O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi - Tilshunoslik - Referatlar

O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi So’z tarkibi o’zbek tiliga nisbatan rus tilida ancha murakkabdir. Ruscha va o’zbekcha so’zlarning tarkibi o’zaro taqqoslanganda, ular o’rtasida katta tafovutlar borligi ma‘lum bo’ladi. Xususan, o’zbek tilida har qanday tub yoki yasama so’z birlikda, bosh kelishikda ikki qismga, ya‘ni negiz va tugalmaga ajratilmaydi. Rus tilida bir biri bilan bog’lanish jarayonida aksariyat so’zlarning oxiri o‘zgarib turadi. Shuning uchun ham mustaqil so’zlar dastlabki shaklidan boshlab o‘zgaradigan va o‘zgarmaydigan ikki qismga ajratiladi. So’zning turlanganda yoki tuslanganda o‘zgarmaydigan qismi rus tilida osnova (negiz), so’zlarni bir biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan va bu jarayonda o‘zgarib turadigan qism esa okonchaniye (O.Azizov ta‘rifiga ko‘ra, tugalma) deb ataladi. Masalan : И.п. из-да-тель-ств-о Р. п. издательства Д. п. издательству В. п. издательство Т. п. издательством П. п. (об) издательстве Ushbu misoldagi so ’ zning tugalmadan holi bo ’ lgan qismi -да o ‘ zak morfemasi bilan hosil qilingan yasama negiz hisoblanadi ; рыба, рыбы, рыбе, рыбу, рыбой ko ‘ rinishiga ega bo ’ lgan , birgina o ‘ o ’ zak morfemadan iborat negiz esa tub negiz deyiladi . Rus tilida ayrim so ’ zlarning ma ‘ nolari o ’ zakdan anglashilib turadi : стол, столом, столе, столик, настольный, столовая, застолье. Ammo bunday so ’ zlar ozchilikni tashkil qiladi . Aksariyat so ’ zlarni esa o ‘ o ’ zak , negiz va qo ‘ shimchalarga ajratish nihoyatda mushkuldir . Quyidagi misollarni solishtiring: друг do‘st друг + у do‘st+ga друзь + я do‘st+lar друзь + ям do‘st+lar+ga

друж + ба do‘st+lik друж + бе do‘st+lik+ka Misollarni qiyoslab ko‘rib, shunday xulosalarga kelishimiz mumkin: Birinchidan, turli affikslar qo‘shilishi bilan rus tilidagi so’zlarning o‘zagida fonetik jiatdan o’zgarish yuz beradi. Ushbu misolda o‘o’zakdagi г fonemasi goh зь bilan, goh ж bilan almashadi. (S h unday so’zlar ham borki, ularning o‘ zagidagi o’zgarish q o‘ shimcha q o‘ shilishi bilan yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi: сон - сна , день - дня , чёрт - черти ). Misollardagi o’zbekcha so’zlarda esa o‘zak o‘zgarmagan. To‘g’ri, o’zbek tilida ham ayrim o‘zaklarga qo‘shimchalar qo‘shilishi natijasida tovush tushish hodisasi yuzaga kelishi mumkin ( o‘rni, burni va h.k.). Ammo bunday hodisalar kam uchraydi. Vaholanki, biz ayrim istisnolardan kelib chiqib, tilning barcha birliklariga baho bera olmaymiz. Ikkinchidan, rus tilidagi affikslar bir emas, bir necha grammatik ma‘nolarga ega. Masalan, - ям affiksining o‘zi ham ko’plik, ham jo‘nalish kelishigi ma‘nolarini beradi. o’zbek tilida esa qo’shimchalar asosan bir grammatik ma‘noga ega ( ga–j.k. qo’shimchasi, lar–ko’plik qo’shimchasi), shu sababdan bu kabi ma‘noni hosil qilish uchun ushbu qo’shimchalarning har ikkalasi tartib bilan o‘z o‘rnida o‘zakka qo‘shiladi. Uchinchidan, rus tilidagi affikslar standart shaklga ega emas. Xususan, jo‘nalish ma‘nosi har doim ham - ям qo’shimchasi yordamida hosil qilinavermaydi. Masalan: столу -stolga, лампе -lampaga, пути -yo‘lga, школам - maktablarga. O‘zbek tilidagi qo’shimchalar esa doim bir xil ko‘rinishga ega bo’lib, birlik va ko’plikdagi barcha so’zlarning jo‘nalish kelishigi shaklini hosil qilish uchun ga qo’shimchasi qo‘shiladi. To‘rtinchidan, biz –ning, -ga, -dan kabi o’zbekcha qo’shimchalarni alohida holda olib ham, ularning qaratqich, jo‘nalish, chiqish kelishigi qo’shimchalari ekanligini ayta olamiz. Rus tilidagi tugalmalarning grammatik vazifalarini esa faqat so’z tarkibida aniqlash mumkin. Masalan, Девушка сояла у озера . Biz –a qo’shimchasiga yolg’iz holda ta‘rif bera olmaymiz. Chunki birinchi -a qo’shimchasi so’zning jenskiy rod, birlik, bosh kelishikdagi ot ekanligini,

ikkinchi –a so’zning jenskiy rod, birlik, aniq nisbat, tugallanmagan tur ( несовершенный вид ), o‘tgan zamondagi fe‘l ekanligini, uchinchi –a esa bu so’zning sredniy rod, birlik, qaratqich kelishigidagi ot ekanligini bildiradi. Beshinchidan, ruscha so’zlar dastalbki shaklida tub yoki yasamaga ajratilmaydi. Holbuki har bir o‘o’zakdan turli turkumga oid so’zlar hosil qilinaveradi. o’zbek tilida ishchi, ishsizlik, ishchan kabi yasama so’zlarning o‘zagini ajratib olsak, uning tub ot ekanligi ma‘lum bo’ladi. Rus tilida esa o‘zakning o‘zi mustaqil holda qo‘llanmagani va lug’aviy ma‘noga ega bo’lmagani uchun, u ma‘lum so’z shaklini olgan holdagina turkumlarga ajratiladi. Masalan: дать , давать -fe‘l, задача , передача -ot, данный -sifat (ko’plikda otlashgan holda ham q o‘ llanadi). Oltinchidan, rus tilida bir o‘o’zakdan yuz, yuz ellik, ba‘zan esa ikki yuztagacha so’z yasash mumkin. Masalan , род o ‘ zagidan родина, родить, родитель, родной, родня, родственник, народ, народность, народный, народник, порода, рождение, возрождение, урод, родник, урожай, породистый, уродливый kabi yuzdan ortiq so ’ z hosil qilinadi . O ‘ zbek tilida esa bir o ‘ zakdan yasalgan so ’ zlar u qadar ko ’ p emas – 15 20 tagacha bo ’ lishi mumkin . Yettinchidan , rus tilida so ’ z suppletiv usul bilan o ’ zgarishi ( ya ‘ ni qo ’ shimcha olish jarayonida ma ‘ lum o ‘ zak boshqa o ‘ o ’ zak bilan almashishi ) mumkin : я-меня, он-его, хорошо-лучше, мы-нас, человек-люди, идёт-шёл. Biz yuqorida k o ‘ rib chiqqan o ’ zbek tili ( ya ‘ ni agglutinativ tillar ) ga oid hodisani tilshunos olim A . A . Reformatskiy agglutinatsiya , rus tili misolida ko ‘ rib o ‘ tilgan flektiv tillarga oid hodisani esa fuziya deb nomlagan . Shuni ham e ’ tibordan chetda qoldirmaslik kerakki , rus tilida turli turkumlarga ajratiluvchi mustaqil so ’ zlarning maxsus morfologik ko ‘ rsatkichlari bor . Masalan , хороший so ’ zining sifat , хорошо so ’ zining ravish хорошеть so ’ zining fe ‘ l turkumlariga mansubligini ularning tugalmasiga qarab aniqlash oson . O‘ zbekcha so’zlar esa bunday grammatik ko‘rsatkichlarga ega emas. Ammo agglutinativ tillar bilan flektiv tillar o’rtasiga qat‘iy chegara qo‘yib bo’lmaydi, holbuki agglutinatsiya hodisasi flektiv tillarda, flektiv tillarga xos

bo’lgan xususiyatlar agglutinativ tillarda uchrashi ham mumkin. Bunga ingliz tilida ko’plik shaklini hosil qiluvchi -‘s qo’shimchasi, shuningdek qo’shimcha qo‘shilishi natijasida o‘zagida o’zgarish yuz bergan sana, yasha, meni, o‘rni, burni kabi o‘zbekcha so’zlar misol bo’la oladi. O‘zbek tilshunosligiga oid ilgarigi adabiyotlar, xususan, G‘.Abdurahmonov, Sh.Shoabdurahmonov, A.Hojievlar hammuallifligida chop etilgan «O‘zbek tili grammatikasi», A.Abduazizovning «O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi», shuningdek ular bilan bir davrda rus tili andozalari asosida yaratilgan boshqa bir qancha kitobo’lar bilan tanishar ekanmiz, rus tili qonuniyatlarini sun‘iy ravishda o’zbek tiliga yopishtirishga urinishlar bo’lganligiga guvoh bo’lamiz. Binobarin, ushbu adabiyotlarda o’zbekcha so’zlar ham rus tilidagi kabi o‘zak morfema, negiz, affiksal morfemalardan tarkib topadi (misol uchun, ishchilarga so’zidagi ish o‘zagi bilan -chi so’z yasovchi morfemasi birgalikda so’zning negizini, qolgan qo’shimchalar esa so’zning ma‘lum grammatik formasini tashkil etadi), degan fikrlarni uchratamiz. Biroq har ikkala tilga mansub so’zlardan olib taqqoslaydigan bo’lsak, ruscha kornevaya morfema o’zbekcha o‘zakdan tubdan farq qilishiga amin bo’lamiz. Rus tilidagi o‘zak morfemalar affikslarsiz, mustaqil holda deyarli qo‘llanmaydi. Bunga yuqoridagi (mas. - да o’zak morfemasi) kabi misollardan istalgancha keltirish mumkin: брать - берёт - набрал - перебрал yoki летать - лётчик - лечу . Misollardagi бр yoki лт ( леч ) o’zak morfemalarini ajratib olib alohida holda ularga ta‘rif berib bo’lmaydi, chunki ular na grammatik va na leksik ma‘noga ega. Игра , играть , игрушка , проигрыватель yoki писать , письмо , пишу , писанный , писатель so’zlarining o’zaklaridan o‘ ynamoq, yozmoq ma‘nolari anglashilib tursa da, игр yoki пис o’zaklarini ham mustaqil qo‘llab bo’lmaydi. O‘ zbek tilidagi o’zaklar esa har qanday qo’shimchalardan holi bo’lganida ham mustaqil leksik va grammatik ma‘nolarga egadir. Masalan: ber–bo’lishli, aniq nisbat, II shaxs, birlik, buyruq maylidagi fe‘l, shuningdek uch-bo’lishli, II shaxs, birlik, buyruq maylidagi fe‘l, son turkumiga oid uch so’zi bilan omonimik

munosabat hosil qiladi. Ma‘lumki, o’zbek tilida qo’shimchalar so’z yasovchi, so’z o‘zgartuvchi va shakl hosil qiluvchilarga ajratiladi. Rus tilida esa so’z negizini hosil qiluvchi affikslar prefiks (uni pristavka deb ham atashadi), postfiks yoki suffiks va interfikslarga ajratiladi. Pristavkalar o’zakning oldidan qo‘shilib, odatda bir turkumga oid yangi so’zlarni hosil qiladi: вход , выход , заход , исход , доход , приход , расход va h.k. o’zakning ketidan q o‘ shiluvchi suffiks (postfiks)lar yordamida esa turli turkumlarga mansub so’zlar yasaladi. Masalan, -e suffiksi sifat o’zaklaridan fe‘llar hosil qiladi: белеть , синеть , желтеть ; - н suffiksi bilan esa ot o’zaklaridan sifatlar yasaladi: железный , бумажный , книжный , автобусный . Rus tilida prefiks va suffikslar nihoyatda ko’p bo’lib, ular faol yasovchilar hisoblanadi. Interfikslar esa faqat qo‘‘shma so’zlarni yasashda ishtirok etadi. O‘ zbek tilida ikki yoki uchta so’zni hech qanday vositasiz birlashtirib, yangi so’z hosil qilinaveradi: gultojixroz, belbog’, q o‘ lqop. Rus tilida esa q o‘ shma so’z hosil qilish uchun birlashtirilgan o’zaklar o’rtasida albatta –o yoki –e interfiksi bo’lishi shart: пароход , самолёт , пулемёт , вездеход , дымоход va h.k. Yuqorida aytib o‘ tganimizdek, so’zlarni bir biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan qo’shimchalar rus tilida okonchanie, ya‘ni tugalma deb ataladi. Tilshunos V.I.Koduxov rus tilidagi bunday qo’shimchalarni fleksiya, turkiy tillarda mavjud qo’shimchalarni prilepa (ya‘ni yopishgich) deya atab, ulardagi tafovutlarni quyidagi ikki jihat bilan isbotlashga uringan edi: 1) Fleksiya polifunksional, prilepa esa monofunksionaldir: розу so’zidagi - у fleksiyasi so’zning jenskiy rod, birinchi turlanish guruhiga mansub, birlik, tushum kelishigida ekanligini bildiradi, atirgulni so’zidagi -ni qo’shimchasi esa faqat tushum kelishigiga ishora qiladi holos. Buni yuqorida –a qo’shimchasi misolida ham k o‘ rib o‘tgan edik. 2) Fleksiya ko’p variantli, prilepa esa bir ko‘rinishga ega. Masalan, o’zbek tilida so’zlarning ko’plik shakli birgina –lar qo’shimchasi yordamida hosil qilinadi. Rus tilida ko’plik qo’shimchasining – ы , - и , - а , - я , - ые , ие kabi turlari bor ( школы , книги , дома , листья , столвые , рабочие ). Rus tilida uch xil rod mavjud bo’lganligi uchun, otlar rodlari va

tugalmalaridan kelib chiqib, kelishiklar b o‘ yicha turlanuvchi uch guruhga ajratiladi. Bu masalaga ot mavzusini o‘rganayotgan paytimizda alohida to‘xtalamiz. Ammo shunday so’zlar ham borki, ular odatda turlanmaydi, ya‘ni kelishiklar bo‘yicha ma‘lum tugalmalarni olib o‘zgarmaydi. Bunga kofe, ragu, taksi, palto, kino kabi o‘zlashmalar misol bo’la oladi. O‘zbek tilidagi kelishik qo’shimchalari esa har qanday o‘zlashma so’z bilan ham birika oladi: kompyuterni, kompyuterga,taksini, taksiga, kinoda, kinodan, samolyotni, samolyotning.

Adabiyot: 1. Azizov O. Safaev A. Jamolxonov. O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi. T., 1986 . 2. Киссен И.А. Курс сопоставительной грамматики русского и узбекского языков. Т., 1979. 3. Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. T., 1965. 4. Rahmatullaev Sh. О ’zbek va rus tillarini qiyoslash. T., 1993; 19-22-betlar. 5. Reshetov V.V., Reshetova L.V. Rus tili grammatikasi. Toshkent : «О‘ qituvchi », 1968. 6. C овременный русский язык. Под ред. Белошапковой. M .: «Высшая школа», 1989. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O‘zbek va rus tillarida so‘z birikmasi

O‘zbek va rus tillarida fe‘l so’z turkumi

O’zbek va rus tillarida so‘z turkumlari tasnifi. Ot.

O’zbek va rus tillarida gap

Xitoy va o‘zbek tillarida sifat