Qo'shma gap - Tilshunoslik - Referatlar

Qo'shma gap

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Qo'shma gap Reja: 1. Qo'shma gap haqida ma'lumot 2. Qo'shma gap qismlarining miqdoriga ko'ra turlari 3. Oddiy qo'shma gap 4. Bogiangan qo'shma gap 5. Ergashgan qo'shma gap

Qo'shma gap haqida ma'lumot Mazmun va grammatik jihatdan turli vositalar yordami bilan o'zaro birikib, ohang butunligiga ega bo'lgan yaxlit bir tushuncha ifodalovchi ikki va undan ortiq sodda gaplardan tuzilgan gaplar qo'shma gaplar deyiladi. Qo'shma gaplarning grammatik asosi ikki va undan ortiq gaplar bo'lib, uning tarkibidagi qismlar mazmuniga ko'ra o'zaro birikib bir butunlikni hosil qiladi. Masalan: Vatanni sev, tuprog'ini o'p. Qadrdondir bar qarich yeri. (0.) Bu qo'shma gap tarkibida (sev, o'p, qadrdondir, yeri) grammatik asoslar bo'lib, ular o'zaro ohang yordamida birikkan. Har gulning o'z hidi va chiroyi bo'lganidek, har bir xalqning o'ziga xos urf odati,- madaniyati bo'ladi. (Gazetadan.) Bu qo'shma gap tarkibida (hidi va chiroyi bo'lganidek, urf-odati, madaniyati bo'ladi) grammatik asoslari bo'lib, unga qiyoslash, chog'ishtirish munosabati ifodalangan. Qo'shma gap qismlari o'zaro yordamchi so'zlar (bog'lovchilar, ko'makchilar, yuklamalar) bog'lovchi vazifasidagi so'zlar, turli qo'shimchalar, ohang orqali bog'lanadi. Misollarni qiyoslaylik: 1. Bahor keldi, gullar ochildi. 2. Bahor keldi va gullar ochildi. 3. Bahor kelishi bilan gullar ochildi. 4. Bahor kelgach, gullar ochildi. 5. Bahor keldi-yu, gullar ochildi. Bu gaplarning birinchisi ohang orqali, ikkinchisi bog'lovchi, uchinchisi ko'makchi, to'rtinchisi gach qo'shimchasi, beshinchisi yuklama orqali bog'langan. Shu xususiyatlariga ko'ra qo'shma gaplar quyidagi turlarga bo'linadi: Oddiy qo'shma gap, murakkab qo'shma gap. Qo'shma gap qismlarining miqdoriga ko'ra turlari Oddiy qo'shma gap Murakkab qo'shma gap Bog'langan qo'shma gap Ergashgan qo'shma gap l.Soddaperiod (Bir tipli soda gaplardan hosil bo'ladi) a) bog'lanish yo'li bilan b) ergashish yo'li bilan v)bog1ovchisiz yo'li bilan

Bog'lovchisiz qo'shma gap 2. Murakkab period (turli yoki aralash soda gaplardan hosil bo'ladi) a) bir butunlikdan b) ikki butunlikdan v) uch va undan ortiq butunlikdan Oddiy qo'shma gap Mazmun va grammatik jihatidan o'zaro bog'lanib, ohang butunligiga ega bo'lgan qo'shma gap oddiy qo'shma gap deyiladi. Masaln: Tong otdi va sayohatchilar yo'lga chiqishdi. Suv keldi, nur keldi. Bunday qo'shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar bo'g'lovchilar, turli qo'shimchalar va ohang hamda ko'makchilar bilan o'zaro bog'lanib sodda gaplarning soni ikkita bo'ladi. Oddiy qo'shma gaplar quyidagi turlarga bo'linadi: Jadval Bog'lanish yo'llariga ko'ra Mazmun munosabatiga ko'ra Bog'langan qo'shma gap Teng aloqada bo ' ladi . Biriktiruv , zidlov , ayiruv , qiyoslash va izohlash , sabab , natija , payt munosabatlarini ifodalaydi . Ergashgan qo'shma gap Bosh gapga nisbatan ega , kesim , aniqlovchi , to ' ldiruvchi , ravish , o ' rin - payt , sabab , natija , munosabatlarini ifodalaydi . Bog ' lovchisiz qo ' shma gap ( faqat ohang orqali ) Biriktiruv , zidlov , payt , shart , to ' siqsizlik , natija , sabab , o ' xshatish , izohlash , munosabatlarini ifodalaydi . Bog ' langan qo ' shma gap Tarkibidagi sodda gaplarning o ' zaro teng aloqaga kirishuvidan tuziladigan gaplar bog ' langan qo ' shma gap deyiladi . Masalan : Meni kutgil va men qaytaman . ( K . S .) Yurtimizning bu kuni chiroyli , lekin ertasi , indini yanada chiroyliroq , baxtliroq bo ' ladi . ( O .) Mashina katta jar yoqasiga kelib qoldi - yu , shofyor hushyorlik qilib to ' xtatdi ( R . F .)

Bog ' langan qo ' shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmunan birinchidan bir paytda yoki ketma - ket bo ' ladigan voqea - hodisalarni ifodalasa , ikkinchidan , mazmunan qo ' shma gap tarkibidagi soda gaplar biriktiruv , zidlov , ayiruv , bog ' lovchilari orqali bog ' lanadi . Bu bog ' lanish vositalari va turlari quyidagi jadvalda berilgan : t/r Bog'lanish turlari Bog'lovchi vositalari Misollar 1. Biriktiruv bog'lovchili qo'shimchalar va ham, hamda Ko ' ngil xazinasining qulfi tildir va ul xazinaning kalidi so ' zdir ( A . N .) Qo'ng'iroq chalindi ham dars boshlandi. Havo sovudi hamda Yerlar muzladi. 2, Yuklamala - u -yu -da Seni ko ' rdim - u oromim buzildi Ko ' m - ko ' k paxtazorlar bunyod etildi - yu , cho ' llar chaman bo ' ldi .( Sh . R .) Daraxtlarning tanalariga hayot suvi yugurdi - da , ko ' m - ko ' k bariglar mavj ura boshladi ( Sh . R .) 3. Zidlov bog ' iovchili qo ' shimchalar - ammo - lekin - biroq Umur zoq otaKo ' ktog ' tomonga qaradi , ammo Oyqiz keladigan yolg ' iz oyoq yolda hech kim ko ' rinmadi . fSh . R .) O'zbekistonning bu kuni chiroyli, lekin ertasi bundan ham chiroyliroq bo'ladi. (Gazefadan. ) Onaxon yangi shaharga kam kelgan, biroq bu ko'chalardagi binolar esida qolgan ekan. (As.M.) 4. Ayiruv bo'lov-chili go'shimchalar Yo...yo yo...yoki goh- goh xoh-xoh ba'zan... ba'zan dam.. dam Yo yetarman maqsadimga oxiri, yo bu yo'lda tamom bo'lg'usi bu jon.(A.N.) Yo meni de yoki Omonni (H.O.) Po'latjonning xayolidan goh jang dahshatlari o'tar, goh ko'z oldida gospital gavdalanadi.(S.A.) xoh inon, xoh inonma.(Mashrab.) Ba'zan oy zarrin nurlarini yozib yuboradi, ba'zan bulut oy yvzini qoplab oladi. Dammenga qaraydi, damunsa. Bog ' langan qo ' shma gaplar inkor bog ' lovchisi orqali ham o ' zaro birikadi . Masalan: Na kunduzi oromim bor, na uyquda halovat. Na o'qiysan, na yozasan. (U.)

6. Bog'langan qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplar bo'lsa, esa so'zlari yordami bilan ham birikadi. Masalan: O'tloqlar yam-yashil,. tizma tog'lar tepasida esa oppoq qorlar yarqirab turadi. (Ch.A.) Arava tinmay g'ijirlardi, yo'lovchilar bo'lsa so'zsiz borishardi. (S.Z.) Bog'langan qo'shma gapda tinish belgilarining islilatilishi 1. Agar bog'langan qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplarbiriktiruvchi bog'lovchilar (va. ham. hamda) yordamida bog'lansa,ular orasida vergul qo'yilmaydi. Tashqarida chaqmoq yaltirar va bahor yomg'iri salovatli shovillardi. (P.Q.) 2. Agar zidlovchi bog'lovchilar (ammo, lekin, biroq) yordamidabiriksa bu bog'lovchilardan oldin vergul qo'yiladi. Odam hamg'o'zaga o'xshab oftobga intiladi, lekin uning oftobi—odamdanko'radigan mehr-oqibati. (A,Q.) 3. Agar yuklamalar, bo'lsa, ega so'zlari yordamida bog'lansabog'langan qo'shma gapdagi sodda gaplar orasiga vergul qo'yiladi:Yomg'ir tindi-yu, quyosh charaqlab chiqdi. 4. Bog'langan qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplar o'zaroayiruvchi bog'lovchilar yordamida biriksa orasiga vergul qo'yiladi. O'ktam goh daraxtning rnevalariga, goh oftobda qordek chaqnagan uyum-uyum pillalarga qiziqib qaraydi.(O.) Ergashgan qo'shma gap Mazmun, ohang va grammatik jihatidan bin ikkinchisiga tobelanib, uni to'ldirish, izohlasll aniqlash uchun xizmat qiladigan qo'shma gaplar ergashgan qo'shina gap deyiladi. Shuning uchun bu qo'shma gaplaming komponentlaridan biri hokim, ikkinchisi tobe sanaladi. Hokim, tobe munosabatlariga ko'ra ergashgan qo'shma gaplar ikkiga bo'linadi: 1, Bosh gap. 2. Ergash gap. O'zicha mustaqil bo'lib, boshqa gapga tobelanmagan gap bosh gap deyiladi. Bosh gapga ergashib uni izohlab kelgan gap ergash gap deyiladi. Masalan: Ildiz oziq bersa, novda ko'karar. (Maqol.) gapida ildiz oziq bersa—ergash gap, novda

ko'karar—bosh gap. Bunda ergash gap bosh gapni payt munosabatiga ko'ra izohlagan. Ergashgan qo'shma gapda bosh gapning kesimi to'liq shakllangan bo'ladi, ammo ergash gapning kesimi to'liq shakllanavermaydi, shunga ko'ra ergash gap bosh gapga ergashtiruvchi vositalar, bog'lovchilar, ko'makchilar nisbiy so'zlar va ayrim fe'l shakllari orqali birikadi. Misollarni qiyoslang: 1). Mustaqillikka erishgach, O'zbekiston dunyo hamjamiyatining teng huquqli a'zosi bo'ldi. (Gazetadan.) Bu gapda mustaqilikka erishgach— ergash gap, dunyo hamjamiyatining teng huquqli a'zosi bo'ldi - bosh gap va ular o'zaro gach vositasi orqali birikkan. 2). Hali gul ochilmagan bo'lsa ham stol ustiga katta guldastalar qo'yilgan edi. (O.) 3) Olim bo'lsang, olam seniki. (Maqol.) 4). Hammamiz dalaga yo'l olgan chog'da katta to'y tusini oladi qishloq (H.G'.) ikkinchi gapda sa ham, uchunchi gapda sa, to'rtinchi gapda chog'da kabi vositalar orqali ergash gap bosh gapda bog'lanib kelmoqda. Demak bu bog'lovchi vositalar quyidagi ko'rinishlarga ega: 1. Ergashtiruvchi bog'lovchilar (chunki, shuning uchim-ki, sababli, negaki, go'yo, toki. 2. Ko'makchilar vositasida (bilan, lekin, sari) va boshqalar. 3. Nisbiy so'zlar vositasida: (qancha, shuncha) kabi. 4. Fe'l shakllari vositasida (sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi va fe'lning shart, buyruq mayli) yordamida.

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Qo'shma gap

Bog'lovchisiz qo'shma gap

Bog’langan qo’shma gap. Bog’langan qo'shma gap qismlarining mazmun munosabati haqida

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )