Qo‘shma gap LSQlari - Tilshunoslik - Referatlar

Qo‘shma gap LSQlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

Q o‘shma gap LSQlari Reja: 1. WPm, WPm tarkibli qo’shma gaplar. 2. WPm – WPm tarkibli qo’shma gap. 3. WPm – WPm tarkibli qo’shma gap

[ WPm WPm ] q olipli qo’ shma gaplarning mo h iyati shundaki , uning tarkibiy q ismlari sanalmish sodda gaplar kesimlarining h ar biri musta q il shakllangan b o’ lib , ularni osongina sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin : 1. Men seni o’ ylayman , shuni bilasanmi ? 2. Borish kerak, borish kerak. 3. Yigitni uchratish kerak, haytovur sovib qolgandir). 4. Men seni deyman, lekin sen kimni deysan? [WPm, WPm] tipik ko’rinishli gaplarda mustaqil kesimlik shakli(MKSH)dagi gaplar birlashtiriladi. Birlashish intonatsion va mazmuniy omillar asosida, ko’p hollarda bog’lovchilar vositasida amalga oshiriladi. [WPm, WPm] tipik ko’rinishli qo’shma gaplarni tashkil etuvchi sodda gaplar orasida turli ma‘noviy munosabatlar mavjud bo’ladi. Masalan, mazkur qolip asosidagi O’qituvchi keldi, dars boshlandi gapida quyidagi rang-barang munosabatlar bor: a)uzilishli birin-ketinlik; b)uzilishsiz birin-ketinlik; v)payt munosabati; g)natija munosabati; d)sabab munosabati va hokazo. Bu munosabatlar h ar bir gapning tarkibidagi [ W ] lar , [ Pm ] lar , qo’ llangan bo g’ lovchi vositalarning ma ‘ no va vazifalari bilan bo g’ li q b o’ lib , bevosita sintaktik strukturaga daxldor emas . Chunki bir fikrni turli sintaktik shakllarda, turli fikrlarni bir sintaktik shaklda berish mumkin bo’ladi. Demak, [WPm, WPm] tipik ko’rinishining umumiy xususiyatini quyidagicha belgilab olamiz. [WPm,WPm] bu mustaqil sodda gap sifatida qo’llana oladigan birdan ortiq gapning nutqda ma‘lum bir bog’lovchi vositalar bilan o’zaro bog’lanishi va bitta tugal ohangga, bitta gap to’xtamiga ega bo’lishidir. Ma‘lum bo’ladiki, [WPm, WPm] [WPm+WPm] umumiy qolipining oraliq bir ko’rinishi sifatida lison va nutqqa daxldor bo’ladi. [WPm,WPm] tipik qurilishli gaplar [W] va [Pm], shuningdek, (S) xususiyatlariga ko’ra farqlanadi.

1.[W] va [Pm] qismlari aynan bo’lgan gaplar: 1.E, keling, xola, keling. (A. Qahhor.)2.Bo’ldi, bo’ldi, mana hal, xola (S.Abd.) 3.Bevaqt hazon bo’lmay har kim Yashab o’tsin dunyoda. Onajonim, har kim oshin Oshab o’tsin dunyoda (A.O.) 4.Odamlar o’tdilar bir vaqt, bir zamon O’tdilar eng oddiy baxtdan ham yiroq. (A.O.) [W] qismi bir xil, [Pm] qismi har xil bo’lgan gaplar: 1.Siz bilmaysiz, bilolmaysiz ham («SHarq yulduzi») 2.Siz chidab o’tirdingizmi, chidadingizmi? (SH.Xolmirzaev) 3.Bormang, bormoqchimisiz? (S. Nurov). [S] lari bir xil, [W]lari bir xil, lekin [Pm]lari har xil bo’lgan takror gaplar: 1.Menga nima bo’ldi, nima bo’lgan edi-ya? 2.Nega endi bo’lmas ekan, bo’lgan edi, bo’ldi,-dedim shoshib-pishib. (X.To’xtaboev.) 3.Qutursa, quturgandir, erga tekkandan keyin quturmaydi. (S.Ahmad).4.Voy xotinni sizlar olasizmi, siz olmoqchimisiz. (S. Ahmad.) [S] lari va [W]lari har xil, [Pm] lari bir xil bo’lgan gaplar: 1.Sen hech bir gazit- pazit o’qiysanmi, uqiganmiz biz ham. (A. Hatamov). 2.O’ldirding, o’laman, devona. (SH. Xolmirzaev.) 3.Bunaqa ot senga bitmagandi, bitkulik qilmasin ham. (A.Qo’shshaev.) 4.Siz meni bilmaysiz, men sizni bilaman. (SH.Xolmirzaev) [WPm,WPm] tipik ko’rinishli gaplarni ular kengaytiruvchilarining xususiyatlari (tuzilishi, ifodalanishi), bog’lovchi vositalarining xossalari asosida ham yanada kengroq va batafsilroq tavsiflash mumkin. [WPm + WPm] tipik ko’rinishli qo’shma gaplar . [WPm] [WPm] tipik ko’rinishli gaplarda har ikkala sodda gap ham shakllangan [Pm] ga ega bo’lsa-da, birinchi gapning markazi mustaqil sodda gap kesimi (MKSH) bo’la olmaydi. U hamisha tobe gap markazini shakllantiruvchi vosita sifatida bo’lib, o’z mazmunini namoyon qilish uchun o’zidan keyin mustaqil holda namoyon bo’la oladigan, voqelanishi uchun oldingi gapga ehtiyoj sezmaydigan gap bo’lishini taqozo qiladi. Boshqacha aytganda, bu tipik ko’rinishli gap tarkibidagi oldingi sodda gapning kesimi NKSH bilan, keyingisi MKSH bilan shakllangan bo’ladi. 1.Firuza toshli uzukni olar ekan, Saidaxonning ko’zlari quvonchdan yaltirab ketdi. (S.Ahmad.) 2.Ra‘no guruchni endi tuzlagan ham ediki, ichkaridan Anvar chiqib

keldi. 3.Botirjon telefonda endi gaplashib bo’luvdiyam, choy ko’tarib Qirmizxon kirib keldi. (N.Aminov.) 4.Havo ochilsa, aylanishga boramiz. (S.Nuriy). 5.Unga ustozi chin dildan barakalla barakalla desa, Aziz ko’nglida to’lib turgan niyatini ham aytadi. Bu gaplarning barchasidagi birinchi sodda gap mustaqil qo’llana olmaydi, qo’llanganda ham ushbu qo’shma gap tarkibidagi ma‘nolarni bera olmaydi. Keyin turgan sodda gaplar esa bunday emas. [WPm WPm] tipli qo’shma gaplar tarkibidagi nomustaqil kesimni hosil qiluvchi turli-tuman vositalar bor. Nomustaqil kesim shaklining o’zbek tilidagi tipik vakili shart mayli qushimchasi -sa dir. Masalan, Men o’qisam, u eshitadi gapida U eshitadi gapi o’z holicha mustaqil sodda gap bo’lib kela oladi, Men o’qisam qismi esa qo’shma gap tarkibidan tashqari ham shu holicha mazkur mazmunni beraveradi. -sa qo’shimchasi bilan shakllangan kesimli gaplar mustaqil qo’llanaverishi ham mumkin. Masalan: 1.Avra-astarini ag’darib mohiyatiga nazar tashlasangiz. (S.Azimov.) 2.Qishloqqa borsam. (A.Qahhor). 3.Vatangadolikning men tortmagan azobu-uqubati, ozori bo’lmasa kerak. (S.Azimov.) 4. Nahotki, o’ldirsalar. 5. Menga , Iskandariyadagi mashhur devonaga Berlindan telegramma kelsa bo’ladimi? (S.Azimov.) 6.Qani, hey Mamadali, gapirsang-chi.. (A.Qahhor.) Ushbu gaplarda -sa shart mayli qo’shimchasi istak, achinish, sevinch, qistash kabi ma‘noviy bo’yoqlarga ega. Bu gaplar o’zidan keyin keluvchi gaplar bilan mazmunan bog’lanib, matn yaxlitligini ta‘minlashga xizmat qiladi. Shu kabi gaplar qanchalik mustaqil qo’llana olmasin, baribir o’zlaridan keyin qandaydir qurilmalarning bo’lishini taqozo qiladi. Masalan, 1. -Uyga qaytsam. Nima deysiz? -Yaxshi bo’lardi kabi. -sa biriktiruvchi unsur sifatida quyidagi mazmunlarning ifodalanishiga sabab bo’ladi: a) payt: Borsam, joyi gulzor ekan, ko’rsam o’zi jonon ekan. (qo’shiqdan). b) to’siqsizlik: Alisher Navoiy dunyodan o’tgan bo’lsa, uning asarlari tirik. v) shart: Sen bo’lmasang, gullar kulmaydi, sen bo’lmasang bo’lmaydi bahor.

-sa unsuri tobelik vositasi sifatida ko’p hollarda ergash gapning kesimini shakllantiradi (yuqoridagi misollar). Mehmonlarni jo’natdik, endi tarqalsak gapidagi bosh gapni, Mehmonlar kelsa, men ketsam gapida ergash gapni ham, bosh gapni ham shakllantirgan. -sa unsurining qo’shma gaplar tarkibida shart mazmunini ifodalashi bir xil emas. -sa shaklli ba‘zi gaplarda shart mazmuni kuchli bo’lsa, ba‘zilarida kuchsiz namoyon bo’ladi. Shart ergash gapli qo’shma gaplarda shart ma‘nosi o’ta kuchli bo’ladi: Siz bo’lmasangiz, men yashay olmayman. Boshqa ergash gapli qo’shma gaplarda shart ma‘nosi boshqa ma‘nolar «soya»sida juda kuchsizlanadi: 1.Aytsam, ko’nmadi. 2.CHaqirsam, eshitmadi. 3.Dutor chalib o’tirsam, tori uzilib ketdi. 4.Kim gapirsa, o’sha aybdor sanaladi. Ko’rinadiki, -sa shart mayli shakli faqat shart ergash gapli qo’shma gap uchungina xizmat qiladi. -(a)r+ -di shakli ham [WPm WPm] tipik ko’rinishidagi gaplarni hosil qiladi. Bu shakl ko’p hollarda -ar edi shaklida keladi. -(a)r+ -di shakli qo’shma gap tarkibidagi sodda gap kesimini shakllantirganda ikki xil vazifa bajaradi: Salim o’qirdi gapida fe‘lning zamon shakli vazifasida kelgan. Salim o’qirdi, ukasi qo’ymadi esa -(a)rdi «o’qigan bo’lardi» ma‘nosini voqelantirishi uchun keyingi gap zarurdir. Demak, bunday holda -(a)rdi bog’lash, tobelash vazifasini bajarmoqda. Ko’rinadiki, Salim o’qirdi, ukasi qo’ymadi gapi omonimlik tabiatiga ega.Ya‘ni: Salim har kuni o’qir edi, bugun esa ukasi qo’ymadi. Salim o’qirdi, ([WPm, WPm]) ukasi qo’ymadi. Calim o’qigan bo’lur edi, ukasi o’qigani qo’ymadi. ([WPm WPm]) -(a)r ekan shakli qo’shma gapning [WPm Wpm] tipik ko’rinishli gaplarning ham nomustaqil kesimini shakllantiradi. Misollar: Davron papirosini og’ziga keltirar ekan, qo’li hayajondan qaltirardi. -(a)r ekan shakli [WPm,WPm] qolipli gaplar uchun ham xizmat qiladi: U kelar ekan, demak, mening borrmaganim ma‘qul.

-(a)r shakli qo’shma gapning [WPm WPm] tipik ko’rinishi hosilalari tarkibida kelganda quyidagi ma‘nolarni ifodalaydi: a) shart: Agar ana shu ishga munosib hissa qo’shar ekanman, xalq ishonchini oqlagan bo’laman.(SH.Rashidov.) b) payt: Jannat xola begona notob bola tepasida o’tirib, o’z bolasini o’ylarkan, ko’zlaridan dumalab tushayotgan achchiq yoshlari ajinli yuzlarini kuydirardi. (S.Ahmad.) v) sabab: Kechani kecha, kunduzni kunduz demay ter to’kar ekanmiz, turmushimiz ham farovon bo’lishi shart. (SH,Rashidov.) -gan edi shakli, odatda, [WPm, WPm] q olipli gaplarni h am h osil q iladi. Chunki bu ham omonimik tabiatli shakldir. Lekin uning tarkibiga boshqa birlik kiritilishi bilan qo’shma gap a‘zolari orasidagi tenglik munosabati so’nib, tobelik munosabati vujudga keladi. Masalan, Qopqon tomonga burilgan edi, baqiriq- chaqiriq boshlandi gapi ham [WPm, WPm] ham [WPm WPm] qolipiga tushadi. -gan ham edi: Ergash ko’ringan ham edi, bolalar yugurishdi. (S.Nuriy.) -gan edi hamki: Arz qilishga og’iz juftlagan ham ediki, kulimsmirab turgan Burgut polvonga ko’zi tushdi. (S.Ahmad.) ganda edi: Bizning duomiz ijobat bo’lganda edi, hammamiz sevinardik. Keltirilgan misollarning barchasida gaplarning birinchi qismlari ikkinchi qismlarining kelishini talab qiladi. -(i)b edi shakli ham ayrim hollarda [WPm WPm] tipini vujudga keltirishda ishtirok etadi: Shu kuni endi ko’chaga chiqib edi, Zunnun boshliq besh nafar bola poylab turgan ekan. deb vositasi: 1.Xolmurod Gulsunning o’qituvchisini ko’rsam deb, deraza orqasidan sekin qaradi. (P.Tursun.). 2. Bolalar ovqatlanamiz deb, birdan shiypon tomon yo’l oldilar. (H. Nazir). Qo’shma gapning [WPm WPm] tipik ko’rinishi hosilalari tarkibiy qismlari uchun nafaqat qo’shimchalarning, balki ularga ko’makchi maqomidagi nisbiy so’zlar ham muhimdir:1.Kim ko’p ishlasa, ko’p haq oladi. 2.Kimki chindan sevsa yorini, umri hamisha bahor. 3.Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo

qilsa, jafo topqusidir. (A.Navoiy.) 4.Gulnora qachon kelsa, Jahongir hoziru nozir.(«Yosh kuch».) Ko’rninadiki, qo’shma gaplar tarkibiy qismlarining hokim-tobelik munosabatini namoyon qilishda nisbiy so’zlar nomustaqil kesimlik shakliga qo’shimcha vositadir. Qo’shma gap tarkibiy qismlari inversiya holatida ham bo’ladi: 1.Borishim kerak, aytmasa ham. Bunday gaplar qo’shma gapning [WPm WPm] qolipi ham mavjudligidan dalolat bermaydi, balki ular [WPm WPm] tipik ko’rinishining nutqiy xoslangan mahsulidir. Demak, qo’shma gapning ko’p hosila beruvchi tipik qoliplaridan biri [WPm WPm] dir. Bunda birinchi gap kesimi shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin aksincha ham emas. Tobelik munosabatini ta‘minlashda sof nomustaqil kesimlik shakli ham, omonimlik kesimlik shakllari ham xizmat qiladi. Nisbiy so’zlar nomustaqil kesimlik shakllarining vazifasini mustahkamlovchi vositadir. [ WPm WPm ] tipik ko’rinishli qo’shma gaplar . [WPm WPm ] umumiy k o’ rinishli qo’ shma gaplarni tashkil etuvchi sodda gaplar kesimlarining biri ikkinchisini , ikkinchisi birinchisini ta q ozo q iladi . Ikkalasining ham kesimi NKSH hisoblanadi. Boshqacha aytganda, bu sodda gaplar qo’shma gapdan anglashilgan mazmunni ifodalash uchun bir-biriga ehtiyoj sezadi. 1.O’zi so’rasa ekan, men aytsam.(P.Tursun.) 2. Agar suv bo’lsami, hosilga hosil qo’shilardi. (SH.Rashidov.) 3.Agar Bozor o’qiganda edi, momosining orzusi ushalgan bo’lur edi.(N.Ilhomov.) Bunday qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni mustaqil qo’llash mumkin. Lekin ular mustaqil qo’llanganda, butunlay boshqa ma‘no yuzaga chiqadi: 1.Salim biznikiga kelardi. (o’tgan zamon davom fe‘li - Tez-tez kelib turar edi ma‘nosida). 2.Biz birga borardik. (o’tgan zamon davom fe‘li - Birga borib turar edik ma‘nosida). Ammo bu gaplar ushbu kesimlik shakllarini o’zgartirmasdan birlashtirilib qo’shma gap hosil qilinsa, Salim biznikiga kelardi, biz birga borardik (Mazmuni: Salim biznikiga kelsa edi, biz birga borgan bo’lur edik) va gap kesimlari [WPm WPm] ko’rinishidagi birikuvni hosil qiladi.

[WPm WPm] tipik ko’rinishli qo’shma gaplarning kesimlarini shakllantiruvchi vositalar kam miqdorni tashkil etadi: a)birinchi q ismda -sa, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi shakli keladi: 1.Oyi, h avo ochilib ketsa, birga daryo b o’ yiga borar edik. (M.Safarov.) 2.Yoz kelsa, bitta asbobni olib, boshqa yurtlarga ish qidirib ketardi. (P.Tursun.) b)birinchi gap kesimida -sa ekan, ikkinchi gap kesimida -sa shakli keladi: 1.Otam bo’lsa ekan, men endi yursam.(F.Yuldosh o’g’li.) 2.Yoz bo’lsa ekan, daryoda cho’milsang. v)birinchi gap kesimida -sa+mi, ikkinchi gap kesimida -ardi shakli keladi: 1. Bo’z o’tlarning ming-ming yillardan buyon chirib yotgan ildizlari bu yerlarni o’g’itlab, semirtirib yuborgan, agar suv bo’lsami, tog’-tog’ hosil bitardi. (SH.Rashidov.) Ba‘zan -mi yuklamasi -sa shakliga bevosita qo’shiladi: 1.Maboda uning qo’lidan yetaklasa bormi, mushkuli osonlashib, ahvoli yengillashardi. (A.Qahhor). 2.G’ing desa bormi, jonini sug’urib olardi. (S.Nuriy.) s)birinchi gap kesimida -sa edi, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi shaklari keladi: 1.Onam bo’lsa edi, qishlog’imga ketardim. (O.) 2. Agar Bozorning aqli bo’lsa edi, men senga o’xshash kambag’allar bilan maslahat qilar edi. (S.Ayniy.) d)birinchi qismi -sa va ikkinchi qismi -ma+sin ekan shakli bilan keladi: 1.Yetim qoladigan bo’lsa, onadan tug’ilmasin ekan. (P.Tolib.) Bu shakllar bilan qo’llangan gaplar, asosan, shart, istak, ishonchsizlik, shart-istak kabi ma‘nolarni ifodalaydi. Yuklamalar gap tarkibiga kirib qo’shma ma‘nolar berish bilan birga, kesimlarning nomustaqilligini yanada kuchaytiradi: a )- u - yu yuklamasi : K o’ zim tezro q ochilsayu , bo g’ larni maysalarni k o’ rsam . (SH. Rashidov.) b )- da yuklamasi : Q uvonchi k o’ ksiga si g’ masa - da , odob yuzasidan o’ zini h azin tutishga tirishar edi . (Oybek) v ) axir , na h otki yuklamalari : 1. Axir xotinim deb , bola - cha q am deb olov ichidan kelsa - yu , bu tanti q undan yuz o’ girsa . (S. Ahmad.) 2.O’g’li qahramon bo’lsa-yu, nahotki undan shunday ish kelib chiqsa. (S.Axmad.)

Yuklamalar qo’shma gapdan anglashilgan yuqoridagi shakllar ma‘nosida taajjub, ta‘kid kabi bo’yoqlarini orttiradi. a)birinchi gap kesimida -sin edi, ikkinchi gap kesimi tarkibida -(a)rdi birliklari qo’llanadi: 1.O’zi kelsin edi, aytardi. (N.Tilovov.) 2.Keksa ovora bo’lmasin edi, o’zi berib kelardi. (N.Tilovov.) b)birinchi qism kesimi tarkibida -sin edi, ikkinchi gap kesimi tarkibida -sa shakli keladi: 1.Oltin-kumush qurib ketsin edi, hammaning oyog’iga Birinchi gap kesimida boshqa shakllar, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi/-(a)r edi shakli keladi: 1.Men bo’lmasam, qo’yning yarmi yo’qolar edi.(G’.G’ulom.) 2.Lekin hozir Gulnorning gavdasini parchalab tashlasalar ham, og’riq sezmagan bo’lur edi. (Oybek.) Birinchi gap kesimi -gan edi birligi bilan, keyingisi boshqa birliklar bilan keladi: 1.Agar bu ikki batalon bu yerdan ketmaganda edi, to’plar himoyasiz qolgan bo’lur edi.(L. Tolstoy.) Qo’shma gap tarkibida nisbiy so’zlar ishtirok etganda, sodda gaplar nomustaqillik kasb etgandek tasavvur uyg’otadi:1.Kim devorning narigi tomonida bo’lsa, u omon qoldi. (R.Fayziy.) 2. Qaer obod bo’lsa, o’sha yer mehrni tortadi. 3.Qo’shning tilini nechog’lik yaxshi bilsang, uni tutish shunchalik oson bo’ladi. (Hamza.) Biroq bunda mazmniy va shakliy nomustaqillik-mustaqillikni farqlash lozim bo’ladi. Salim kelsa, u voqeani aytib beradi qo’shma gapi shakliy jihatdan [WPm WPm] tipik ko’rinishi hosilasidir. Chunki birinchi gapni ikkinchisisiz qo’llab bo’lmaydi. Kim kelsa, u voqeani aytib beradi gapining har ikkala qismi mazmunan bir-birini taqozo etadi, shaklan esa [WPm WPm] qolipi mahsulida ham, [WPm WPm] mahsulida ham nisbiy so’zlar ishtirok etadi. Ammo [WPm WPm] qolipli gaplarda u mutanosiblikni kuchaytiradi, ammo uni hosil qilmaydi. Demak, [WPm+WPm] umumiy qolipining ko’rinishlaridan bo’lgan [WPm WPm] qolipi har ikkala uzvi kesimlarining ham nomustaqilligi bilan xarakterlanadi.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Qo‘shma gap shakllar

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )

Qo‘shma gaplar uslubiyati

Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot