Rus va o’zbek tillarida rangbaranglikni aks ettirishning lingvokulturologik xususiyatlari - Tilshunoslik - Referatlar

Rus va o’zbek tillarida rangbaranglikni aks ettirishning lingvokulturologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

18.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.4560546875 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON DAVLAT JAHON TILLARI UNIVERSITETI HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI DSc. 03/30.12. 2019.Fil/Ped.27.01 RAQAMLI ILMIY KENGASH O’ZBEKISTON DAVLAT JAHON TILLARI UNIVERSITETI QODIROVA FERUZA QAHRAMANOVNA Rus va o’zbek tillarida rangbaranglikni aks ettirishning lingvokulturologik xususiyatlari 10.00.06 – Qiyosiy adabiyotshunoslik, chog’ishtirma tilshunoslik va tarjimashunoslik Filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi AVTOREFERATI

KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi)). Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Xalqlarning globallashuvi va madaniyatlararo muloqoti jarayonida jahon tilshunosligida tilning barcha jihatlari, jumladan, unda aks ettirilgan ijtimoiy va lingvokulturologik ma’nolarni tahlil qilish haqida savol tug’iladi. Rang universal, milliy va madaniy xususiyatlarga ega bo’lib turli xil madaniyatlarda va xilma-xil ilmiy qiziqishlarga ega bo’lgan mutaxassislarning e’tiborini tortadigan sohadir. Rang nomlash sohasidagi strukturaviy va semantik farqlar turli madaniyatlarning dunyoqarashidagi o’rnatilgan tarixiy, madaniy, diniy, iqlimiy va boshqa xususiyatlari bilan bog’liq. Rangning ma’nosi turli madaniyatlarda ham umuminsoniy, ham milliy va madaniy xususiyatlarga egadir. Har bir tilning ranglar ifodasidagi olam manzarasi doimiy o’zgarishlarga uchragan dinamik o’zgarish hisoblanadi va ushbu o’zgarishlar tillarda o’z aksini topadi. Shu bois, mazkur disserta t siya tadqiqoti rus va o’zbek tillarida rang aks ettirgan leksemalarni lingvokulturologik nuqtayi nazardan o’rganishga bag’ishlangan. Jahon nazariyasi va ta’lim amaliyotining zamonaviy ijtimoiy-madaniy sharoitida O’zbekistonda ta’limning madaniy muammolariga e’tibor doimiy ravishda ortib bormoqda. Zamonaviy ta’lim oldida shaxsni dunyo va umumbashariy madaniyat bilan tanishtirish, uni hamkorlikka tayyorlash, boshqa milliy madaniyatlarga nisbatan bag’rikenglik va hurmatni tarbiyalash vazifasi turibdi, bu esa oliy ta’lim muassasalarida yoshlarni tayyorlash jarayonida madaniyatlararo kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirishni nazarda tutadi. Olamning rangli manzarasi olamning lisoniy manzarasining ajralmas qismi bo’lib, u har bir millat, etnos va har bir inson uchun mavjuddir. Boshqa mamlakatlarda bo’lgani kabi Zamonaviy tilshunoslikning olamni lisoniy konseptualizatsiyasini o’rganishiga qiziqishi ortib borgani sari, O’zbekistonda ham, milliy madaniyatning bir qismi sifatida bo’lgan ranglar lug’atining atamalarini o’rganishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Olamning rangli manzarasi rus va o’zbek tillarida so’zlashuvchilar tomonidan atrofdagi haqiqatni idrok etishda muhim rol o’ynashiga qaramay, hozirgi kunga qadar ushbu hodisa 2

to’liq o’rganilmagan, mazkur hodisani o’rganish nafaqat turli xil yondashuvlar bilan izohlanadi, shuningdek, shu toifa so’zlar guruhi maxsus tarzda o’rganilishi bilan ham dolzarblik kasb etadi. Bizning fikrimizcha, muammo shu bilan bog’liqki, olamning lisoniy manzarasi rang lug’atining qo’llanilishi doirasidagina emas, balki rang bilan bog’liq muammolar bir nechta sohalarda mavjudligidadir. Ushbu dissertatsiya tadqiqotlari ma’lum darajada O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi 09.23.2020-yildagi yangi qonuniga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 02.27.2020-yildagi “Keyingi tadbirlar to’g’risida”gi qarorida belgilangan vazifalarni bajarishga xizmat qiladi, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi UP-5763-sonli “Oliy va o’rta maxsus ta’lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi PF-4797- sonli “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to’g’risida”gi Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida”gi PQ-2909-sonli qarori, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 8-avgustdagi “Ta’lim muassasalarida chet tilini o’qitish sifatini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori, “Faollikni ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 3775-sonli Farmonida oliy o’quv yurtlarida ta’lim sifatini oshirish bo’yicha keng ko’lamli islohotlarda ishtirok etish 2018-yil 5-iyundagi qarorida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018- yil 28-dekabrdagi “Mamlakatni rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to’g’risida”gi Murojaatida, shuningdek, ushbu sohada qabul qilingan boshqa me’yoriy hujjatlarga to’g’ri keladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga bog’liqligi. Dissertatsiya tadqiqotlari respublika fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlariga muvofiq olib borildi: 1. “Innovatsion g’oyalar tizimini shakllantirish va ularni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy va ma’rifiy sohalarda amalga oshirish usullari, axborot jamiyati va demokratik davlatni rivojlantirish”. 3

Muammoning o’rganilganlik darajasi. So’nggi yillarda lingvokulturologiya sohasida juda ko’p tadqiqotlar paydo bo’lib bormoqda, chunki mentalitet, til va madaniyat munosabatlari dunyodagi eng dolzarb lingvistik muammolardan biri hisoblanadi, shuning uchun G.B. Palmer, G. Morain madaniy tilshunoslik nazariyasi va uni madaniyatlararo tushunish masalalarini ko’rib chiqiladi.Lingvokulturologiya muammolarini rus tilshunoslari V.A. Maslova, E.A. Maklakova, A.P. Vasilevich, Yu.V. Normanskaya, V.K. Xarchenko, N.V. Serov, S.G. Vorkachev, D.D. Lagaeva, N.N. Dzida, E.B. Eliseeva, T.I. Gustomyasova, F.X. Xasanova, F.G. Fatkullina, A.R.Gabbasovalarning 1 asarlari madaniy tilshunoslik nazariyasi va uning madaniyatlararo tushunchasiga bag’ishlangan. 2 . Oʻzbekistonda lingvokulturologiyaning umumiy va xususiy muammolarini oʻrganish bilan Sh.S. Safarov, D.Yu. Ashurova, B.B.Yusupov, G.X.Bakiev, A.E.Mamatov, J.A. Yoqubov, D.S. Xudoyberganova, D.R. Jumanova, N.M.Jusupov, R.Yu. Majidov, B. Badalova 3 va boshqalar. Rang nomlari xorijiy, rus va mahalliy tadqiqotchi V.P. Neroznak, V.G. Gak, A.P. Vasilevich, Yu.V.Normanskaya, V.K.Xarchenko, N.V. Serov, M.N.Nabievlarning asarlarida ko’rib chiqiladi 4 . E.V.Raxilina 3 rang atamalarining semantikasini izohlashda 1 Palmer G.B. Toward a Theory of Cultural Linguistics. – Austin: University of Texas Press, 1996. – 348 p.; Morain G. Kinesics and cross-cultural understanding // Culture Bound. Bridging the Cultural Gap in Language Teaching. Ed. J. Valdes. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – P. 64 – 76. 2 Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. – М.: Гнозис, 2004. – 236 с.; Лагаева Д.Д. Лингвокультурный концепт «счастье» в калмыцком и английском языках: Автореф. дисс. ... канд.филол.наук. – Элиста, 2009. – 22 с.; Дзида Н.Н. Асимметрия концепта в свете когнитивнодеятельностного подхода в переводоведении: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Тюмень, 2010. – 25 с.; Елисеева Е.Б. Лингвокультурема как единица декодирования культурных смыслов при переводе художественного текста. – Тамбов: Грамота, 2013. – № 3 (21): в 2-х ч. Ч. II. – C. 67-70; Густомясова Т.И. Лингвокультурные концепты в обучении иностранным языкам в современном вузе // Научно-методический электронный журнал «Концепт». – 2016. – Т. 15. – С. 191–195; Хасанова Ф.Х. Лингвокультурологическое поле концепта «Туй» в татарской языковой картине мира: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Казань, 2008. – 21 с.; Фаткуллина Ф.Г., Габбасова А.Р. Лингвокультурологический и аксиологический аспекты характеристики концепта «свадьба» в башкирской и русской языковой картине мира // Сохранение и развитие родных языков и культур в условиях многонационального государства: проблемы и перспективы / Материалы Международной научно-практической конференции. – Уфа: РИЦ БашГУ, 2010. – С. 282. 3 Сафаров Ш.С. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006. – 92 б.; Ашурова Д.У. Лексикон как отражение национально-культурной специфики языка //Язык и культура / 2-я межд. науч. конф. – М., 2003. – С. 76-81; Юсупов Ў.Қ. Маъно, тушунча, концепт ва лингвокультурема атамалари хусусида / Стилистика 3 Рахилина Е.В. Наименования цвета в индоевропейских языках: Системный и исторический анализ. – М., 2007. - С. 29-39. 4

konnotativ komponentni hisobga olgan holda, rang sifatlarining tavsifi faqat ma'lum bir til doirasida amalga oshirilishi mumkin deb hisoblaydi. Rus va mahalliy tilshunoslikda rang belgilari bilan frazeologizmlarni o’rganishga, shuningdek, leksikografik va frazeologik lug’atlarni 4 tuzish asoslariga bag’ishlangan ko’plab ishlar mavjud 5 . Bu ilmiy asarlar katta nazariy va amaliy тилшуносликнинг замонавий йўналишларида . – Тошкент , 2011. – Б . 49-55; Бакиева Г . Лингвистические основы анализа художественного текста : Автореф . дисс . … докт . филол . наук . – Т ., 1993. – 46 с .; Маматов А . Э . Взаимодействие и взаимовлияние языка и культуры в процессе перевода / Бадиий таржима тилшунослик , адабиётшунослик ва маданиятлараро алоқалар контекстида . – Жиззах , 2011. – Б . 31-32; Ёқубов Ж . А . Француз тилида « муҳаббат » концептининг когнитив хусусиятлари // Олмоншунослик ва таржимашуносликнинг долзарб муаммолари . – Тошкент , 2011. – Б . 107-111; Худойберганова Д . Ўзбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талқини : Филол . фан . д - ри . ... дисс . автореф . – Тошкент , 2015. – 12 б .; Джуманова Д . Р . Лингвокультурологический аспект реалем // Русский язык в межкультурной коммуникации / Материалы Международной научно - практической конференции . – Иваново : ИвГУ , 2012. – С . 218-222; Джусупов Н . М . Проблема концепта в современной лингвистике // Преподавание языка и литературы . – Ташкент , 2004. – № 4. – С . 12-18; Маджидова Р . У . Лингвокультурологический аспект аксеологических фразеологизмов разносистемных языков // Хорижий тиллар . – 2019. – № 2. – С . 51; Бадалова Б . Этапы становления и уровни развития лингвокультурологии как науки // Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723. 4 Нерознак В.П. От концепта к слову: к проблеме филологического концептуализма // Вопросы филологии и методики преподавания иностранных языков / Сборник научных трудов. – Омск: Изд-во ОМГПУ, 1998; Гак 4 См. об этом: Бахилина Н.Б. История цветообозначений в русском языке. – М.: Наука, 1975. – 224 с.; Фрумкина Р. М. Цвет, смысл, сходство: аспекты психолингвистического анализа. – М.: Наука, 1984. – 175 с.; Вежбицкая А. Обозначение цвета и универсалии зрительного восприятия // Язык. Культура. Познание. – М.: Русские словари, 1997. – С. 231-290; Кульпина В. Г. Лингвистика цвета. Термины цвета в польском и русском языках. – М.: Московский лицей, 2001. – 470 с.; Василевич А. П. Каталог названий цвета на русском языке /А. П. Василевич, С. Н. Кузнецова, С. С. Мищенко. – М.: Смысл, 2002. – 97 с.; Норманская Ю. В. Историко-типологический анализ цветообозначений в древних индоевропейских языках: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – М., 2002. – 22 с.; Пинхасов Я.Д. Фразеологические выражения в языке произведений Хамида Алимджана: Автореф. дисс. … канд.филол.наук. – Ташкент – 1953; Закиров Р.Р. Фразеологические единицы с компонентом цветообозначения в английском, русском и татарском языках: Автореф. дисс. … канд.филол.наук, 2003; Назирова М. Фразеологические единицы с компонентом цветообозначения английского, русского и таджикского языков: Автореф. дисс… канд.филол.наук. 2009; Хакимова Г.Э. Лингвокультурологический анализ устойчивых единиц в узбекском и английском языках // Вестник Челябинского государственного университета. Филологические науки. Вып. 104. – 2016. – № 13 (395). – С. 132–137; Улухужаев Н. Фразеологизмы узбекского языка с цветовыми компонентами // Молодой ученый. – 2018. – № 7 (193). – С. 213-215; Холмурадова Л.Э. Тематико-идеографическая репрезентация образных и мотивированных фразеологизмов английского и французского языков: лингвокультурологический аспект: Автореф. дисс. … докт.философии (PhD) по филол.наукам. – Самарканд, 2017. 5 Молотков А.И. (ред.) Фразеологический словарь русского языка. – М.: Советская энциклопедия, 1968. – 543 с.; Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. – М.: Просвещение, 1978; Бушуй А.М. Лексикографическая и библиографическая репрезентация фразеологии: Автореф. дисс. … докт.филол.наук. – Самарканд, 1982; Садыкова М. Краткий узбекско-русский фразеологический словарь. – Ташкент: Главная 5

В.Г. Семиотические основы сопоставления двух культур // Вестник МГУ. Сер. 19: Лингвистика и межкультурная коммуникация. – 1998. – № 2; Василевич А.П. Языковая картина мира цвета: Методы исследования и прикладные аспекты: Автореф. дисс.. ... докт.филол.наук. – М., 2003; Норманская Ю.В. Генезис и развитие систем цветообозначений в древних индоевропейских языках. – М.: С & К, 2005. – 379 с.; Харченко В. К. Лингвистика народной приметы. Монография // В.К. Харченко, Е.Е. Тонкова. – Белгород: ОАО «Белгородская областная типография», 2008. – 224 с.; Серов Н.В. Семантика цвета в традиционных культурах: Автореф. дисс. ... докт. культурологии. – СПб., 1998; Набиев М.Н. Национально-психологические особенности таджиков и специфика их проявления в этническом общении: Автореф. дисс. ... канд.психолог.наук. – М., 1995. ahamiyatga ega, ammo shuni ta’kidlash kerakki, rus tilining rang hamda rang komponentli leksemalarini tashkil etadigan leksik qatlamini o’zbek tiliga nisbatan lingvokulturologik jihatdan ifodalashning tadqiqoti birinchi marta amalga oshirilmoqda. Dissertatsiya tadqiqotining dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertatsiya tadqiqotlari O’zbekiston davlat jahon tillari universitetining “Doktorantlar, talabgorlar va talabalar o’rtasida ilmiy-tadqiqot, ilmiy-ijodiy ishlar” mavzusidagi ilmiy-tadqiqot ishlari rejasi doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi rus va o’zbek tillarida ranglar gammasining lingvokulturologik xususiyatlarini aniqlashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: rus va o’zbek tillarida rang belgili leksemalarni aniqlash va qayd etish; rus va o’zbek xalqlarining rangli manzaralarida milliy mentalitetning namoyon bo’lishidagi o’xshashlik va farqlarni tasvirlash; rus va o’zbek tillaridagi mikromatnlarda rang belgilarining leksik-semantik o’ziga xosligini ko’rib chiqish; rus va o’zbek tillarining rang manzarasini aniqlash maqsadida sotsiolingvistik tadqiqot o’tkazish; rus va o’zbek tillaridagi rang atamalarining leksikografiyasini tuzish. Tadqiqotning obyekti sifatida rus va o’zbek tillari lingvo-rangli manzaralaridagi rang-tusni ifodalovchi belgilar tanlangan. Tadqiqot predmetini rus va o’zbek tillarining lingvo-rangli manzaralarini tashkil etuvchi rang-tusni ifodalovchi belgilarning xususiyatlari. 6

Tadqiqotning usullari. Dissertatsiyada tavsifiy, qiyosiy, statistik, savoljavob va uzluksiz namuna olish usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: rang belgilarini bildiruvchi konnotatsiyalarning qo’llanilishi rus xalqiga xos hamdardlik, samimiylik, emotsionallik, o’zaro qo’llab-quvvatlash, konformizm, sentimentallikni, o’zbek xalqiga xos mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, oilaviy qadriyatlar va milliy urf-odatlarga sodiqlik, mehmondo’stlik kabi fazilatlarni ifodalovchi so’z birikmalarida ustuvorlikka ega ekanligi isbotlangan; timsol va ramziy ma’nolarga ega bo’lgan leksemalar milliy o’ziga xoslik bilan chambarchas bog’liqligi, g’oyalar, real va virtual tasvirlar fonida aniq tavsiflangan stereotiplar har ikkala tilning og’zaki, yozma va mikromatnlarda qora, oq, qizil rangli so’z birikmalarida namoyon bo’lishi, to’q sariq, ko’k, kulrang, jigarrang kabi belgilar rus va o’zbek tilida qo’llanilish chastotasiga ko’ra past ko’rsatkichda ekanligi dalillangan; rang diapazonining onomasiologik, semasiologik tasnifi, integral va differensial xususiyati umumiy sema yoki gipersemaga asoslanishi rus tilidagi rang so’zining leksik-semantik qatorida sariq rang eng faol va keng tarqalganligi, редакция Узбекской Энциклопедии, 1989; Мусаев А.С. Проблемы презентации глагольных фразеологизмов в толковых словарях русского языка// Вестник Челябинского госпедуниверситета. – 2011. – № 11. – С. 265276. o’zbek tilida qora rang ustunlikka ega ekanligi lingvostatistik usullar vositasida aniqlangan; rangni ifodalovchi so’z birikmalarining leksik-semantik, leksikografik xususiyatlari olamning mifologik, diniy, falsafiy, psixologik, ilmiy, badiiy manzarasida aks etishi, rang komponentli frazeologizmlarning inson hissiyoti va emotsional tuyg’ularini uyg’otishi rus tilida “позеленеть от ярости, алые паруса, не жилось на белом свете”, o’zbek tilida “g’azabdan ko’karmoq, uyatdan qizarmoq, dokadek oqarmoq” kabi frazeologik birliklar orqali ochib berilgan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: rus va o’zbek xalqlarining milliy-madaniy xususiyatlarini o’rganish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi; rang komponentli frazeologizmlar va asosiy ranglarning birinchi ruscha- 7

o’zbekcha izohli lug’ati yaratildi. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi xalqaro va respublika ilmiy-uslubiy va ilmiy-amaliy konferensiyalarda, jurnallarda, OAK ro’yxatidan o’tgan maxsus jurnallarda va xorijiy ilmiy nashrlarda chop etilgan xulosalar, takliflar va tavsiyalar, maqolalarning amaliy bajarilishi bilan tasdiqlangan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati rus va o’zbek leksik qatlamlaridagi rang nomlarini ifodalashning turli shakllari rus va o’zbek tillaridagi lingvistik faktlar asosida tasvirlangan, turli matnlarda dunyoning lingvo-rangli manzarasini ifodalovchi xususiyatlar aniqlanganligi bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati oliy ta’lim tizimida ma’ruza, amaliy va seminar mashg’ulotlarini ishlab chiqish va o’tkazishda, leksikologiya, sotsiolingvistika, madaniyatlararo muloqot, filologik matn tahlili, stilistika, frazeologiya, qiyosiy tipologiya, bitiruv malakaviy ishlarni, magistrlik va doktorlik dissertatsiyalarini bajarishda, lingvomadaniyatshunoslikdan darsliklar va o’quv qo’llanmalarini yaratishda dissertatsiya materiallari va olingan natijalardan foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Rus va o’zbek tillarida rang belgilarini tasvirlashning lingvokulturologik xususiyatlarini qiyosiy o’rganish bo’yicha ilmiy xulosalar va amaliy taklif va tavsiyalar asosida: rang belgilarini bildiruvchi konnotatsiyalarning qo’llanilishi rus xalqiga xos hamdardlik, samimiylik, emotsionallik, o’zaro qo’llab-quvvatlash, konformizm, sentimentallikni, o’zbek xalqiga xos mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, oilaviy qadriyatlar va milliy urf-odatlarga sodiqlik, mehmondo’stlik kabi fazilatlarni ifodalovchi so’z birikmalarida ustuvorlikka ega ekanligiga oid xulosalardan Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetida davlat ilmiy -texnik dasturlari doirasida 2020-2023 yillarga mo’ljallangan AM-FZ- 201908172 raqamli “O’zbek tilining ta’limiy korpusini yaratish” mavzusidagi amaliy loyihani bajarishda foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetining 2022-yil 19-yanvardagi 15-86-son 8

ma’lumotnomasi). Natijada milliy ongda rangning tasviriy ifodalanishi, milliy tilda esa asosiy ranglarni nomlovchi tilning leksik qatlamida rang sifatlari turli konnotativ ma’nolarga ega bo’lishi taassurotini uyg’otishga xizmat qilgan; timsol va ramziy ma’nolarga ega bo’lgan leksemalar milliy o’ziga xoslik bilan chambarchas bog’liqligi, g’oyalar, real va virtual tasvirlar fonida aniq tavsiflangan stereotiplar har ikkala tilning og’zaki, yozma va mikromatnlarda qora, oq, qizil rangli so’z birikmalarida namoyon bo’lishi, to’q sariq, ko’k, kulrang, jigarrang kabi belgilar rus va o’zbek tilida qo’llanilish chastotasiga ko’ra past ko’rsatkichda ekanligiga oid xulosalardan O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog’iston bo’limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutida bajarilgan FA-0-13229 raqamli “Hozirgi qoraqalpoq tilida funksional so’z yasalishi” mavzusidagi loyihada foydalanilgan (O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog’iston bo’limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2022-yil 1-martdagi 74/1-son ma’lumotnomasi). Natijada terminologiya, xususan, rus va o’zbek lingvokulturologik xususiyatlari bo’yicha izlanishlar ikki tilga mos terminlar va ularning nutqiga oid nazariy qarashlari, amaliy tavsiyalari va ilmiy xulosalaridan mazkur loyiha doirasida o’zbek xalq og’zaki ijodiga oid bo’lgan atamalar, uning lingvopoetik jihatlariga doir qarashlarni shakllantirishga xizmat qilgan; rang diapazonining onomasiologik, semasiologik tasnifi va integral- differensial xususiyati umumiy sema yoki gipersemaga asoslanishi - rus tilidagi rang so’zining leksik-semantik qatorida sariq rang eng faol va keng tarqalganligi, o’zbek tilida qora rang ustunlikka ega ekanligi lingvostatistik usullar vositasida aniqlanganligiga oid xulosalardan Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetida davlat ilmiy-texnik dasturlari doirasida 2020-2023 yillarga mo’ljallangan AM-FZ-201908172 raqamli “O’zbek tilining ta’limiy korpusini yaratish” mavzusidagi amaliy loyihani bajarishda foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetining 2022-yil 19-yanvardagi 15-86-son ma’lumotnomasi). Natijada rang komponentli so’z va 9

so’z birikmalari haqidagi materiallarni boyitishga erishilgan; rangni ifodalovchi so’z birikmalarining leksik-semantik, leksikografik xususiyatlari olamning mifologik, diniy, falsafiy, psixologik, ilmiy, badiiy manzarasida aks etishi, rang komponentli frazeologizmlarning inson hissiyoti va emosional tuyg’ularini uyg’otishi rus tilida позеленеть от ярости , алые паруса , не жилось на белом свете , o’zbek tilida g’azabdan ko’karmoq, uyatdan qizarmoq, dokadek oqarmoq kabi frazeologik birliklar orqali ochib berishiga oid xulosalardan O’zbekiston yozuvchilar uyushmasining Yosh tarjimonlar to’garagi faoliyatida foydalanilgan (O’zbekiston yozuvchilar uyushmasining 2022-yil 13- yanvardagi 01-03/47-son ma’lumotnomasi). Natijada badiiy tarjima sohasi uchun muammoli holat sifatida qaraladigan rang komponentli so’z birikmalarining bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda ma’no va mazmunning oshishiga olib kelgan. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot natijalari 6 ta xalqaro va 4 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o’tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha jami 26ta ilmiy ish, jumladan, 1ta rus va o’zbek tillarida rang-tusni ifodalovchi izohli lug’at, O’zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasining dissertatsiya asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 9ta maqola, ulardan, 7tasi respublika va 2tasi xorijiy jurnallarda nashr etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, asosiy matn 141 betni tashkil qiladi. DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI Kirish qismida dissertatsiya mavzusining dolzarbligi ko’rsatilgan, maqsad va vazifalari, tadqiqot obyekti va predmeti aniqlanadi. Tadqiqotning O’zbekiston Respublikasi fan va texnikasi rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga muvofiqligi ko’rsatilgan, ishning ilmiy yangiligi, ilmiy va amaliy ahamiyati shakllantirilgan, olingan natijalarning ishonchliligi asoslantirilgan, tadqiqot natijalarini amaliyotga 10

