Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Qo‘shma gap shakllar
Qo‘shma gap shakllar
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
160.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Qo‘shma gap LSQlari
Gap shakllar тizimi
Gap
Gap ( gap asosini aniqlash )
Qo‘shma gaplar uslubiyati
![Q O‘ SH M A G A P SH A K L L A R 1 §. Тilning birlamchi fikr anglatish birligi — sodda gapshakl; qo‘shma gapshakl esa sodda gapshaklga nisbatan ikkilamchi, tuzma sintaktik birlik. Mazmunan o‘zaro zich bog‘liq ikki (va undan ortiq) sodda gapshakllarning gaplik ohangi bilan yaxlitlanishi natijasida tuziladigan sintaktik birlikka qo‘shma gapshakl deyiladi. Bu ta'rifda qo‘shma gapshakllarning barcha turlari uchun umumiy bo‘lgan to‘rt belgi hisobga olindi: I) sodda gapshakllarning mavjud bo‘lishi, 2) kamida ikkita sodda gapshaklning mavjud bo‘lishi, 3) bunday gapshakllarning mazmunan o‘zaro zich bog‘liq bo‘lishi, 4) birgalikda gaplik ohangi bilam yaxlitlanishi. 1. Birinchi belgiga ko‘ra yaxlitlanuvchi qismlar gapshaklga teng bo‘lishi lozim. Gapshaklga teng bo‘lish uchun avvalo tuslangan leksemashakl (birikmashakl) bilan ifodalangan kesim bo‘lishi kerak; ega gapshakl qoliplariga binoan ifodalanishi ham, ifodalanmasligi ham mumkin. Qismlarning gap shaklga tengligini belgilashda eng ishonchli o‘lchov - bunday qismlarda harakat holat bajaruvchisining boshqa boshqa bo‘lishi: Bahor keldi va tabiat jonlandi kabi. Ayni vaqtda kesimlarning grammatik (morfem) shakllanishiga ham alohida e'tibor beriladi. Qismlarning gapshaklga teng ekanini belgilashda kesimga bog‘lanib keladigan to‘ldiruvchi, hollovchi bo‘lakning mavjud yoki mavjud emasligi ahamiyatsiz. O‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, qo‘shma gapshaklga yaxlitlanuvchi gapshakllardan birinchisining kesimi b ravishdoshi shaklida ishlatilishi mumkin: Bahor kelib, tabiat jonlandi kabi (Xuddi shunday holat uyushiq qator bilan ifodalanadigan kesimda ham mavjudligi o‘z o‘rnida ta'kidlandi). Bunday ishlatishda birinchi qism kesimi shaxs son, zamon ma'nosini ifodalash jihatidan betaraf bo‘ladi, uning bunday ma'nolari ikkinchi qism kesimi – tuslangan leksemashakl asosida belgilanadi. Shaxs son, zamon ma'nolarining betaraflashuviga qaramay b ravishdoshi shaklidagi bunday leksemashakl kesimlik xususiyatini, demak, bunday kesim qatnashadigan birinchi qism gapshaklga tenglik xususiyatini yo‘qotmaydi; faqat grammatik ma'nolarning ifodalanishida o‘ziga xos umumlashish voqe bo‘ladi. Asli b ravishdoshi shaklidagi leksemashakl ham boshqa ravishdosh yasovchilari shaklidagi leksemashakllar qatori hollovchi vazifasida ishlatiladi (Hollovchi tasvirlangan bahsga qarang). Boshqa ravishdosh yasovchilaridan farqli holda b ravishdosh yasovchisida tobe holatdagi kesimni shakllantirish vazifasi ham mavjud. Bunday shakllangan kesim ikkinchi gapshakldan oldin joylashadi (Yuqoridagi misol). Agar kesimi b ravishdoshi shakli dagi qurilma ikkinchi qism tarkibiga kiritilsa, hollovchi vazifasida ishlatilgan bo‘ladi: Тabiat bahor kelib jonlandi kabi. Aytib o‘tilgan fikrlar asosida qo‘shma gapshakllarning bosh qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: bosh kelishikdagi leksemashakl tuslovchili leksemashakl bosh kelishikdagi leksemashakl tuslovchili leksemashakl ega [ega ] X kesim ega [ega ] X kesim b a j a r u v ch i b a j a r u v ch i g a p sh a k l g a p sh a k l](/data/documents/67543ff7-7142-4026-8699-07cabaf9cbc4/page-2.png)
![Bunday qo‘shma gapshakllar qolipini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [ega] X kesim va [ega] X kesim gapshakl gapshakl teng qismli qo‘shma gapshakl Ayrim jumlalarda har ikki qismning bajaruvchisi aynan bo‘ladi yu, lekin har bir qismda ega ifodalanadi. Bunday qurilmalarni qo‘shma gap shakl deb emas, balki kesimi uyushiq qator bilan ifodalangan sodda gapshakl deb baholash to‘g‘ri: Shu vaqt tom yog‘ochlari qarsillab ketdi va ular uy ichiga, devor taglariga birin ketin tap tap qulab tusha boshladi (Hamid G‘ulom). Qosim aka .. bemorning ahvolini Dildordan so‘radi va o‘zi ham uning tomirini ushlab, .. diagnozni tasdiqladi da,.. (Hamid G‘u-lom) kabi. Ikkinchi qismdagi ega birinchi misolda ular olmoshi bilan, ikkinchi misolda o‘z- ta'kid birligi bilan ifodalangan. Nutqda bir bajaruvchiga (egaga) bog‘langan ikki (va undan ortiq) kesimli gapshakllar ko‘p ishlatiladi. Bunday sintaktik qurilishlar uyushiq kesimli sodda gapshakl deb baholanadi, chunki ayni bir bajaruvchiga (egaga) taalluqli turli harakat holat anglatiladi: O‘roz isib ketganday o‘ralgan choponini yelkadan tushirdi va miltiragan "jinchiroq"qa tikilib jim bo‘ldi (Oybek). Buni Eshmurod aka ham tushunar va janjaldan uzoqroq yurgisi kelar edi (Pirimqul Qodirov) kabi. Har ikki jumlada ayni bir egaga ( O‘roz, Eshmurod aka ) shu eganing ikki hara-kat - holatini anglatayotgan kesimlar bog‘langan. Birinchi jumlada kesimlardan har biri mustaqil grammatik shakllangan, ikkinchi jumlada analitik grammatik shakl tarkibidagi edi affiksoidi umumlashtirilgan. Mana bu jumlalar tarkibida ega qatnashmagan; kesimlar ayni bir bajaruvchining harakat holatini anglatadi, shunga ko‘ra uyushiq qatorga teng: Bir to‘nkaga belidan ilinib to‘xtadi va boshini ko‘tardi (Pirimqul Qodirov). Keyin divanga, uning yoniga o‘tirdi va sovqotgan ingichka barmoqlari bilan uning qalin sochini, keng peshanasini, quyuq qoshi va kipriklarini beozorgina siladi (Hamid G‘ulom). Biriktiruv bog‘lovchisi va bilan tuzilgan qo‘shma gapshakllarning kesimlari bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda, odatda ayni bir zamon shaklida bo‘ladi, bir paytda yoki birin ketin voqe bo‘ladigan yoki voqe bo‘lmaydigan harakat holatni anglatadi. 3 §. Zidlov bog‘lovchisi lekin, ammo, biroq odatda qo‘shma gapshakl keyingi qismining boshlanishida joylashib, bu qism anglatayotgan voqelik mazmunan oldingi qismga zid qo‘yilayotganini ifodalaydi; shunga ko‘ra ko‘pincha keyingi qism kesimi, ba'zan oldingi qism kesimi bo‘lishsiz shaklda ishlatiladi. Bunday qo‘shma gapshakl qismlarida bajaruvchi (ega) boshqa boshqa bo‘lishi lozim. Qo‘shma gapshaklning bu turi qolipini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [ega ] X kesim , lekin [ega ] X kesim gapshakl gapshakl teng qismli qo‘shma gapshakl 1. Zidlov bog‘lovchilari o‘zaro sinonim bo‘lib, nutqda eng ko‘p lekin bog‘lovchisi ishlatiladi: Aslida hech kim boshliqning obro‘sini tushirishga urinayotgani yo‘qdir, lekin Farmonovga ularning har bir qilig‘i shunga qaratilgandek tuyilar edi (Asqad Muxtor).](/data/documents/67543ff7-7142-4026-8699-07cabaf9cbc4/page-5.png)
![4 §. Ayiruv bog‘lovchilari yo, yoki qo‘shma gapshaklning ikkinchi qismi boshlanishida yakka holda yoki har ikki qismi boshlanishida takrorlanib ishlatiladi, qo‘shma gapshakl qismlari anglatayotgan harakat holatlardan biri ro‘yobga chiqishi mumkinligini ifodalaydi. Bunday qo‘shma gapshaklning qismlari odatda ayni bir zamon shaklida ishlatiladi. Ayiruv bog‘lovchisi bilan tuziladigan qo‘shma gapshakl qolipini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [ega ] X kesim [,] yo [ega ] X kesim gapshakl gapshakl teng qismli qo‘shma gapshakl Ayiruv bog‘lovchisi bilan tuzilgan qo‘shma gapshakllar nutqda oz ishla tiladi: Biron ish qilarkan yo ovqat ichmoqqa boshlarkan, "bismillo"ni sira unutmaydi (Oybek) kabi. 5 §. Ba'zi xulosalar: I. Тeng bog‘lovchilar ikki vazifani bajaradi: uyushiq qator qismlarini yoki qo‘shma gapshakl qismlarini bog‘laydi. Gapshaklga teng qismlarda ega ifodalan-gan - ifodalanmaganidan qat'i nazar, kesimlar ayni bir bajaruvchining harakat holatini anglatsa, bunday kesimlar uyushiq qator hosil etadi, bunday gapshakl sodda gapshaklga teng bo‘ladi; agar kesimlar boshqa boshqa bajaruvchining harakat holatini anglatsa, bunday kesimlar qo‘shma gapshakl tarkibidagi sodda gapshakllarga mansub bo‘ladi, shunga ko‘ra bunday sintaktik qurilma qo‘shma gapshaklga teng bo‘ladi. 2. Zidlov bog‘lovchisi qatnashgan gapshakllar tarkibidagi kesimlardan biri bo‘lishsiz shaklda ishlatiladi. Boshqa boshqa bajaruvchilarning o‘zaro zid qo‘yiladigan harakat holatini anglatishi sababli bunday qo‘shma gapshakl tarkibidagi kesimlarga boshqa boshqa tuslovchi qo‘shiladi. Bunday qo‘shma gapshaklning har ikki qismidagi kesimga III shaxs tuslovchisi qo‘shilganida ham bu tuslovchilar boshqa boshqa bajaruvchini ifodalaydi. Ko‘rinib turibdiki, bajaruvchini, egani tuslovchi belgilamaydi, balki tuslovchi kesimga bajaruvchidan, egadan anglashiladigan shaxs ma'nosiga muvofiq holda tanlab qo‘shiladi. Demak, ega kesimga tobe, kesim tarkibidagi tuslovchiga xos valentlikning voqelanishini aks ettiradi, shunga ko‘ra egani kesimning kengaytiruvchisi deyish haqiqatga zid. H e ch q a ch o n oldin tuslovchi qo‘shilib, keyin unga mos bajaruvchi, ega qidirilmaydi; har qanday gapda avval fikr predmeti (bajaruvchi, ega) aniqlanib, kesim tarkibiga tuslovchi shunga monand holda tanlab qo‘shiladi. Xuddi shunday hodisa qaratuvchi qaralmish birikmasida ham voqe bo‘ladi: qaralmishga nisbatlovchi qaratuvchidan anglashiladigan shaxs ma'nosiga monand ravishda tanlab qo‘shiladi. 3. Qo‘shma gapshakl kesimlarining analitik grammatik shakliga mansub ayrim qismlar umumlashtirilishi mumkin. Тilning iqtisod qonuni asosida voqe bo‘ladigan bunday hodisa uyushiq qatorni tashkil etadigan kesimlarda ham, qo‘shma gapshakl qismlarining kesimlarida ham bir xil sodir bo‘ladi. Demak, grammatik shakl tarkibidagi ma'lum bir qismning umumlashtirilishi asosida qo‘shma gapshaklning alohida "uyushgan qo‘shma gap" turini ajratish uchun asos yo‘q. NO ТENG QISMLI QO‘SHMA GAPSHAKLLAR 1 §. Bunday qo‘shma gapshaklga yaxlitlanuvchi sodda gapshakllar biri boshqasiga ergashtiruvchi vositalar bilan bog‘lanadi; bunday vositalarga qarab qo‘shma gapshakl](/data/documents/67543ff7-7142-4026-8699-07cabaf9cbc4/page-7.png)
![bermaymiz!" - qichqirishdi yo‘l to‘suvchilar (Oybek). "Тopsam, suyunchi berasizmi!" – dedi xiyol entikib (Pirimqul Qodirov). Agar meni odam o‘rnida ko‘rsangiz, tushuntiring .. (Hamid G‘ulom) kabi. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi: a) Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: Тo‘qayga traktor kirsa, botib qoladi (O‘tkir Hoshimov). Men sen bo‘lsam, o‘zimni zovdan tashlar edim (Pirimqul Qodirov). Agar u mustaqil bo‘lmasa, Azizning ko‘rishish haqidagi taklifi haqida o‘zicha bir qa-rorga kelarmidi?! (Hamid G‘ulom) kabi. b) Ega faqat ikkinchi qismda ifodalanadi: Boshingga otangning kunini solmasam, men ham yurgan ekanman! (Pirimqul Qodirov) kabi. d) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: "Nodon bo‘lmasam, - dedi o‘zicha, - uylanib, shuncha oy birga yashab, xotinimni sevish sevmasligimni bilmay yurarmidim?!" (Pirimqul Qodirov). Odamlarning gapidan qo‘rqsangiz, nima qilasiz mening boshimni og‘ritib?! (Odil Yoqubov). [ chimchilovchilarni ] Ushlab olsalar, uradilar (Oybek) kabi. 2. Shart ergash gap kesimi gan da edi morfemalar tizmasi bilan shakllanadi. Bunday shakllanish – shart ergash gapshakl kesimining yuqorida tasvirlangan sa edi morfemalari bilan shakllanishiga sinonim. Bunday qurilishlarda bosh gapshakl kesimi odatda r edi zamon shaklida ishlatiladi; bajaruvchining holati, eganing ifodala- nishi qiyidagicha bo‘ladi: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Agar Sergey Qobilni yelkasidan bosib o‘tqazib qo‘ymaganda, bechora xotinning boshi yorilardi (Hamid G‘ulom) kabi. Ushbu jumlada kesimlar tarkibidagi edi affiksoidi umumlashtirilgan. b) Ega faqat ikkinchi qismda ifodalanadi: . . suruvlarni barvaqtroq ajratib, o‘sha zahoti sanab ko‘rishganda, balki topish osonroq bo‘lar edi (Pirimqul Qodirov) kabi. Bu jumlada ham kesimlar tarkibiga mansub edi affiksoidi umumlashtirilgan. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi. Mana bu jumlada ega qo‘shma gapshaklning birinchi qismida ifodalangan: Agar Тurdi Hulkarga o‘pkasini bosibroq qaraganda, uning yuzidagi kinoyani sezar edi (Pirimqul Qodirov). Bu jumlada ham kesimlar tarkibiga mansub edi affiksoidi umumlashtirilgan va b. Xullas, shart ergash qismli qo‘shma gapshakllar tarkibidagi kesimlar turlicha grammatik shakllanadi; shunga ko‘ra bajaruvchi, ega aynan bo‘lgan qurilmalarda ham uyushiq qator bilan ifodalangan kesim haqida emas, balki qo‘shma gapshakl qismlariga mansub kesimlar haqida gapiriladi. Bu fikr noteng qismli qo‘shma gapshakllarning quyida tasvirlangan barcha turlari uchun umumiy. Тo‘siqsiz ergash qismli qo‘shma gapshakl 3 §. Тo‘siqsiz ergash qismli sintaktik qurilmalarda ergash qismdan anglashiladigan zid voqelikka qaramay bosh gapshakldan anglashiladigan voqelikning amalga oshishi ifodalanadi. Тo‘siqsiz ergash gapshaklning kesimi quyidagicha shakllanadi: 1. Bunday ergash gapshaklning kesimi asosan sa tuslovchi ham tizmasi bilan shakllanadi. Bu yerda ham ta'kid yuklamasi shart ergash gapshakl kesimini go‘yo to‘siqsiz ergash gapshakl kesimiga aylantiradi. Ushbu yuklama so‘zlashuv nutqida tovush jihatidan o‘zgarib, yam tarzida ham talaffuz qilinadi va o‘zidan oldingi qismga chiziqcha orqali yarim](/data/documents/67543ff7-7142-4026-8699-07cabaf9cbc4/page-9.png)
![yuklamasini ishlatish - Oybek uslubiga xos xususiyat. 3. Тo‘siqsiz ergash gapshaklning kesimi gan da ham tarzida ifodalanadi. Bunday ifodalanish – to‘siqsiz ergash gapshakl kesimining sa ham tizmasi bilan ifodalanishiga sinonim. Bunda bajaruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa-boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: .. go‘sht bilan pomidorning qaynab bug‘la- nishidan qozon yorilganda ham, xamir yorilmasligi kerak edi (Pirimqul Qodirov). Serka bunday demaganda ham, Xolbekning ko‘nglini shunga yaqin bir o‘y ezib o‘tmoqda edi (Pirimqul Qodirov) kabi. b) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Osmon bo‘lganingda ham, meni yerga urib ketolmaysan! (Pirimqul Qodirov) kabi. Bu misolning oldingi band misollaridan yana bir farqi shuki, gan va da affikslari oralig‘ida (i)ng nisbatlovchisi ishlatilgan; bu nisbatlovchi bajaruvchining shaxs soniga monand holda tanlab qo‘shilgan. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi. Mana bu jumlada ega bosh gapshaklga teng qismda ifodalangan: Тopilmaganda ham, bitta qo‘y odamning joni emas ku (Pirimqul Qodirov) va b. 4. Тo‘siqsiz ergash gapshaklning kesimi [ har ] qancha X fe'l leksama ma sin tarzida tuziladi; bunday kesim odatda urin , harakat qil , so‘zla , gapir , tushuntir kabi leksemalar bilan ifodalanadi; bosh gapshaklga teng qismning kesimi esa odatda di aniq yaqin o‘tgan zamon shaklida bo‘ladi. Mana bu qo‘shma gapshaklning qismlarida bajaruvchi boshqa boshqa bo‘lib, har ikki qismda ega ifodalangan: Nuri yurak sirini yashirishga qancha urinmasin, ona nimanidir payqab tinchsizlandi (Oybek). Quyidagi qo‘shma gapshakllarning har ikki qismida bajaruvchi aynan bo‘lib, ega faqat birinchi qismida ifodalangan: U Dildorni o‘z tashvishlaridan uzoqroq tutishga, uni ehtiyot qilishga har qancha urinmasin, bunga muvaffaq bo‘la olmadi (Hamid G‘ulom). Lekin u qancha so‘zlamasin, bu kitobning dinga ziyonsiz ekanini o‘jar musulmonga tushuntira olmadi (Oybek) va b. Payt ergash qismli qo‘shma gapshakl 4 §. Bunday sintaktik qurilmalarda ergash qism bosh qismdan anglashiladigan harakat - holatning voqe bo‘lish paytini aniqlashtiradi. Payt ergash qism kesimi odatda sa 2 affiksi bilan shakllanadi; bunday ergash qism tarkibida payt ma'nosini anglatadigan leksik birlik ham qatnashadi. Shunga ko‘ra payt ergash qismning ifodalanishini "[payt ma'nosini anglatadigan leksik birlik] X fe'l leksema sa tuslovchi" tarzida yozib ko‘rsatish mumkin. Bunday ifodalangan qurilmalarda sa 2 affiksining 'shart' ma'nosi zaiflashadi, 'payt* ma'nosini ifodalashga xizmat qiladi. Payt ergash qismli qurilmalarda bajaruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Baribir erta indin behi gullasa - tamom: quzg‘unlar uchib ketadi (O‘tkir Hoshimov). Avaz borib qarasa, qorning chetida katta etik izi bor (Pirimqul Qodirov) kabi. b) Ega birinchi qismda ifodalanadi: Akam kelsalar, siz bilan traktor haydaganimni aytaman (O‘tkir Hoshimov). Yangi yil kechasidan buyon yarim oy o‘tgan bo‘lsa, shu kunlar](/data/documents/67543ff7-7142-4026-8699-07cabaf9cbc4/page-11.png)
![ichida ich etimni yeb o‘zimni abgor qildim ku! (O‘tkir Hoshimov) kabi. d) Ega ikkinchi qismda ifodalanadi: Bir mahal ko‘zimni ochsam, ichkarida chiroq yo‘q (O‘tkir Hoshimov). Umuman, keyingi paytlarda egachimni, Robiyani, Duma pochchamni ko‘rsam, tizzam qaltiraydigan bo‘lib qolgan (O‘tkir Hoshimov) kabi. e) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Bir vaqt munday qarasam, xizmatkorxona derazasidan Yo‘lchi akaga ko‘zim tushdi (Oybek). Yugurib chiqsam, egarda jilmayib o‘tiribdi (O‘tkir Hoshimov) kabi. 2) Harakat holatning bajaruvchisi ba'zan aynan bo‘ladi. Mana bu jumlada ega qo‘shma gapshaklning ikkinchi qismida ifodalangan: Katta bo‘lsam, menam urushga boraman a? (O‘tkir Hoshimov) kabi va b. O‘rin ergash qismli qo‘shma gapshakl 5 §. O‘rin ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat holatning voqe bo‘lish o‘rnini aniqlashtiradi; ergash qism kesimi sa affiksi bilan shakllanadi, bosh gapshakl tarkibida o‘rin, jo‘nalish kelishigidagi shu yer , o‘sha yer birikmasi, er gash qismda esa shu birikmaga muqobil holatda o‘rin, chiqish, jo‘nalish kelishigidagi qayer , qayoq olmoshi, ba'zan qay tomon birikmasi qatnashadi: Ko‘z qayerda bo‘lsa, mehr ham o‘sha yerda (Maqol). Katta kema qayoqqa yursa, kichik kema ham shu yoqqa yuradi (Maqol). Shamol qaysi tomonga essa, maysalar ham o‘sha tomonga egiladi kabi. Ergash qism kesimi sifat, kesimlik leksemasi bilan ifodalansa, bo‘l yordamchisi, ba'zan ekan affiksoidi qatnashib shakllanadi: Qayerda adolat ustun bo‘lsa, shu yerda hayot farovon bo‘ladi. - Qayerda adolat ustun ekan, shu yerda hayot farovon bo‘ladi kabi va b. Maqsad ergash qismli qo‘shma gapshakl 6 §. Bunday sintaktik qurilmalarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat holatning qanday maqsad bilan ro‘y berishini bildiradi. Maqsad ergash qismli qo‘shma gapshakllar nutqda juda oz ishlatilib, er gash qism kesimi "fe'l leksema bo‘lishli/bo‘lishsiz shakl yasovchisi a/й man de sa tuslovchi" tarzida shakllanadi: [ imoratni qulashdan ] Тo‘sib qolaman desang, bosib tushib, o‘zingni ham parcha parcha qilib tashlashidan qo‘rqar ekansan (O‘tkir Hoshimov) kabi. Bunday qo‘shma gapshakl tarkibidagi ergash qism kesimi "fe'l leksema bo‘lishli shakl moqchi bo‘l sa tuslovchi" tarzida ham shakllanadi: Imoratni qulashdan saqlamoqchi bo‘lsang, bosib tushib, o‘zingni ham parcha parcha qilib tashlashidan qo‘rqar ekansan kabi va b. Ega ergash qismli qo‘shma gapshakl 7 §. Ega ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakl tarkibidagi egani aniqlashtiradi; ergash qism kesimi sa 2 affiksi bilan shakllanadi, bu qism tarkibida bosh kelishikdagi u, o‘sha kabi olmosh bosh gapshakl tarkibidagi kim, nima kabi olmoshga mutanosib holatda ishlatiladi, bunday olmoshga ba'zan ki ta'kid yuklamasi qo‘shilib keladi: Kim ki halol mehnat qilsa, u albatta obro‘ topadi (Maqol). Qozonga nima tushsa, cho‘michga o‘sha chiqadi (Maqol) kabi va b.](/data/documents/67543ff7-7142-4026-8699-07cabaf9cbc4/page-12.png)
![tarkibi oxiridagi ayrim morfemalar qisman tashlanadi va almashtiriladi: Yuzlari qip qizil bo‘ldi. – gapshakl; yuzlari qip qizil bo‘lib [qaytib chiqdi] - gapshaklning hollovchi vazifasiga moslangan transformasi ("Sintaktik bo‘lakning transformatsiyalangan gapshakl bilan ifodalanishi" bahsiga qarang). Xullas, gapshakl b, may, masdan shakl yasovchilari bilan, shuningdek deb yordamchisi bilan trans formatsiya qilinib, hollovchi vazifasida ishlatiladi; bunda tuslovchi tashlanishi bilan gapshaklga tenglik holati yo‘qoladi, ega esa transformaning ichki bo‘lagi holatida saqlanadi. 2. "Maksad ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan deb(deya) yordamchisi, uchun ko‘makchisi bilan shakllanadigan qurilmalar asli gapshakl transformatsiyasiga teng: bu yerda gapshakl kesimi o‘zgartirilmagan holda deb(deya) qo‘shilib hollovchi vazifasida ishlatish uchun hozirlanadi: [( O‘qituvchi hikoya aytib berar ) deb ] bolalar bu yerga to‘planishdi . - Bolalar [( o‘qituvchi hikoya aytib berar ) deb ] bu yerga to‘planishdi. [( Oyimxon uyg‘anmasin ) uchun ] Xolmurod oyoq uchida borib o‘z o‘rniga yotdi (Parda Тursun). - Xolmurod [( Oyimxon uyg‘anmasin uchun ] oyoq uchida borib o‘z o‘rniga yotdi kabi. 3. "Payt ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan gan da ( gan vaqtda), gandan keyin, gandan beri, gandan boshlab, ganga qadar, dan burun, sh i bilan shakl yasovchilari tizmasi bilan shakllanadigan qurilmalar asli gapshakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl payt hollovchisi vazifasida ishlatishga hozirlanadi. Payt ergash gapni shakllantiruvchi vositalar deb b, gach, guncha (ma)y affiks-lari ham ta'kidlanadi. Asli ravishdosh yasovchisi tuslanmaydi, fe'l leksemani, birikma-ni, gapshaklni payt hollovchisi vazifasida kelishga hozirlaydi. 4. "Chog‘ishtirish va o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan guncha, gandan ko‘ra, shdan ko‘ra, gani kabi , ganday morfemalari tizmasi bilan shakllangan qurilmalar gapshakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl hollovchi vazifasida ishlatishga hozirlanadi: Qul bo‘lib yashaydi. -gapshakl; [(Qul bo‘lib yasha)shdan ko‘ra yashagandan ko‘ra ] mard bo‘lib o‘lgan yaxshi (Maqol) kabi. 5. "Sabab ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan b, (ma)y, - gach morfemalari bilan shakllangan qurilmalar ham gap shakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl sabab hollovchisi vazifasida ishlatishga hozirlanadi: Boyning so‘zi o‘tmadi, yerga kuchi yetmadi. - gapshakl; {(Boyning so‘zi o‘tma)y, (yerga kuchi yetma)y] qishloqdan chiqib ketdi (Po‘lkan) kabi. 6. " Тo‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan sh i ga qaramay qaramasdan, b, gan i holda tizmalari bilan shakllangan qurilmalar ham gapshakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl hollovchi vazifasida ishlatishga hozirlanadi: Martabasi ulug‘. – gapshakl; martabasi ulug‘ bo‘lishiga qaramay - hollovchi va b. BOG‘LOVCHI VOSI ТASIZ ТUZILADIGAN QO‘SHMA GAPSHAKL 1 §. Bog‘lovchi vositasiz tuziladigan qo‘shma gapshakllarning tarkib topishida hal etuvchi omil - gaplik ohangi. Asli bu omil bog‘lovchi vo sitalar bilan tuziladigan qo‘shma gapshakllarda ham qatnashadi, lekin birinchi o‘rinda bog‘lovchi vosita turadi. Bog‘lovchi vositasiz tuziladigan qo‘shma gapshakllarda esa gaplik ohangi hal etuvchi omil darajasiga ko‘tariladi. Bog‘lovchi vositasiz tuziladigan qo‘shma gapshakllarda ikkinchi hal etuvchi omil -](/data/documents/67543ff7-7142-4026-8699-07cabaf9cbc4/page-17.png)
