi. O`zbek she`riyatida 2 misradan tortib 24

misragacha bo`lgan bandlar mavjud bo`lsa-da, 2-8 misrali bandlardan ko`proq foydalaniladi. Adabiyotshunoslikda shartli ravishda ikkilikdan oltilikkacha bo`lgan bandlar sodda bandlar; yettilikdan o`n oltilikka bo`lgan bandlar murakkab bandlar deyiladi. Misralar miqdori va qofiyalanish tartibiga ko`ra bandlar turlicha nomlanadi: 1. Ikkilik (distix) – masnaviy: a-a, 2. Uchlik (tersena) – musallas 3. To`rtlik (katren) – murabba` 4. Beshlik – muxammas 5. Oltilik (sekstina) – musaddas 6. Yettilik - musabba` 7. Sakkizlik (oktava) – musamman 8. To`qqizlik (nona) – mutassa` (tasni) 9. O`nlik (desina) muattar (mashru`). Shuningdek, o`zbek mumtoz adabiyotida “tarji`band”, “tarkibband”, “soqiynoma” kabi janrlarda yozilgan she`rlarining band tuzilishi ham o`ziga xosdir. Uchlik shaklida she`r yaratish mumtoz she`riyatimizda uchramasa-da, hozirgi she`riyatmizda siyrakroq bo`lsa-da ishlatiladi. Dantening “Ilohiy komediya” asari Abdulla Oripoq tomonidan ter** usulida mahorat bilan tarjima qilingan. Cho`lponning “Bahor”, Omon Matjonning “Bahor nafasi”, Aziz Abdurazzoqning “Tabiat soz” she`rlari shu usulda yaratilgan. Havoning yuzi, a Zaharli ko`zi. a Muloyimlashdi... b Sharqning malagi, v Nay kamalagi v Ko`kka ulashdi ... b Usmon Nosirning “Baliqchi” she`rida uchlik bandlar boshqacha tartibda qofiyalanadi:

Oq bulutlar qo`zg`aldi, a Tog`dan nari yo`l oldi a Ochildi ko`m-ko`k osmon... b Sohilda bir qiz ko`rdim, v Uzoqda yulduz ko`rdim. v Boqqan bilan to`ymasman... b Murabba` usulida yaratilgan she`rlar turlicha qofiyalanadi: a-a-a-b; a-b-a-b; a-b-v-b; a-a-b-a; a-b-b-a; Muxammas mumtoz she`riyatimizda o`ziga xos qofiyalanish tartibiga ega bo`lgan beshlik band usulida yozilgan she`r. Muxammaslar ikki xil bo`ladi: a) bir shoirning o`z muxammasi (ta`bi xud muxammaslar); b) boshqa shoirga ergashib, o`xshatma tarzida yozilgan muxammaslar (muxammasi taxmis) Bunday muxammaslar a-a-a-a-a shaklida qofiyalanadi. Ammo hozirgi o`zbek she`riyatida b-b-b-b-a beshlik usulida yaratilgan she`rlarning qofiyalanish tartibi o`zgargan. a Ozodajon, o`zing aytin, ozodmisan, a Dunyo obod bo`lmadi, sen obodmisan? a Ko`ksimdagi sevinchimsan, faryodimsan, b Senga Oysha bibilarning baxtin tilay, b Muhammadman – payg`ambarmas nima qilay. M.Yusuf. Yurak tokay urib turadi? a Yurak tingay to`lsa paymona. b Ma`yus chehrang ko`ksimni yoqib v Sen ham bir kun o`tarsan, ona a Qarg`a esa mingga kiradi. a M.Yusuf.

Har bir bandi olti misradan iborat bo`lgan musaddaslar a-a-a-a-a-a, b-b-b-b- b-a shaklida qofiyalanadi. Ammo mumtoz she`riyatimizda bir bandning 5-6 qatorlari barcha bandlarda refron sifatida takrorlanib kelgan musaddaslar talaygina. b Uch navoiymiz, kelinglar, azmi gulshan aylali, b Andalibga qo`shilib ul yerni maskan aylali, b Kuydirib gul shoxu yafrog`ini gulxan aylali, b Chin tanni na etarmiz, o`zni chor tan aylali, a Yor bizning yorimiz, jonon bizning jononimiz, a Ushbu davron birla o`tsak yo`q erur armonimiz. v Uch vafoiymiz, kelinglar, azmi gulzor aylali, v Borg`ali yor oldig`a o`zni sabukbor aylali, v Yorni uyqusidin bir lahza bedor aylali. v Xoh bexud bo`loli, xoh o`zni hushyor aylali a Yor bizning yorimiz jonon bizning jononimiz, a Ushbu davron birla o`tsak, yo`q erur armonimiz.

Musabba` – yettilik shaklidagi bandlar she`riyatimizda kam qo`llaniladi. B.Mashrabning “Mehribonim, qaydasan” she`riy to`plamida bitta musabba` keltirilgan bo`lib, uning barcha bandlari mumtoz qofiyalangan: b-b-b-b-b-a-a; Hozirgi o`zbek she`riyatida ham yettilik shaklidagi bandlar mavjud: U yoqda shotutlar -a qovunlar yorilar, -a To`kilar suvga, -b sen yo`l qaraysan, -v Tuproq ko`chalarda, -g mushtoq kechalarda, -g Yoz – meni sog`inib sarg`aygan maysa. –d Xullas, ritm singari bandlar ham to`xtovsiz va keng ijod sohasidir. Shu sababli ritm va bandlar to`g`risidagi ushbu fikrlar bu sohadagi hamma hodisalarni ifodalab berolmaydi. Adabiyotshunos talabaning vazifasi bu sohada paydo bo`layotgan yangi-yangi hodisalarni o`rganib borishdir. Aruz tizimi bir necha yillar davomida arab, fors-tojik va turkiy she`riyatlarida amaliy jihatdan qo`llanib kelingan. VIII asrda Xalil ibn Ahmad tomonidan asos solingan bu vazn o`ziga xos latif musiqiylik, ohanglar rang- barangligi, hayot boqiyligi va insoniy hissiyotlar olamini serjilo misralar vositasida ta`sirchan jozibador ifodalash imkoniyatlarining benihoyaligi bilan belgilanadi. Arab she`riyatiga VIII asrdan tatbiq etilgan mazkur o`lchov tizimi IX asr boshlaridayoq fors-tojik adabiyotida ham qo`llanila boshlandi. Rudakiy, Firdavsiy, Daqiqiy, Umar Xayyom, Sadiy, Hofiz Sheroziy, Jomiy kabi buyuk shoirlar ijodidan mustahkam o`rin oldi. IX - X asrlarda turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan ko`plab shoirlar o`sha davr an`anasiga ko`ra o`z asarlarini arab tilida yozar ekanlar, aruz o`lchoviga asoslandilar, xilma-xil musiqiy va jozibador vaznlar zaminida g`oyaviy va badiiy jihatdan barkamol qasida va g`azallar, ruboiy va qit`alar yaratdilar. IX asrda yaratilgan “Yatimat ud-dahr” kitobidan mashhur adabiyotshunos olim Abu Mansur as-Saolibiy arab tilida ijod qilgan ko`pgina adiblarning nomlari va asarlarini qayd etadi. Ana shu ijodkorlar turkiy tilda ham aruzning yengil va o`ynoqi o`lchovlarida ko`plab lirik she`rlar yozganligi shubhasiz. Zero, bu xil tajribalarsiz IX asrda Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig” dek yirik dostonining maydonga kelishi mahol edi. Ana shu davrdan

boshlab to XX asrgacha bo`lgan o`zbek adabiyotida aruz tizimi asosiy tizimlardan biri bo`lib qoldi. Aruz ilmi haqida, ayniqsa fors-tojik adabiyotshunosligida ko`plab asarlar bitilgan. Mavlono Yusuf Nishoburiy (X asr) forsiy tilda aruzga oid ilmiy asar yaratgan olimlarning birinchisi edi. Rashididdin Vatvotning “Hadoyiq us-sehr”, Shams Qaysning “Al-mo``jam fi meyor ash`or al-ajam”, Nasriddin Tusiy (XIV asr) ning “Meyor-ul ash`or”, Salmon Savojiy (XIV asr) ning “Qasidatun masnuot al- aruz”, Abdurahmon Jomiy (XV asr) ning “Risolai aruz” asarlari fors-tojik aruzining nazariy va amaliy rivojida alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Aruz ilmi rivojiga turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan adabiyotshunos olimlar ham munosib hissa qo`shdilar. Mashhur faylasuf Abu Nasr Forobiy (X asr), Abu Ali ibn Sino (X-XI asrlar), Abul Qosim Zamahshariy (XI-XII asrlar), Abu Yaqub Yusuf ibn Sakkokiy (XII-XIII asrlar) lar o`zlarining arab va forsiy tilda bitgan ilmiy asarlari bilan faqat va forsiy emas, ayni vaqtda turkiy aruz taraqqiyotiga ham sezilarli ta`sir ko`rsatadilar. Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishi va izchil rivojlanib borishida Alisher Navoiyning ilk bor turkiy tilda yaratilgan “Mezonul avzon” (“Vaznlar o`lchovi”) asari alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Ulug` mutafakkir shoir aruz qoidalarini, xilma-xil bahrlari hamda vaznlarini turkiy tilda mufassal bayon qilish bilan cheklanib qolmay, turkiy xalqlarning og`zaki she`riyati mezoni bilan aruz vaznlari hamohangligini atroflicha dalillari hamda turkiy til xususiyatlarini nazarda tutgan holda aruzning turkiy adabiyotlarda, xususan, o`zbek she`riyatida keng qo`llanishi mumkin bo`lgan ko`plab o`lchovlarini ham belgilab berdi. Sharq mumtoz adabiyotida keng qo`llanib kelgan aruz vazni she`r misralarida qisqa va cho`ziq hijolarning muayyan tartibda guruhlanib takrorlanishiga asoslanadi. Shuning uchun ham aruz nazariyasiga oid ilmiy asarlarda sokin (mustaqil undosh yoki cho`ziq unli) hamda mutaharrik (harakatlanuvchi, ya`ni qisqa unli oldidagi undosh) harflar vazn yaratuvchi eng kichik juzv hisoblangan. She`riy vazn uch xil- qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq hijoga asoslanadi.

Qisqa talaffuz qilinuvchi unlidan iborat bo`lgan yoki shunday unli bilan tugagan ochiq hijolar qisqa hijolar deb ataladi. U vazn chizmasida V belgisi bilan ifodalanadi. Cho`ziq talaffuz qilinuvchi unlidan iborat bo`lgan yoki shunday unli bilan tugagan ochiq hijolar, shuningdek tarkibida qisqa unli bo`lgan yopiq hijolar cho`ziq hijo sanaladi. Bunday hijolar vazn chizmasida – belgisi bilan ifodalanadi. Yopiq cho`ziq hijo tarkibida cho`ziq unli kelsa, u ancha cho`ziq talaffuz etiladi. Bunday hijolar o`ta cho`ziq hijo sanaladi. Shuningdek, qo`sh undosh bilan tugagan hijolar ham o`ta cho`ziq hijo hisoblanadi. Bunday hijolar misra ichida – V belgisi bilan, misra oxirida ~ belgisi bilan ifodalanadi. Masalan: So`rma holimniki, bo`ldim burnog`idin zorroq, Jism jondin zoru, jonim jismdin afgorroq. Baytni vaznga muvofiq o`qisak, birinchi misradagi zorroq so`zining har ikki hijosi, afgorroq so`zining keyingi ikki hijosi tarkibidagi “o” unlisining cho`ziq talaffuz qilinishi tufayli boshqa yopiq hijolardan ajralib turadi. Chunki ular o`ta cho`ziq hijolardir. Baytning vazn chizmasi quyidagicha tuziladi: So`r-ma-ho-lim ni-ki, bo`l-dim bur-no-g`i-din zor-roq, - V - - - V - - - V - - - V ~ Jism-jon-din zo-ru jo-nim jism-din af gor-roq. - V - - - V - - - V - - - V ~ Qisqa va cho`ziq hijolarning birikuvidan sabab, vatad, fosila deb atalgan bo`laklar tashkil topadi. Sabab, vatad va fosilalarning birikuvidan she`riy misralar hosil qiluvchi eng yirik bo`lak – rukn maydonga keladi. Bir sabab bilan vatadi majmu` birikmasidan “faulun” va “foilun” ruknlari hosil bo`ladi. Agar vataddan so`ng sabab kelsa, “faulun” rukni, aksincha, sababdan so`ng vatad kelsa, “foilun” rukni tuziladi. Faulun rukni chizmada V - - tarzida, foilun rukni esa – V – tarzida ifodalanadi. Ikki sabab bilan bir vatadning birikuvidan to`rtta to`rt hijoli rukn tuziladi. Bular mafoiylun, foilotun, mustaf`ilun va maf`ulotu ruknlaridir.

O`zbek aruzida sabab, vatad hamda fosilalar birikuvidan aruz vaznining asllar deb ataluvchi quyidagi ruknlari hosil bo`ladi: Rukn nomi Chizmasi Rukn nomi Chizmasi Faulun Foilun Mafoiylun Foilotun V - - - V – V - - - - V - - Mustaf`ilun Maf`ulotu Mutafoilun Mafoilatun - - V - - - - V V V - V - V - V V - Aruz vaznidagi she`r o`lchovlarining asosiy turlari – bahrlar yuqoridagi 8 ruknning turli tartibda birikib takrorlanishidan hosil bo`ladi. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Bir ruknning aynan takroridan tuzilgan bahrlar . Bunday bahrlar 7 ta bo`lib, maf`ulotu bo`lak, yuqoridagi yetti ruknning aynan takroridan hosil bo`ladi. Ya`ni faulun rukni takroridan mutaqorib bahri, foilun rukni takroridan mutadorik bahri, mafoiylun rukni takroridan hazaj bahri, foilotun rukni takroridan ramal bahri, mustaf`ilun rukni takroridan rajaz bahri, mutafoilun rukni takroridan komil bahri hamda mafoilatun rukni takroridan vofir bahri hosil bo`ladi. Bir paytda bu ruknlar to`rt marta takrorlansa, bunday vaznni murabba` (arabcha “to`rtlik” degani), olti marta takrorlansa, musamman (arabcha “sakkizlik”) deb yuritiladi. Misollar: Zamona kulfatidin bu ko`ngul dog` o`ldi, dog` o`ldi, Bu charxi bemuruvvatdan ko`ngul dog` o`ldi, dog` o`ldi. Mazkur baytning ruknlari va chizmasi quyidagicha: Za-mo-na-kul fa-ti-din-bu ko`-ngul-do-g`o`l di-do-g`o`l-di, V - - - V - - - V - - - V - - - mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun Bu-char-xi-be mu-ruv-vat-din ko`-ngul-do-g`o`l di-do-g`o`l-di. V - - - V - - - V - - - V - - - mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun

ko`rinadiki, bu baytda mafoiylun rukni sakkiz marta takrorlanayapti. Demak, ushbu she`r hazaji musammani solim vaznida yozilgan ekan. 2. Ikki xil ruknli bahrlar. Aruz vazniga mansub bir qator bahrlar ikki xil ruknning ma`lum tartibda takrorlanishidan yuzaga keladi. Bunday birikib takrorlanish ikki turlidir: Bittadan olingan ikki xil ruknning takrorlanishidan hosil bo`lgan bahrlar . Bunday bahrlar bizga ma`lum 8 ruknning ikkita-ikkita bo`lib takrorlanishidan tuziladi. Ikki bir xil va bitta boshqa xil ruknlarning takrorlanishidan tuzilgan bahrlar. Bunday bahrlar har bir misrada uch ruknning ma`lum tartibda takrorlanishidan hosil bo`ladi. Ulardan ikkitasi bir xil, uchinchisi boshqa xil rukndan iborat bo`ladi. Bir misrada uch, bir baytda esa oltita rukn ishtirok etgani uchun bunday bahrlar olti ruknlik, ya`ni musaddas shakldagina namoyon bo`ladi, ular murabba` va musamman ko`rinishlariga ega bo`lmaydi. 1. Qarib bahri. 2. Mushokil bahri. 3. G`arib bahri. 4. Sari` bahri. Qofiya ilmi. Ritmik jihatdan uyushgan nutqda so`zlarning ohangdosh bo`lib tuzilib kelishi qofiya deb yuritiladi. “Qofiya” arabcha so`z bo`lib, “ergashuvchi” degan ma`noni anglatadi. Qofiyalar she`riy asar musiqiyligi, jozibadorligini ta`minlashning asosiy omillaridan sanaladi. Qofiyadosh so`zlar tarkibidagi har qaysi tovush misra, bayt, bandga alohida jilo, ta`sirchanlik bag`ishlaydi. Qofiya asosini raviy harfi tashkil etadi. Raviy so`zi arabcha “rivo” so`zidan olingan bo`lib, yukni tuyaga bog`laydigan arg`amchi ma`nosini bildiradi. Raviy harfi qofiyalanuvchi so`zlar tarkibida aynan takrorlanib kelishi shart. Raviy tub so`zlarda o`zak oxirida, mana so`zlarda esa negiz so`ngida keluvchi cho`ziq unli yoxud undosh harfdir. Meni og`zing uchun shaydo qilibsan, Manga yo`q qayg`uni paydo qilibsan. Atoiy.

Qofiyadosh so`zlar oxiridagi “u” cho`ziqligi raviydir. Cho`ziq unlilar hamisha so`z oxirida kelmay, qo`shimchalar oldida ham turishi mumkin: Jamoling mavqidin g`am shomi kuymak ibtilomidin, Ko`zim sha`mi kul aylabtur ayon qonliq qorasidin. Navoiy Qofiyadosh so`zlar tarkibidagi “o” cho`ziq qilish raviy hisoblanadi. Ammo Alisher Navoiy bu usuldan she`riyatda keng foydalangan. Mug`anniy bir navoe tuz, Navoiy naeman ko`rguz, Ayoqchi tomsa tut to`qqiz, ki doroii jahon keldi. maqta`si bilan tulovchi ushbu g`azal musajja` usulida yaratilgan. Ana shunday misollarni shoir ijodida ko`plab uchratish mumkin. Ammo ularning barchasida matla`lar musajja` usulida emas, oddiy usulda bitilgan. Bobur o`zining “Muxtasar” asarida “musajja` g`azallarning matla`ida saj` kamroq rioyat qilibturlar. Ammo rioya qilinsa, yaxshiroq bo`lgusidir, nechukkim: Qaro zulfing firoqida parishon ro`zg`orim bor, Yuzungning ishtiyoqida ne sabru ne qarorim bor. Labing bag`rimni qon qildi, ko`zimdin qon ravon qildi, Nega holim yomon qildi, men andin bir so`rorim bor” deya o`zining musajja` g`azalini to`liq keltiradi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, takrorlanuvchi undoshlardan keyin kelgan unli cho`ziq yoki qisqaligidan qat`iy nazar raviy bo`la-olmaydi. Bunday hollarda undan oldin turgan undosh raviy hisoblanadi. Xatining aro uzoring sabza ichida lola, Ulchashmi nur xumoring loladagi g`azala. baytida raviy “lola”, “g`azola” so`zlari oxiridagi “a” unlisi emas, balki “ya” undoshdir. Qofiya tuzilishiga ko`ra, raviydan oldin va raviydan keyin keluvchi harflar turli nomlar bilan yuritiladi.

Tuzilishiga ko`ra qofiyalar 4 turga bo`linadi: 1. Mujarrad qofiya – o`zbek she`riyatida keng qo`llangan qofiya turlaridan biri. Uning ikki xil ko`rinishi mavjud: 1. Raviy cho`ziq unlidan iborat qofiya bo`lib, unda unlidan boshqa harf ishtirok etmaydi. Ko`zung ne balo qaro bo`lubtur, Kim jonga qaro balo bo`lubtur. Yoki Ko`z yoshim g`alton borur ul orazi diljo` sori Tifldekkim, ag`nabon mayl aylagay ko`zgu sori. 2. Mujarrad qofiyaning ikkinchi turida qofiya undosh bilan tugallanadi va shu undosh raviy hisoblanadi. Bu undoshdan oldin istagan qisqa *** kelish mumkin. Bu qisqa unli esa tavjih deb yuritiladi: Yor holidin menga vahkim xabar yo`qtur bukul, Bu jihatdin aqlu hushimdin asar yo`qtur bukul. Navoiy. 3. Muqayid qofiya – qo`sh undosh qisqa unlidan so`ng keladi. Qisqa unli hazv, raviydan oldingi undosh qayd deb ataladi. Kel, ey soqiy, meni majnunni mast et, Soching zanjiri birla poybast et. Navoiy. Safar ayladi necha yil dahr aro, Qilib necha kuch sayr har shahr aro. Furqat. 4. Muassas qofiya – cho`ziq “o” unlisi bilan raviy o`rtasida bir undosh va undan keyin bir unli keladigan qofiya. Cho`ziq “o” unlisi ta`sis, keyingi undosh daxil, raviy oldidagi qisqa unli esa shibo` deb yuritiladi. Masalan: Gar yetar ag`yordin yuzming jarohat, ey ko`ngul, Chunki bordur yor uchun bor ayshu rohat, ey ko`ngul. Ushbu baytdagi jarohat – rohat qofiyalari muassas bo`lib, cho`ziq “o” unlisi ta`sis, “h” undoshi daxil, “a” qisqa unlisi shibo`, “t” undoshi esa raviydir. Tab`ida quyosh kabi harorat, Ayshig`a sayeb edi marorat.

Shuni ham aytish kerakki daxil har ikki misrada ham bir xil bo`lish shart emas. Masalan: Haroratlar etib ul xasqa moyil Qilur o`t yetgach o`rtanmakka qobil. Qofiyalar raviy bilan tugallanishi yoki raviydan keyin ham harflar kelishi mumkin. Raviy bilan tugallangan qofiyalar muqayyad qofiya, undan keyin harflar kelgan qofiyalar esa mutlaq qofiya deb ataladi. Mutlaq qofiyada raviydan keyin keluvchi harflar turlicha ataladi: Raviydan keyin keluvchi undosh yoki cho`ziq unli vasl, vasldan keyingi undosh yoki cho`ziq unli huruj, undan keyingi undosh yoki cho`ziq unli noyira deb yurtiladi. Agar Navoiydan keyin qisqa unlilar kelsa, majro deb yuritiladi, vasl, huruj, mazid, noiradan keyin keluvchi qisqa unlilar nafoz deb yuritiladi. Mutlaq qofiyaning tuzilishini quyidagi shaklda aniq ko`riladi: Harorat jonima ul otashin la`li axgarindindur, Anga taskin ham ul yuz ravzasining kavsaridind u r. III . Jahon adabiyotida qofiyadan foydalanish badiiy mahoratining muhim qirralaridan bo`lib kelgan. Sharq shoirlari qofiya vositasida she`riy asarlarning ohangdorligi, serjiloligiga e`tibor berishgan va shu asosda xilma-xil qofiya san`atlari yaratilgan. Zulqofiyatayn. Bayt misralarida ikki so`zni yonma-yon keltirish san`ati. Ikki so`z misra oxirida keltirilsa mutakarin qofiya deyiladi: Bog` anga bir sahfan gulshan misol, Jadvali atrofida ravshan misol. Qofiyadosh so`zlar misralarda yonma-yon emas, balki ikki o`rinda kelsa, mahjun qofiya deyiladi. Boqmay desa dog`i quvvati yo`q, Boqmay desa dog`i toqati yo`q. Yetuk san`atkorlar qo`sh qofiyalarni shardu aks san`ati asosida tuzganlar. Vah ne balo qarodur ey sho`x, qaro balo ko`zung, Gar xud emas qaro balo, bas ne balo qaro ko`zing. Ogahiy.

Zulqavofi`. Bayt misralarida uch va undan ortiq so`zni qofiyadan keltirish san`ati. Yetuk san`atkorlargina bu san`atga murojaat qilganlar: Yo`ldasa bu yo`lda Nizomiy yo`lim, Qo`ldasa Xusrav bila Jomiy qulum. Navoiy. Yuzing ko`rgan sabohatda mohi tabon emish bildim, Labing so`rg`och malahotda zuloli jon emish bildim. Ogahiy . Tarsi`. Bayt misralarida barcha so`zlarning ohangdosh bo`lishi. Noma uchun xoma tarosh ayladim, Xoma uchun noma xarosh ayladim. Yoki Ham yuzni sening yuzungga surtay, Ham ko`zni sening ko`zungga surtay. Tajnisli qofiya. Tajnisli qofiyalarni she`riyat asarida qo`llagan. Manga sensiz begim kunduz kechadir, Dareg`o, sensizin umrim kechadur. Xo`jandiy. Visoling zavqing istab, ey dilorom, Tan ichra topmadim miskil dil orom. Sayid Ahmad. Musajja`. Baytlari ichki qofiyali bo`lgan she`riy asarlar. Bunday she`rlarda baytlar 4 bo`lakka bo`linadi, 3 bo`lak mustaqil holda qofiyalanib, 4-bo`lak she`rdagi asosiy qofiyaga ohangdosh bo`lib keladi. Turkiy she`rida musajja` usulida dastlab Hofiz Xorazmiy ijod qilgan edi: Bandi g`am ichra xastaman, zulfing bichin ishkastaman, Ishkastayu ham bastaman, Bu qulni kel ozod qil.

ADABIYOTLAR 1.Аdаbiyot nаzаriyasi. Ikki jildlik.-T.: «Fаn», 1978-1979. 2.Аlishеr Nаvоiy. Mеzоn ul аvzоn. Аsаrlаr. O’n bеsh tоmlik. 14-tоm.T.: «Fаn», 1967. 3.Аrаstu. Pоetikа. Аhlоqi kаbir-T.: «Yangi аsr аvlоdi», 2004 4.Vаlixo’jаеv B. O’zbеk аdаbiyotshunоsligi tаrixi.-T.: «O’zbеkistоn»,1993. 5.Sultоnоv I. Аdаbiyot nаzаriyasi.-T.: «Sharq», 2006. 6.Fitrаt. Аdаbiyot qоidаlаri.-T.: «O’qituvchi»,1995. 7.Оlimоv M. Risоlаi аruz.-T.: «Yozuvchi», 2002 8.Rаhmоnоv V. Shе`r sаn`аtlаri.-T.: «Yozuvchi», 2001. 9.Hоjiаhmеdоv А. Mumtоz bаdiiyat mаlоhаti.-T.: «Shаrq», 1999 10. Аdаbiy tur vа jаnrlаr. Uch jildlik. T. “Fаn”, 1991 – 1992.

O'xshashlar

Hozirgi o’zbek she`riyatining taraqqiyot tamoyillari

Leksemalarning tizimiy birlashmalari. Lug‘aviy tizimlar,lug‘aviy-ma’noviy guruhlar

Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko'ra o'rganish

Kelishik kategoriyasi

O`zbek tilining takomillashishi (XIV asrning oxiridan XIX asrning ikkinchi yarmigacha)