tatbiq etish, sinovdan o’tkazish, natijalar, chop etilgan ishlar, dissertatsiya tuzilishi haqida ma’lumotlar berilgan. Dissertatsiyaning birinchi bobi – “Tadqiqotning nazariy asoslanishi” – lingvokulturologiya tushunchasi muhokama qilinadi, zamonaviy tilshunoslikda lisoniy va milliy manzaralarning muammo va vazifalari, konnotatsiya tushunchasining asosiy yondashuvlari tahlil qilinadi. XX asr oxirida tilshunoslik va madaniyatshunoslik chorrahasida milliy madaniyatni tilda oʻrganuvchi va aks ettiruvchi lingvokulturologiya vujudga kelgan. Deyarli barcha tadqiqotchilar, lingvokulturologiyaning rivoji V.fonGumboldt nazariyasiga asoslanadi, deb ta’kidlaydilar, chunki aynan u xalqning ruhi tilda aks etishini birinchilardan bo’lib ko’rgan 6 . V.V.Vorobyov 7 tomonidan kiritilgan “lingvokulturema” atamasi til va madaniyat elementlarini dialektik ravishda sintez qiluvchi lingvokulturologiyaning asosiy birligidir. Bu atama ma’lum bir tilning voqeliklari va bo’shliqlarining lingvistik aktuallashuvini anglatadigan “kulturema” tushunchasi asosida paydo bo’lgan 8 . Lingvokulturema – lingvistik belgi shakllari majmui bo’lib madaniy elementning lingvistik belgiga proyeksiyasidir 9 , shuningdek, u dunyoning milliy o’ziga xos qarashlarini o’tkazadigan prizma 10 (masalan rus madaniyatida: белая берёза - oq qayin (ta’s.) – Rossiyaning ramzlaridan biri. (Biroq jimgina oq qayin egilib turardi ... (Mixail Yuryevich Darkin, Sevaman bu sayxon yerlaringni, 2018)); o’zbek madaniyatida: oqsoqol (o’g’zaki, yuk.). Bu oqsoqol ketsa, oʻrniga yoshroq qorasoqol keladi. S. Siyoyev, “Yorugʻlik”)). Shunday qilib, madaniyatning alohida elementlari bo’lgan kulturema va lingvokulturema til jamoasining tushunchalari bo’lib, voqelikni madaniyatning o’ziga xos birligi sifatida ifodalaydi degan xulosaga kelishimiz mumkin. 6 Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М.: Прогресс, 1985. – 448 с. 7 Воробьев В.В. Лингвокультурология : учеб. пособие. – М.: Изд-во РУДН, 2006. – 332 с. 8 Костомаров В.Г, Бурвикова Н.Д. Об одной из единиц описания текста в аспекте диалога культур // Иностранные языки в школе. – 2000. – № 5. –С. 3-6. 9 Воробьев В.В. Лингвокультурология : учеб. пособие. – М.: Изд-во РУДН, 2006. – 332 с. 10 Мамонтов A.C. Язык и культура: Основы сопоставительного лингвострановедения: Дисс…. докт. филол. наук. – М., 2000. – 224 с. 11

Konsept – bu ma’lum bir madaniyat uchun muhim va ahamiyatli tushuncha bo’lib, u birgalikda shaxs va butun xalq olamining lisoniy manzarasini tashkil qiladi. Yu.S. Stepanovning fikricha, lingvokulturologik konsept madaniyat olami bilan uzviy bog’liq bo’lib, uning shaklida madaniyat insonning aqliy dunyosiga kiradi. Boshqa tomondan, konsept - bu madaniyatga shaxsning o’zi – “madaniy qadriyatlar yaratuvchisi” emas, balki oddiy odamning o’zi kirib borishi va ba’zi hollarda unga ta’sir ko’rsatuvchidir 11 . Biz ikkinchi yondashuvni o’rganmoqdamiz, ushbu o’rinda rang belgilari xalqning o’ziga xos va ko’p asrlik tajribasini aks ettiradi, shuningdek, insoniyatning ko’plab vakillari uchun universal xususiyatlarni yetkazishi mumkin, masalan: с белой душой – oq ko’ngil (og ’ z.) – qalbi pok, xushmuomala odam haqida; faqat ijobiy ma’nolarga ega; серая мышь – ko’rimsiz (iltif.) – yuvosh, ko’zga tashlanmaydigan ayolning kamsituvchi nomi; желторотый птенец – polapon / jo’ja / ona suti og’zidan ketmagan (sod. iltif.) – yosh, sodda va tajribasiz odam. Olamning milliy lisoniy manzarasi (OMLM) etnik xalqning o’ziga xos xususiyati bo’lgan, ruhiy, hissiy, madaniy xususiyatlar va qadriyat yo’nalishlari uyg’unligida namoyon bo’ladigan milliy mentalitet haqidagi bilimlar manbayidir. Rus xalqi hamdardlik, emotsionallik, o’zaro qo’llab-quvvatlash, o’ziga bayram qilishni inkor etmaslik, samimiy suhbat va o’z muammolarini baham ko’rish, konformizm, sentimentallik bilan ajralib turadi, masalan: ( белая трость – oq tayoqcha (ta’s.) – ko’zi ojizlarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan harakat, bu rang bejiz tanlanmagan, chunki odamlar uni ezgulik va yorug’lik bilan bog’lashadi. (Bayram butun mintaqa bo’ylab o’tayotgan “ oq tayoqcha ” harakatining bir qismiga aylandi (Korolyovada Xalqaro ko’zi ojizlar kuni nishonlandi, gazeta ru, 2019)). O’zbek xalqiga mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, oilaviy qadriyatlar va milliy urf- odatlarga sodiqlik, mehmondo’stlik xos ( oq ko’ngil — ko’ngli pok; oq yuzli qiz — oppoq, bu ibora go’zal, oq tanli qizlarga nisbatan qo’llaniladi; oppoq doda — muhtaram bobo; oqlik berish — bu unashtiruv bo’lishini bildiradi. Qadim zamonlardan o’zbek madaniyatida kuyovning ota-onasi qiz bor xonadonga sovchi 11 Степанов Ю. С. Константы: Словарь русской культуры. 2-е изд., испр. и доп. – М.: Академический Проект, 2001. – 990 с. 12

bo’lib borishgan, kelin tomondan rozilik belgisi sifatida oq mato sovg’a qilingan. Bu marosim “ oq berish ” deb atalgan 12 . Turli OLMlarini tahlil qilib, shuni aniqlash mumkinki, mamlakatlar va mintaqalar o’rtasidagi chegaralar yo’qqa chiqib, zamonaviy axborot texnologiyalarning yutuqlari, ayniqsa, axborotlashtirish va globallashuv sharoitlarida misli ko’rilmagan yuksaklikka erishmoqda. OLM va OMLM o’rtasida o’xshashlik va farqlar mavjud: OLM ma’lum bir til hamjamiyatining ongida tevarak-atrofdagi voqelikni aks ettiradi, OMLM esa muayyan bir etnolingvistik hamjamiyatning oddiy lingvistik ong voqeligini aks ettiradi, milliy xarakterni o’ziga xos ko’rsatuvchi voqelikni tilda ifodalash manbayi bo’lib, milliy mentalitetga oid qimmatli bilimlarni ham o’z ichiga oladi. Shunday qilib, OLM turli tillardagi ma’lumotlardan foydalangan holda tuzilishi mumkin bo’lgan nazariy konstruksiyadir, OMLM esa aslida mavjud bo’lgan leksik tizimlardir. Agar OMLM tilning leksik tizimida ifodalansa, u tizimli ravishda tashkil etilishi kerak. Til o’ziga xos milliy mentalitetning ifodasi sifatida harakat qilsa, bu milliy til prizmasi orqali dunyoning ma’lum bir tasvirida o’zini namoyon qiladi, masalan, Sharq an’analariga ko’ra, oq motam rangi hisoblanadi, rus madaniyatida esa bu vazifani qora rang bajaradi. Bizning tadqiqotimiz uchun “konnotatsiya” tushunchasi muhim ahamiyatga ega, chunki u rus va o’zbek etnik-madaniy jamoalarining rang qadriyatlarini ochib berishga imkon beradi, masalan: голубая кровь – rus OLM jamiyatning yuqori tabaqasiga mansub, badavlat aslzoda ma’nosini anglatsa, oʻzbek OLMsida esa голубая кровь bu koʻk qon, maʼlum bir kasallik alomatini ifodalaydi, koʻk qonning muqobili oq suyak – zodagon / kibor (ta’s.), olijanob odam degan maʼnoni bildiradi, lekin baʼzida norozilik bilan aytiladi. V.A.Maslova, V.N.Teliya, 12 Кодирова Ф.К. Лексико-семантические особенности колоремы «белый» в узбекском языке // Преподавание языка и литературы. Ташкент, 2021. – №6. – С.78-79. 13

M.L.Kovshova, V.I.Karasik 13 konnotatsiyani etnik-madaniy jamiyatning o’ziga xos xususiyatlari nuqtayi nazaridan tahlil qiladi. Shunday qilib, umuman olganda, konnotatsiya leksik birlikning emotsional, baholovchi yoki stilistik soyalarini, shuningdek, milliy, madaniy ranglarni o’zida mujassam etgan qo’shimcha leksik ma’nodir. V.N. Teliyaning qayd etishicha, konnotatsiya umuman olganda til belgisi maʼnosining denotativ yoki obrazli motivli tomonlarini madaniyat nuqtayi nazaridan talqin qilishdir. Madaniy konnotatsiyani o’rganish muayyan til jamiyati hayotining ma’lum davrlari yoki davrlarida madaniyat va tilning o’zaro ta’sirini aniqlashni o’z ichiga oladi, bu mentalitetning shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Rang shkalasining konnotatsiyalarini tahlil qilish, bizningcha, rang haqidagi milliy g’oyalarning xususiyatlarini aniqlash imkonini beradigan samarali usullardan biridir. V.N.Teliya madaniyat konnotatsiyasi umumiy ma’noda, bu madaniyat kategoriyalarida til belgisi ma’nosining denotativ yoki ko’chma motivli jihatlarining talqini deb nomlaydi. Ikkinchi bob – “Olamning sodda lingvo-rangli manzarasi” da olamning lisoniy manzarasining xususiyatlari va tashkil etilishi, ranglarning kelib chiqishi, tilshunoslikda rangning leksik-semantik qatori, rang nomlarining leksikografiyasi ko’rib chiqiladi. Olamning lingvo-rangli manzarasi rus tilida ifodalangan “rang” tushunchasi bilan tartibga solinadi. O’zbek tilida asosan tabiat, odamlarning terisi, ko’zlari, sochlari, hayvonlarning rangini bildiruvchi asosiy rang belgilari ishlatiladi, masalan: светло - желтый / och sariq; персиковый / zarg’aldoq; серый / kulrang; рыжий / malla; смуглый / bug’doyrang. O’zbek va rus madaniyatlarida rangni solishtirish jarayoni umumiy va o’ziga xos xususiyatlarni aniqlash imkonini beradi. Rus va oʻzbek tillarida rang 13 См. об этом: Маслова В.А. Лингвокультурология. – М.: Издательский центр «Академия». 2001. – 208 с.; Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М.: Наука. 1986. – 141 с.; Ковшова М.Л. Лингвокультурологический анализ идиом, загадок, пословиц и поговорок: антропологический код культуры. – М.: Ленанд, 2019.- 400 с.; Карасик В.И. Определение и типология концептов // Этнокультурная концептология / Сборник научных трудов. Вып. 1. – Элиста: Изд-во Калмыцкого университета, 2006. . 14

belgilarining konnotatsiyalari har doim ham bir xil maʼnoga ega emas. Masalan, rus tilidagi “ красная девица ” iborasi o’zbek tiliga so’zma-so’z “ qizil qiz ” deb tarjima qilingan bo’lsa-da, tashqi ko’rinishi go’zal qiz degan ma’noni anglatuvchi “ qirmizi yuzli qiz ” deb talqin qilinadi. Sh.K. Jarkinbekovaning fikricha, “rang” tushunchasi atrof-muhitning rangi, xalqning xilma-xil muhim yo’llari, turli xalq an’analarining o’zaro bog’liqligi, badiiy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyatlari haqida maxsus ma’lumotlarni belgilaydi 14 . Dastlab, rang umumiy narsalar yoki tabiiy hodisalarning rangini ifodalash orqali ko’rsatilgan va u yoki bu lingvokulturologiyada havola sifatida ko’riladi: “sut kabi”, “qor kabi”, “ko’mir kabi”, “qon kabi” 15 . Keyin asta-sekin rangni nomlash uchun maxsus so’zlar paydo bo’ladi (oq, qora, qizil). Keyinchalik ranglarni nomlash funksiyasini bajaradigan va mos keladigan standart obyektlarning nomlaridan hosil bo’lgan so’zlar paydo bo’ladi (samo kabi ko’k, samo kabi – samoviy). Rus tilida quyidagilar hosil bo’lgan: кофейный , лимонный , молочный , морковный , фиалковый , аметистовый . O’zbek tilida ranglar shunga o’xshash tarzda shakllangan: binafsharang, arg ’ uvon, moshrang, lolarang, havorang, qirmizi, bargi karam, kulrang . Rang atamalarini shakllantirishning bu usuli polisemiyani rivojlantirishning eng samarali usullaridan biridir. Rus tiliga xos model: “ цвета + oddiy yoki qo’shma nom qaratqich kelishigiga tayangan ot bilan...” ( цвета + слоновой кости ), o’zbek tilida esa bu modelga o’xshash konstruksiya ot + rang : jigarrang, bug’doyrang. Qadimgi rus tili madaniyatida “rang” (gul) obyekti bilan bevosita mustahkam bog’liqlikka ega, shuning uchun u real yoki vaziyat xususiyatlarining kombinatsiyasi sifatida qaralsa ham, u moddiy jihatdan tushuniladi. Tatar-mo’g’ul istibdodi davrida rus tili turkiy (va ular orqali – arab va fors) rang atamalari bilan boyitilgan (al, qirmizi). 14 Жаркынбекова Ш.К. Ассоциативные признаки цветообозначений и языковое сознание // Вестник Московского университета. Сер. 9 // Филология. – 2003. – № 1. – С. 109. 15 A. Veybitskaya tomonidan taqdim etilgan ranglar odamlar ongida bog'langan prototip ob'ektlarga asoslangan rang nomlash semantikasini talqin qilish usuli. 15

Rang diapazonining nomlari rangning leksik-semantik qatorini (LSQ) tashkil qiladi. Uning onomasiologik xususiyati shundaki, u rangni bildiruvchi umumiy sema yoki gipersemaga asoslanadi, semasiologik xarakteristikasi hudud a’zolarining o’z ma’nolari bo’yicha bir-biri bilan integral-differensial xususiyat bilan bog’langanligini bildiradi, bu esa ularni bir soha doirasida birlashtirish va farqlash imkonini beradi. Xususan, rus tilidagi rang so’zining leksik-semantik qatorida sariq eng faol va keng tarqalgan oltin rang hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, “oltin” rang o’ziga xos so’z yasash qatorini tashkil qiladi: золотой золотистый – золотисто - огненный – золотисто - пьяный – золоченый – золотиться – позолото – позолоченный – озолотить – озолотиться . Oltin rangining ta’rifi lug’atda sariq rang ta’rifiga kiritilgan va rus she’riyatida eng keng tarqalgan ranglardan biri hisoblanadi, shuning uchun bu rang belgisi qatorda dominant sifatida kiritilishi mumkin 16 . R.M. Frumkinaning so’zlariga ko’ra, ona tilida so’zlashuvchining ongida “ranglar manzarasining sodda tasviri mavjud bo’lib, u til orqali o’rnatiladi, ammo fiksatsiya jarayoni ham, bundan kelib chiqadigan aloqalar va munosabatlar ham so’zlovchining o’zi tomonidan amalga oshiriladi” 17 . Rang insonning hissiy tajribalari bilan bog’liq hissiy tuyg’ularni uyg’otadi ( g’azabdan ko’karib ketdi, uyatdan qizarib ketdi ). Atrofimizdagi tabiat barcha mavjud rangli haqiqatlarning manbayi: yashil barglar, moviy osmon, sariq cho’l, kulrang bulutlar, moviy dengiz . Rang nomlarini tarixiy yoki madaniy metafora sifatida ko’rish mumkin. Rossiyada oq rang erkinlik, mustaqillik, olijanoblik, solih degan ma’noni anglatgan: белый свет , белая Русь , белые крестьяне , белые люди . Murakkab va o’tish davrining komponenti bo’lgan rang ma’lum bir xalqning tarixi, madaniyati, an’analariga qarab o’ziga xos milliy xususiyatlarga egadir. O’zbeklar uchun yashil – unumdor tabiatning rangi, rus xalqi uchun esa yashil rang 16 Ожегов С.И. Указ. соч. – С. 197. 17 Фрумкина P.M. Цвет, смысл, сходство. Аспекты психолингвистического анализа. – М.: Наука, 1984. – С. 32. 16

nafaqat ijobiylik bilan bog’liq ( зеленый друг , зеленое золото ), balki salbiy tushunchalar bilan ham ( зеленая тоска ) . Qizil – spektrning asosiy ranglaridan biri bo’lib u qon rangini bildiradi 18 . Qizilga yaqin bu багряный , ammo u foydalanish doirasi bilan farq qiladi. S.I.Ojegov lug’atida багряный (kit.), to’q qizil – bu qizilning quyuq soyasi deb izohlangan 19 . Ruscha-o’zbekcha rang atamalarining leksikografiyasiga misollarimizni keltiramiz. O’zbek xalqi uchun oq rang bu farovonlik, ahillik ma’nosini bildiradi . Oq – bu “ideal”, “tinchlik” rangi deb sanaladi. O’zbek tilida oqning oppoqqina, rangsiz, oppoq, ozoda, pokiza sinonimlari bor. Bu poklik, pok imon ramzi, haqiqat, samimiylik, sog’liq va farovonlik belgisidir. Uning uchta asosiy ma’nosi bor: 1) tug’ilish, yaratish: bola tug’ilganda uni oq matoga o’rab, xalqda “oppoqqina” deyishadi, ya’ni “pokiza” degani, inson tug’ilganda ongi pok, gunohlardan forig’ bo’ladi; 2) inson tanasi va kiyimining pokligini belgilovchi ong pokligidir; duo qilish, muaddas joylarini ziyorat zilish, savob va amallar, bularning barchasi inson ongining pokligi samarasidir; 3) ikkita mutlaq qarama-qarshi bo’lgan hayot va mamot ramzi. Oʻzbeklarning urf-odat va anʼanalarida oq alohida oʻrin tutadi, toʻylarda kelin- kuyovning oyogʻi ostiga oq mato (poyandoz) yoyiladi, kuyov ham ezgu va pok niyat bilan kelinning uyiga oq mato olib keladi. Rang nomlari mikromatnlar tarkibiga kirganligi sababli ularning leksikografiyasini rang nomlari bilan ifodalangan frazeologizmlarning ruscha-o’zbekcha izohli lug’atida ko’rib chiqamiz 22 . Чёрная метка – qora belgi (ta’s.) – yaqinlashib kelayotgan muammolar, qasos olish alomati. Ushbu ibora ingliz yozuvchisi Robert Lui Stivensonning mashhur “Xazinalar oroli” romanidan kelib chiqqan. Qaroqchilar xiyonat qilgan yoki aldagan kishiga qora belgini yuborishgan. Shu tarzda, ular jabrlanuvchiga yaqin orada unga jazo kelishi haqida xabar berishgan. Endi bu ibora 18 Ожегов С.И. Словарь русского языка // Под ред. Н. Ю. Шведовой. – М.: Сов. Энциклопедия, 1973. – С. 30. 19 Ожегов С.И. Словарь русского языка // Под ред. Н. Ю. Шведовой. – М.: Сов. Энциклопедия, 1973. – С. 30. 22 Кодирова Ф. Русско-узбекский толковый словарь фразеологизмов с цветонаименованиями. цветонаименованиями / Отв.ред. Д.Р. Джуманова. – Ташкент: Iqtisodiyot, 2021. – 157 с. 17

majoziy ma’noda ishlatiladi. (Bu taniqli qora belgi ekanligiga shubham yo’q edi (Robert Lui Stivenson, Xazinalar oroli, 1883)) 20 . Olamning lisoniy manzarasiga kiradigan olamning lingvo-rangli manzarasi alohida qabul qilingan leksemalar, matnlar va mikromatnlarda, shuningdek, boshqa og’zaki vositalarda rang belgilari shaklida amalga oshiriladigan yaxlit murakkab tizimdir. Shuning uchun olamning lingvo-rangli manzarasini olamning rangli manzarasining og’zaki ifodasi sifatida tushunish mumkin. Olamnining lingvorangli manzarasini tahlil qilinganida, har ikkala tilda ham rang komponentli iboralar ikki yoki undan ortiq so’zdan iborat ekanligi kuzatildi ( oq qarg’a – белая ворона ; qing ’ ir ish – тёмное дело ) ekvivalentiga ega bo’lishi mumkin (oltin xazina – золотое дно , g ’ o ’ r – зелёный юнец ), sintaktik vazifani bajarishi mumkin (osmon mash’allari xira tortdilar – светила ночи затмевали ). Rang insonning hissiy tajribalari bilan bog’liq bo’lib emotsional tuyg’ularni uyg’otadi, masalan: позеленеть от ярости /g’azabdan ko’karmoq, покраснеть от стыда /uyatdan qizarmoq. Har bir rang ijobiy va salbiy taʼsirga ega: алые паруса / а lvon yelkanlar (yuk. taʼs.) – har bir kishi yaqin insoni uchun mo’jiza yaratishi mumkin bo’lgan buyuk orzu. Не жилец на белом свете / Bu yorug’ dunyoda mehmon (og’z. taʼs.) – sog’lig’i yomon bo’lib, kasallik tufayli uzoq umr ko’rmaydi. Shaxs holatining ma’lum darajasini anglatishi mumkin ( зеленая тоска ). Har bir rang bir yoki boshqa sehrli ta’sirga ega bo’lishi mumkin ( очи чёрные ), jamiyatda ajralib turadigan belgi vazifasini bajarishi mumkin ( белая ворона ). Kundalik hayotda rang belgili leksemalar rus tilida uchragani kabi o’zbek tilining lingvo-rang manzarasida ham qo’llaniladi: ( qora xalq, oq suyak, tilla odam, qizil qalpoqcha, qora botir ). Shunday qilib, olamning rus va o’zbek lingvo-rang manzaralarini solishtirish jarayonida rang belgilari har ikki xalq tillarida ham borligi ma’lum bo’ldi. Rang nomlari bo’lgan mikromatnlarni tarjima qilish jarayonida ularning bevosita tarjimasini emas, balki ma’nosini yetkazish maqsadga muvofiqdir. Aytishimiz 20 Кодирова Ф.К. Русско-узбекский толковый словарь фразеологизмов с цветонаименованиями / Отв.ред. Д.Р. Джуманова. – Ташкент: Iqtisodiyot, 2021. – 157 с. 18

mumkinki, olamning lingvo-rang va milliy manzaralarining xususiyatlari aniq lingvistik darajada namoyon bo’ladi. Uchinchi “Rus va o’zbek lingvomadaniyatlarida rang belgilari” bobida rang lug’atini o’rganish usullari, rus va o’zbek tillarida rang belgilarining lingvistik xususiyatlari, rus va o’zbek tili madaniyatlarida olamning rangli manzarasi muhokama qilinadi. Olamning lisoniy manzarasini yaratishda ranglar alohida rol o’ynaydi. Biz rus va oʻzbek tillarida olamning rangli manzarasini aniqlash maqsadida talabalar, magistrantlar, rus va oʻzbek guruhlari oʻqituvchilari oʻrtasida soʻrov oʻtkazdik, soʻrovnomada Toshkent shahrining 200 nafar va Moskva shahrining 100 nafar axborotchisi qamrab olindi (1. jadvalga qarang). 19

1-jadval Odamlarning psixo-emotsional holati bilan bog’liq ranglar Цвет Rang Эмоции - Emotsiyalar Радость- xursandchilik Страхqo’rquv Интерес- qiziqish Стыд- uyalish удивление hayrat - Грусть xafalik - Гнев- g’azab Утомление- toliqish Красный - qizil 59 45 3 4 20 7 27 58 60 8 2 2 1 57 59 5 3 Синий- ko’k 8 10 5 17 15 16 2 5 5 1 26 40 14 10 14 18 Зеленый- yashil 19 35 6 1 28 20 1 1 19 19 19 10 16 10 3 5 Желтый- sariq 55 15 2 13 39 33 9 2 38 2 24 15 17 13 2 7 Черный- qora 3 19 6 4 50 3 9 20 10 9 39 23 20 29 40 35 38 Серый- kulrang 2 25 7 30 1 30 4 14 8 18 35 40 5 5 42 5 фиолет.- binafsha 5 1 5 8 6 6 5 5 6 16 10 10 2 0 2 2 коричн.- 2 0 2 12 11 1 7 7 15 15 12 12 19 10 17 17 Рус. O'zb. Рус. O'zb. Рус. O'zb. Рус. O'zb. Рус. O'zb. Рус. O'zb. Рус. O'zb. Рус. O'zb.

jigarrang 2

Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bir xil rang va rang kombinatsiyasi odamlarda o’xshash hissiy reaksiyalarni keltirib chiqaradi. Rus xalqi uchun qizil rang go ’ zallik , bayram , quvonch ramzidir . Rus madaniyatida qizil xijolatni , uyatchanlikni anglatadi : покраснеть как маков цвет, покраснеть до кончиков волос, shuningdek , g ’ azab , tashvish , xavf , tajovuzni ifodalaydi . Aniqlanishicha , qizil rang rossiyaliklarda quvonchni , kuch - quvvat , jasorat tuyg ’ usini uyg ’ otadi , qo ’ yilgan maqsadlarga erishishga undaydi . O ’ zbek tilida so ’ zlashuvchilar uchun ham qizil rang ikki ma ’ noga ega : sevgi , poklik , unumdorlik , salomatlik rangi va shuningdek , qon , ziddiyat , fojia , g ’ azab , nafrat va g ’ azab rangidir . Hissiy munosabatlar sohasida rang ma ’ lum bir ma ’ noga ega . Axborot beruvchilarning keyingi faol rangi qora bo ’ lib respondentlarning 80% qo ’ rquv , charchoq , qayg ’ u va g ’ azabni u bilan bog ’ ladi . Bir zamonlar motam rangi hisoblangan qora rang zamonaviy rus madaniyatida hurmatli rangdir. Xuddi shunday tendensiya o’zbek xalqi madaniyatida ham kuzatildi. Rus va oʻzbek xalqi orasida qora va oq (salbiy va ijobiy) kabi ranglar sifatida tez-tez ishlatiladigan ramzlar hisoblanib kelgan. Shunday qilib, rangning nomi va belgilanishi nafaqat narsa yoki hodisaning vizual ko’rinishini, balki hissiy va psixofizik tushunchalarni ham yetkazishga imkon beradi, ya’ni his-tuyg’ular, tajribalar va fikrlar. U yoki bu rangni alohida idrok etishdagi farqlar har bir xalqning an’analari va hayotining milliy-madaniy xususiyatlari, shuningdek, ularning hayotiy tajribasi bilan izohlanishi mumkin. O’zbek tilidagi mikromatnlarda rangli leksemalarning ishlatilishi: Odam olasi ichida. Rang orqali taxalluslar, kulgili va xunuk so’lar ifoda etilishi mumkin: qoravoy; sariq mashak; qora botir; ola chipor; oq yuzli qiz. O’zbek tilida, rus tili kabi, rang belgilari otdan oldin qo’yiladi: белое платье – oq ko’ylak. Tuzilishiga koʻra rang terminlari oddiy (oq, qizil) va qoʻshma turlarga boʻlinadi (havo rang, to’q sariq rang). Boshqa ranglarga nisbatan ko’k rang mavhum hisoblanadi, chunki koʻk deganda m’lum bir rangni ifodalash qiyin 21 , ya’ni yashil, koʻk , binafsha, havorang, pistoqi kabi ranglarni koʻk deb hisoblash mumkin va ularning barchasi koʻk hisoblangan: koʻk osmon, koʻk teri, koʻk beda, koʻk hovuz. Ayrim hollarda ko’k 21 Содиқова М. Ҳозирги ўзбек тилида сифат //Тошкент: Фан. – 1974. – Т. 69.

predmetning nafaqat tashqi sifatini, balki uning holatini ham, balog’atga yetmaganlik, yoshlik, tajribasizlik kabilarni belgilaydi: ko’k uzum, ko’k piyoz, ko’k novda, ko’m-ko ’ k xom olma. Qizil – uchta asosiy qadimiy rang nomlaridan biri. Qizil so’zi predmetlarni ifodalaydi: qizil gul, qip-qizil lola ; odamning yuzi va yuz rangini ifodalaydi: ikki yuzi qip-qizil, uyatdan qizarib ketdi ; matn va mikromatnlarda qo’llanadi: Lola yanglig’ bag’rim qonlarga... ( Muqimiy) 22 . Qizil rangning sinonimlari bor: yoqut, la’l, qon, shafaq, lola kabilar. O’zbek yozuvchilari o’z asarlarida qizil rang soyalarini quyidagi shakllarda ifodalaydilar: gulnor, gulgun, gulnorgun, shafaqg’un, gulrang, shingarf. Qizil rangning quyidagi nomlari arab va fors tillaridan kirib kelgan: ahmar, humro, hamro, arg’uvon, arg’uvoniy, shingarf va boshqalar. Sariq ham ko’plab soyalarga ega, ular adabiy va so’zlashuv nutqida quyidagi soyalarga ega: och sariq, to’q sariq, oq sariq, qora sariq, qovoq sariq, loysariq, mallasariq, sabzirang. To’q sariq apelsinrang, zarg’aldoqrang, qizg’sh sariq, sabzirang deyiladi. Oʻzbek nazmida sargʻish oʻrnida uning sinonimlari koʻp ishlatiladi: zard, qahrabo, somon, oltin rang, tilla rang, zarda, zarvash, asfar, asfarvash, kohiy. Sariq odamning tashqi qiyofasini – yuz, soch, moʻylov, tishni ifodalaydi: (U kichik gavdali, siyrak soqol moʻylovli yigit (Oybek)); kasallik holatini tasvirlaydi (U sariq boʻlib qolibdi). Sariqning sinonimlari bor: tilla sochli bola. Meva va sabzavotlarning pishganligini bildirish uchun sap-sariq so’zi ishlatiladi: sap-sariq oʻriklar, sap-sariq joʻxori. Yashil qadimiy rang hisoblanib oʻt, barg, zumradni ifodalaydi, oʻzbek tili lugʻatlarida quyidagi sinonimlar uchraydi: barg rang, barra, zumrad rang, koʻmkoʻk. O’zbek klassiklari yashil rang ma’nosida “axzar” so’zini qo’llaydilar. Yashil soyalari taxminan 500 ga yaqin diapazonda boʻlib, ularning har biri oʻz nomiga ega: och yashil, toʻq yashil, moshrang, pistoqi, oʻtrang, malaxit, yashil qaragʻay, yashil oʻrmon, laym va b 23 . 22 Кодирова Ф., Асранов С., Мамадалиева Ф. Колоративная лексика и лингвистические особенности узбекского языка. Журнал Scientific Progress/Ташкент, 2022/2, стр. 175-184. 23 Улухужаев Н.З. Фразеологизмы узбекского языка с цветовыми компонентами // Молодой ученый. – 2018. – № 7 (193). – С. 213-215. – URL: https://moluch.ru/archive/193/48318/ (дата обращения: 11.11.2020). 23

Tadqiqot jarayonida rang komponentli frazeologizmlar ko’rib chiqildi va tahlil qilindi. Hammasi bo’lib rus tilida 358 ta rang komponentli frazeologizmlar aniqlandi, ular orasida asosiy ranglarni aks ettiruvchi nomlar mavjud bo’lib, bular qora, oq, qizil, yashil, ko’k, sariq, havoranglarni tashkil etadi. Rang belgilarining quyidagi chastotasi belgilandi (1-rasmga qarang). 1-rasm. Mikromatnda rangning chastotasi. Rus tilidagi rang nomlari qatnashgan 358 ta frazeologizmlar orasida qora rang belgilari eng yuqori chastotani ko’rsatdi (114), so’ng oq (102) va qizil (67) rang belgilarida aniqlandi. Rang belgilarining tarkibiy qismlari asosan sifatlar bilan ifodalanadi, ot va fe’llar kam uchraydi. Shunday qilib, mikromatnlarning miqdoriy jihatdan eng katta uyasi qora komponentini o’z ichiga oladi. Bizning tahlilimiz qora rang bilan bog’liq bo’lgan assotsiativ qatorni aniqlashga imkon beradi, bu rangni rus xalqi tomonidan idrok etishning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatadi. Rus tilining mikrosistemasida oq komponentli uya ham hukmronlik qiladi, chunki oq va qora ranglar uzoq vaqtdan beri insoniyat mavjudligining birinchi kunlaridanoq qarama-qarshi ma’noga ega edi: birinchisi yorug’lik, ikkinchisi qorong’ilik; quyosh 24 0 20 40 60 80 100 120ЧерныйКрасный Голубой СинийФиолетовый Черный Белый Красны й Зелены й Голубо й Желтый Синий Оранже вый Фиолет овый Количество 114 102 67 32 10 20 13 0 0 Процент 31 , 8 428 , 18 , 7 8 , 9 2 , 7 5 , 5 3 , 6 0 0 Количество Процент

chiqishi yorug’lik, tinchlik, quvonch, ovni anglatgan bo’lsa, tun qorong’iligi esa tashvish, qo’rquv va o’limni olib kelgan. Mifologik e’tiqodlarga ko’ra, yerni yorituvchi quyosh uni yaxshi kuchlarga, tunda esa berkinib olib yerni zulmat va yovuzlik kuchlariga topshirib qo’yar ekan 24 . Bu dunyoni – yorug’ olam ekvivalenti sifatida ishlatish mumkin ( света белого ( Божьего ) не видеть – bu yorug’ olamni ko’rmaslik (tongdan kechgacha ishlamoq yoki bu dunyoni tark etmoq). Xuddi shunday dunyoqarash keyingi xristianlik qarashlarida ham rivojlangan bo’lib, unga ko’ra yorug’lik (bu dunyo) u dunyoga (o’lik odamlar dunyosiga) olib boradi 25 . Qizil asl “chiroyli” ma’nosida ishlatilgan bo’lib rus lingvo-rang manzarasida червонный , алый , кумачовый sifatlari bilan ifodalangan, so’zning rang ma’nosi esa XIV-XV asrlarda rivojlangan ( красная девица , красный молодец , красная роза ). Sariq komponentli leksemalar ko’p emas ( желтый билет , желтый дом ). Rus madaniyati uchun muomaladan chiqqan nominallarning belgilanishi ularning rangiga xosdir: oqqush – 100 rubl nominalidagi banknot; sariq qog ’ oz – bir rubl; yashil qog’oz – uch rubl; qizil qog’oz – o’n rubl; ko’k qog’oz – besh rubl. O’tkazilgan tahlilimiz bizga lug’atlarda 315 ta o’zbek tilidagi rang komponentli leksemalarni aniqlash imkonini berdi. Qora rang belgilari eng yuqori chastotani ko’rsatdi (127), oq (91) va qizil (40). Bundan tashqari, kamayish tartibida ko’k (28), sariq (19), moviy (6), yashil (4) rang belgilari aniqlandi. Insonning sochlari va qo’llarini, baliqlarni, kuzni, narsalarni tavsiflash uchun oltin rang qo’llaniladi 26 . Bunday taqqoslashlar, yuqorida qayd etilganidek, rus madaniyatiga ham xosdir. Qora rang oʻzbek lugʻatidagi qadimiy rang belgilaridan biridir. Axloqiy poklik va muqaddaslikni ifodalovchi oq rang o’zbek madaniyatida g’oyat muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot jarayonida ko’k/havorang leksemalari o’rtasida deyarli farq sezilmadi. Sariq rang oʻzbek tilining lingvorangli manzarasidagi eng muhim va qadimiy ranglardan biri boʻlib, limon, behi, pichan kabi tushunchalarni ifodalash uchun ishlatiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, oʻzbek tilining lingvo-rang manzarasida sariq va 24 См.: Славянская мифология / Энциклопедический словарь. – М.: Эллис лак, 1995. – С. 349. 25 Большой фразеологический словарь русского языка. Значение. Употребление. Культурологический комментарий / Отв. ред. В.Н. Телия. – М.: АСТ-ПРЕСС КНИГА, 2006. – С. 394. 26 Кодирова Ф. Колорема черный в узбекской фразеологии // Сборник научных трудов. Вып. 61. – Переяслав, 2020. – С.484 25

oltin ayrim hollarda sinonimdir: oltin kuz – sariq tusga kirdi kuz. Oltin ko’pincha majoziy ma’noga ega: oltin baliq, oltin qo’llar, oltin kuz, zarrin (oltin) oy, oltinday o’rik. Shuningdek, oltin (tilla) insonga xos xususiyatlarni ifodalashi mumkin: tilla bola, tilla qiz, tilla yigit 27 . Shunday qilib, har bir tabiiy til uchun o’zining noyob lisoniy va lingvo-rangli manzarasi xosdir. Agar olamning lisoniy manzarasi – bu tilda aks ettirilgan ma’lum bir idrok etish va voqelikdagi dunyo haqidagi gʻoyalar toʻplami boʻlsa, unda olamning lingvo-rangli manzarasi olamning lisoniy manzarasining muhim qismi boʻlib, rangli tasvirlar, ob’ektlar va hodisalarni ifodalovchi olam lisoniy manzarasining muhim tarkibiy qismidir. 27 Содиқова М. Ҳозирги ўзбек тилида сифат //Тошкент: Фан. – 1974. – Т. 69. 26

XULOSA 1. Qadimgi davrlarda rangga bo’lgan munosabat diniy, mistik va sehrli ramz sifatida shakllanganida uning tarixi chuqur ildiz otgan. Qadimgi faylasuflar Demokrit, Aristotel, Platon olamning zamonaviy lingvo-rang manzarasida ham qabul qilingan rang haqidagi g’oyalarga yaqinlashdilar. Ularning rang haqidagi nazariyalari o’z davrining ilmiy mulohazalari, mavhum ma’nolari va estetik me’yorlarini o’zida mujassam etganligini inkor etib bo’lmaydi, shunga qaramay, ular ming yillar o’tgandan keyin ham, bugungi kunda ham dolzarbligicha qolmoqda. Shubhasiz, ko’rish va idrok etish yordamida inson atrofidagi dunyo haqida ma’lumotga ega bo’ladi, bu esa, o’z navbatida, olamning lisoniy manzarasida o’z o’rnini topadi. 2. OLM – bu dunyo haqidagi shaxs ega bo’lgan bilimlar yig’indisidir. Dunyoning har bir tili esa olamning o’ziga xos manzarasini yaratadi. OLM, bizningcha, milliy mentalitetning eng to’liq tasavvurini beradi, chunki insoniyatning barcha bilimlari va yutuqlari til vositalari bilan uzatilishi mumkin. OLM nazariy konstruksiya boʻlib, turli tillar maʼlumotlari yordamida tuzilishi mumkin, milliy lisoniy manzaralar esa real hayotdagi leksik tizimlardir. Shunday qilib, rangning ramziyligi milliy o’ziga xoslik bilan juda chambarchas bog’liqligini va mentalitetni ifodalash vositasi ekanligi haqida ta’kidlash joiz. 3. Olamning lingvo-rangli manzarasi murakkab tashkil etilgan yaxlitlik bo’lib, u olamning lisoniy manzarasiga kiradi va alohida leksemalar, iboralar, frazeologizmlar, mikromatnlar va matnlarda rang shaklida amalga oshiriladi, shuning uchun uni olamning rang-barang manzarasining og’zaki tasviri sifatida tushunish mumkin. 4. Rus va oʻzbek tillari lingvo-rang manzaralaridagi “rang” komponentli belgilarni taqqoslash jarayonida almashtirib boʻlmaydigan lug’aviy boy leksemalar mavjudligi maʼlum boʻldi. Tarjima jarayonida ularning to’g’ridanto’g’ri tarjimasini emas, balki ma’nosini yetkazish tavsiya etiladi. 5. Rang masshtabini anglashning mifologik, diniy, falsafiy, psixologik, ilmiy, badiiy tamoyillari ta’sirida shakllangan fon semantikasi dunyoning rus va o’zbek tilshunosligi va olamning lingvo-rangli manzarasi uchun ham muhim ahamiyatga ega. Olam lingvo- 27

rang manzarasining namoyon bo’lishidagi o’ziga xos xususiyati u yoki bu etnik guruhning fikrlashi, dunyoqarashidagi farqlari bilan bog’liq. 6. Olamning kundalik manzarasining muhim jihatlariga quyidagilar kiradi: asosiy rang nomlarining belgilaridan keng foydalanish (soya nomlarining nisbatan kam qo’llanilishi bilan), rang konnotatsiyalarining etimologiya bilan bog’liqligi. Olamning oddiy tasviri uchun o’ziga xos rang belgilarini tushunish natijasida asrlar davomida shakllangan va ifodalarda topilgan lingvo-rang stereotiplaridan foydalanishdir. Bunday stereotiplar inson haqidagi g’oyalarni va uni o’rab turgan real va virtual haqiqatning tarkibiy qismlarini o’z ichiga oladi. Ushbu stereotiplar eskirgan tasvirlar fonida aniq baholash bilan tavsiflanadi. Ularning ko’pchiligi metaforik ko’chirish asosida shakllangan va natijada paydo bo’lgan leksiksemantik variantning konnotatsiyasini ochishga imkon beradi. Hosil ma’nolar metonimiya natijasida vujudga kelib, nominativ vazifani bajarsa ham, ularning lug’aviy ma’nosi baholovchi elementni o’z ichiga oladi. Vaqt o’tishi bilan leksiksemantik variant hosilalarining taxminiy komponenti o’zgarishi mumkin. 7. Ranglar matnlar va mikromatnlarda qo’llaniladi. O’zbek va rus rang nomlarini semantik taqqoslaganda tillarda quyidagi holatlar kuzatiladi: o’zbekcha iboralarning ayrimlari ruscha so’z birikmalariga ham shakl, ham ma’no jihatdan mos keladi, bu esa har ikki xalq dunyoqarashida qandaydir o’xshashlikdan dalolat beradi. Ikkala tildagi iboralar semantik jihatdan oʻxshash boʻlsa-da, ularning tarkibidagi rang leksemalari bir xil emas, chunki ular turli xil mahalliy va milliy ranglarni oʻz ichiga oladi. 8.Olamning rus va o’zbek lingvo-rangli manzaralarida rang-baranglikni solishtirish jarayonida rang nomlari har ikki xalq tillarida mavjud bo’lsa-da, ular turli ma’nolarga, turlicha chastotalarga ega ekanligi ma’lum bo’ldi. Ikkala tilning mikromatnlarida qora, oq, qizil ranglar ko’pincha ishlatiladi, rus tilida kulrang rang kamroq qo’llaniladi, jigarrang , kulrang, pushti, oltin ranglar past chastotaga ega, to’q sariq va binafsha ranglar deyarli uchramaydi. O’zbek tilining mikromatnlarida to’q sariq, ko’k, kulrang, pushti, jigarrang belgilari mavjud emas. Aytishimiz mumkinki, olamning lingvo-rang va milliy manzaralarining xususiyatlari aynan lingvistik darajada namoyon bo’ladi. 28

O'xshashlar

O’zbek va rus tillarida gap

O’zbek va rus tillarida yordamchi so’z turkumlari

O’zbek va rus tillarida so‘z turkumlari tasnifi. Ot.

O‘zbek va rus tillarida so‘z birikmasi

O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi