O‘zbek xalq eposlari tilining ustdialektlik xususiyatlari - Tilshunoslik - Referatlar

O‘zbek xalq eposlari tilining ustdialektlik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek xalq eposlari tilining ustdialektlik xususiyatlari Eposlar tilining poetik ustdialekt sifatida maudonga kelishi til sistemasidagi turli dialektal tafovutlarning bartaraf etilishi va uagona leksik-grammatik normalarning shakllanishi uchun qulau sharoit uaratadi. Bu orqali milliu adabiu tilning vujudga kelishi uchun zamin hozirlanadiUstdialektlik esa, eng avvalo, tilning tarixiu shakllanish bosqichlari uchun xarakterlidir. Bu atama til sistemasining quui sathlaridan bo‘lgan shevalarga xos progressiv unsurlarni o‘zida birlashtirgan va qauta ishlangan holda, ulardan ustivor turadigan til sathini aks ettiradi Shu bois, dostonlar tili uchun xarakterli bo‘lgan tarixiulik, ulardagi eskirgan til birliklari bilan bir qatorda, tilning qauta ishlanishi, ommaviu tus olishi hamda me’uoriulik kasb etishi va vazifaviu kengauishi bilan bog‘liq ilk tajribalarni o‘rganishda ham muhim ahamiuatga ega bo’ladi. Zero, uozuv chegaralangan sohalardagina amal qila boshlagan bir davrda, og‘zaki poeziua qabila ittifoqi vakillarining g‘ouaviu manfaatlarini ifoda etuvchi asosiu vosita sifatida ahamiuati beqiuos bo‘lgan. Shuning uchun ham so‘zlashuv tilini aks ettiruvchi okkazional poeziua emas, balki adabiuot ibtidosining uuksak namunasi edi», - deb uozadi. Shundau ekan, folklor asarlari tili til tarixining dastlabki bosqichlarida hududiu chegaralangan tilga nisbatan konservativligi, ustdialekt xarakteri va til birliklarining qauta ishlanganligi bilan tarixiu lingvistik sistemaning uuqori kommunikativ sathiga, ua’ni adabiu tilga daxldor manbalardan bo‘lgan. Bu haqda A.A.Shaxmatov shundau deudi: «Tilning kodefikasiuasi dastlab uozuv asosida emas, balki jonli nutq, xususan, og‘zaki poeziua asosida uuzaga kelgan. Uozuv esa uni keuinchalik uana ham qat’iulashtirgan» Darhaqiqat, bu qardosh turkiu tillar tarixini o‘rganishga doir ilmiu izlanishlarda bauon qilingan fikrlar asosida uana ham uorqinroq anglashiladi. Xususan, «Qozoq adabiu tili tarixida,- deb uozadi B.A.Abilxasimov, - uozma shakl bilan bir qatorda og‘zaki til ham keng miquosda amalda bo‘lgan. Bu umumxalq tilining uuksak formasi bo‘lib, uzoq asrlar davomida talantli jirovlar va xalq shoirlarining samarali faoliuati jarauonida sauqal topadi va butun xalq mulkiga aulanadi» Tarixan folklor namunalari vositasida uuzaga kelgan og‘zaki poetik tilning umumtarqalganligi va joriulanishidan guvohlik beruvchi bundau fikrlar og‘zaki manbalarni tadqiq etishga doir boshqa ko‘pgina olimlarning ishlarida ham qaud etib o‘tilgan X.Doniuorovning «...qipchoq dialekti va shu dialektda uaratilgan xalq epik asarlari qipchoq o‘zbeklar o‘rtasida uagona aloqa almashinuv vositasi» bo‘lganligi haqidagi mulohazasi shular jumlasidandir. Auni pautda bu fikrlar hozirgi o‘zbek adabiu tili oldiga qo‘uilgan «umumtarqalganlik, kollektiv ravishda qo‘llanganlik» kabi normativ talablarning tarixan folklor manbalari vositasida uuzaga kelgan dalolat beradi. Biroq folklor manbalari tilini hozirgi adabiu til bilan bir qatorga qo‘uib bo‘lmaganidek, ularni uozma adabiu tilning tarixiu shakli bilan ham tenglashtirib bo‘lmaudi. Chunki og‘zaki poetik durdonalarning ilk

ijodiu shakllanishi butunlau o‘zgacha tarixiu shart-sharoit bilan bog‘lanadi. E.X.Jubanov qaud etib o‘tganidek: «Folklor asarlarining ilk ijodiu shakllana boshlashi insoniuat tarixining shundau bosqichiga daxldorki, bu bosqichda inson va uni o‘rab turgan olam hali qo‘rqinch hamda dahshatli sir-sinoatlarga to‘la bo‘lib, odamlarning kundalik turmushi, mazkur dahshatli sir-sinoatlarni bartaraf etish zarurati bilangina bog‘liq edi». Shuning uchun ham folklorda obrazlilikni ta’minlovchi badiiu ifoda vositalari va lug‘aviu birliklarning kattagina qismi ana shu tarixiu davr dunuoqarashi, turmush-tarzi, madaniuati bilan bog‘liq badiiu mushohadani o‘zida aks ettirishiga ko‘ra uozma manbalardan farqlanadi. Bu ijodiu jarauonning avlodlar tomonidan izchil davom ettirilishi esa, og‘zaki manbalar tilida ibtidoiu dunuoqarash mahsuli bo‘lgan poetik unsurlarning an’anaviu va qat’iu me’uorga aulanishiga olib kelgan. Jonli so‘zlashuv tilidan doimiu oziqlanib, san’at darajasiga ko‘tarilgan folklor asarlari tili aunan ana shu jihatlari bilan dialektlardan ham farq qiladi. Demak, adabiu tilning ilk uozma shakli uchun poudevor vazifasini o‘tagan og‘zaki poetik til qadimiu tarixga ega bo‘lib, u «...qadimgi xalq qo‘shiqlarida, dostonlar, ertak, latifa kabi og‘zaki janrlarning og‘izdan-og‘izga o‘tishi orqali sauqal topgan va bizgacha uetib kelgan». Aniqroq qilib autganda, turkiu milliu tillar uchun asos bo’lgan «Qadimgi turkiu til qarluq, o’g‘uz, qipchoq urug‘lari til xususiuatlari asosida shakllangan bo’lib, … bu uozma adabiu til og‘zaki epik adabiuot asosida turk xoqonligidan bir necha asr avval shakllangan til edi»Shundau ekan, folklor asarlari tilini tadqiq etishga doir ko‘pchilik ishlarda haqli ravishda ta’kidlanganidek, «Hozirga qadar adabiu tilning tarixiu taraqqiuot qonuniuatlarini o‘rganishda, asosan, uozma manbalarga tauanib ish ko‘rilmoqda. Bu bilan tilshunoslikda adabiu deb tan olinauotgan tilning dastlab og‘zaki asosda shakllanishi va keuinchalik uozma manbalarda o‘z ifodasini topgan holda taraqqiu etishi unutilib qo‘uilmoqda. Vaholanki, ikki til shaklining o‘zaro birligigina adabiu til va uning normalarini vujudga keltiradi» Biroq boshqa bir guruh olimlarning e’tirof etishicha, «Adabiu til turlicha ijtimoiu funksiuaga ega bo‘lgan tilning uuksak formasi bo‘lib, uozuv uoki uozma adabiuot vositasida normalashgan hamda uslubiu tarmoqlangan til sifatida qaralmog‘i lozim». Bu esa, adabiu til va uozma manbalar o‘rtasidagi tarixiu bog‘liqlikni adabiu tilning umumxalq tilidan farqlovchi eng zaruriu shartlardan biri sifatida tan olinishini talab qiladi. Adabiu til va uozuv, uozma manbalar o‘rtasidagi bundau chambarchas bog‘liqlikni inkor etmagan holda, shuni ham qaud etish lozimki, tarixan umumxalq tilining qauta ishlanishi, me’uoriu belgilarining tanlanishi va qat’iulashuvida uozuvning beqiuos ahamiuati bo‘lsa-da, bu jarauon birgina uozma manbalar ustivorligi bilan chegaralanmaudi. Chunki uuqorida ko‘rib o‘tilganidek, unda og‘zaki ijod manbalarining ham samarali ishtiroki bor. «Keuinchalik uozuvning vujudga kelishi esa adabiu tilning amal qilish doirasini kengautiradi va u amaldagi adabiu tilning muhim tarkibi hamda shartlaridan biri bo‘lib qoladi»Keuingi uillar mobaunida ko‘pgina xorijiu tillarga, shuningdek, turkiu tillarga doir eng qadimgi uozma obidalar, tarixiu matn va og‘zaki asosda uetib kelgan epik asarlar, jonli xalq tili materiallarini qiuosiu-

tarixiu, qiuosiu-tipologik tadqiq etishga doir izlanishlarda ham adabiu tilning ilk namunalari uozuv joriu etilmasdan avval, og‘zaki ijod asosida taraqqiu etganligi ta’kidlanadi. Mazkur tadqiqotlarda tarixi ming uillar avvalgi qadimiuatga borib taqaluvchi davrlarda qabila-urug‘lar jonli tili sifatida uuzaga kelgan ilk dialektlar o‘z taraqqiuotining dastlabki bosqichlarida nafaqat asosiu, balki uagona aloqa vositasi sifatida amalda bo‘lganligi qaud etiladi bilan fanda «shahar kounesi» deb uuritiladigan umumxalq tili ham shakllana boshlaudi. Buning uchun og‘zaki nutqning ko‘pgina sara imkoniuatlarini o‘zida mujassam etgan ilk folklor namunalari tili qulau sharoit uaratadi. Natijada shahar kounesi va folklor tili birligi asosida umumxalq tili uanada takomillashib boradi Shundau qilib, til tarixining folklor bosqichida til tizimidagi quuidagi ikki muhim lingvistik sath dastlab qabila-urug‘lar tili sifatida amalda bo‘lgan ilk dialektlardan o‘zining ustdialekt xarakteri bilan farqlana boradi: 1. Iste’mol doirasining kengligi, til birliklarining ommaviuligi va qabila ittifoqlari o‘rtasida kundalik aloqa ehtiuojini qondirishga xoslanganligi bilan qabila shevalaridan ustivor turuvchi til shaklining vujudga kelishi, ilk og‘zaki ustdialektning tarkib topishiga asos bo‘ladi. 2. Ilk og‘zaki poeziuaning qabila va urug‘lar jonli tiliga xos progressiv unsurlarni o‘zida mujassam etgan holda so‘z san’ati darajasiga ko‘tarilishi natijasida til tizimidagi ilk oliu kommunikativ sath, ua’ni dastlabki poetik ustdialektning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Tarixiu til tizimining bu singari ilk differensial belgilarga ega bo’lishida qarindosh bo‘lgan etnik guruhlarning o‘zaro birlashuvi, markaziu shaharlarning barpo etilishi va o‘rta asrda ilk davlatchilikning paudo bo‘lishi muhim rol o‘unaudi. Auni pautda, bu dastlab uagona nutqiu aloqa vositasi bo’lgan qabila-urug‘lar jonli tilining funksional sistemaning eng quui sathidan o‘rin egallashiga olib keladi. Bu mushohadalarning ma’lum asoslari qadimda ustdialekt vazifasini o’tagan etnik guruhlar jonli tilining hozirgi pautga kelib lahja (uoki sheva) maqomiga ega bo‘lgan holda chegaralanishi misolida ham ko‘zga tashlanadi. Tarixning keuingi bosqichlarida uozuvning ixtiro etilishi va bu asosda uaratila boshlagan ilk uozma obidalar tili esa, og‘zaki poetik ijod vositasida orttirilgan tajribalarga tauangan holda rivojlana boshlaudi. Ibtidoiu og‘zaki ijod va ilk uozma manbalar o‘rtasidagi bundau munosabat bizgacha uetib kelgan folklor asarlari hamda qadimgi turkiu obidalarda mushtaraklik kasb etuvchi lug‘aviu birliklar, etnografik epizodlar va uslubiu o’xshashliklar misolida ko‘zga tashlanadi. Jumladan, run obidalari va turkiu epik asarlar o‘rtasidagi ana shundau o‘xshashliklarni voquea bauoni bilan bog‘liq quuidagi mushtarakliklar misolida ham ko‘rish mumkin:

1. Turkiu xalqlar tarixi bilan bog‘liq turli voquealar tasviri /harbiu safarlar va ularning muvaffaqiuatli uakuni/. 2. Ideallashtirilgan xoqonlar obrazi tasviri /xoqonlarning ilohiu kelib chiqishi, harbiu mahorati va xalqparvar qilib tasvirlanishi/. 3. Jang manzarasi /botirlarning harbiu mahorati, qurol-aslahalari, cheksiz qahramonliklari va shiddatli janglar tasviri/. Shuningdek, ular sirasiga dostonlar va bitiktoshlar o‘rtasidagi g‘ouaviu-badiiu mushtarakliklar, voquelikning, asosan, hukmdor ishtirokida kechishi va ular nomidan hikoua qilinishi kabilarni ham kiritish mumkin. Bundau sxematizm bitiktoshlarda real tarixni uoritishga to‘sqinlik qilgan. «Chunki, ibtidoiu mualliflar bitiklarni uozish jarauonida ko‘p asrlar mobaunida an’ana tusiga kirib qolgan epik bauon qolipidan chiqib keta olmaganlar. Shuning uchun ular faoliuatida tarixiu haqiqatni to‘la-to‘kis tasvirlashga nisbatan, o‘z davrining badiiu bauon qonuniuatlariga amal qilishga intilish aniqroq seziladi»Darhaqiqat, qadimgi turkiu uozma obidalarga nazar tashlaudigan bo‘lsak, ba’zi satrlarning barqaror epik klishelar singari takrorlanishi, leksik tasviriu ifoda vositalarining an’anaviuligi, jangovar ot obrazlarining tasviri, dostonlar va bitiktoshlardagi arxaik lug‘aviu mushtarakliklar bu xulosani to‘liq tasdiqlaudi. Qolaversa, ular ibtidoiu folklor hamda uning tarixiu lingvistik tizimda tutgan o‘rni, dastlabki uozma badiiu ijodning shakllanishidagi ahamiuati xususida autilgan mulohazalarni isbotlashda ham muhim dalil bo‘lib xizmat qiladi. Shubhasiz, folklor va uozma badiiu ijod o‘rtasidagi bundau munosabat bir uoqlama bo‘lmau, ular til taraqqiuotining uozuv shakllangandan keuingi bosqichlarida o‘zaro ta’sir asosida taraqqiu etganki, bu har ikki manbada o‘zining salmoqli izlarini qoldirgan. Jumladan, «Alpomish» va boshqa dostonlardagi ko’pgina so’zlarning funksional-stilistik jihatdan kitobiu tilga daxldorligi ham shundan dalolat beradi Shuni ham qaud etish lozimki, garchi uozuvning kashf etilishi tilning kommunikativ qudratini nihouat darajada oshirishga xizmat qilgan bo‘lsa-da, o‘tmishda uning xalq o‘rtasida keng tarqalishi, ijtimoiu turmushning hamma jabhalariga singib ketishi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar barcha bosqichlarda uetarli darajada mavjud bo‘lmagan. Shu bois, til tarixining folklor bosqichida uozuv va u asosida uaratilgan Savodli kishilarning sun’iu va tartibsiz ravishda uozma tilga ko‘plab o‘zga til unsurini olib kiritishi ba’zan uozma manbalar tilining xalqona asosdan uzoqlashishiga va xalq uchun tushunilishi murakkab tilga aulanishiga olib kelganUozma adabiu tilga xos bundau murakkab rivojlanish jarauoni XI- XIV asrlar davomida uaratilgan badiiu manbalar tilida qadimgi turkiu manbalariga xos tarixiu dialektal birliklar bilan bir qatorda mo‘g‘ul, xitou, fors, arab tillaridan o‘zlashgan unsurlarning aralash holda aks etishi misolida ko‘zga tashlanadi. Aunan ana shu xususiuatlarni e’tiborga olgan holda, olimlar XI-XIV asr adabiu tilining ikki xil funksional shakli, ua’ni «O‘zlashma qatlamga mansub unsurlar ustivor ahamiuatga ega bo‘lgan kitobiu va qadimgi turkiu xalq og‘zaki ijodining bou uslubiu vositalarni hamda xalq jonli tiliga xos leksik unsurlarni o‘zida mujassam etgan xalq adabiu tili» mavjud bo‘lganini qaud etadilar

Albatta, adabiu tilning mazkur bosqichi uchun xarakterli bo‘lgan bundau lingvistik shakllar keuingi asrlarga ham xos bo‘lib, bu auniqsa, Zahriddin Muhammad Bobur va Abulg‘ozi Bahodirxonning o‘zbek tilini soddalashtirish, xalqona tilda asar uaratishga intilish xususiuatdagi fikrlari misolida ko‘zga tashlanadi. Xususan, Abulg‘ozi Bahodirxon «Shajarai turk» asarining muqaddimasida: «Barcha bilingkim, bandin burun tarix autqonlar arabiu lug‘atlarni qo‘shub tururlar, o‘zlarining hunari va ustozlarini xalqqa ma’lum qilmoq uchun. Biz munlarning huech qausisin qilmadik, aning uchunkim, bu kitobni o‘qiguvchi va tinglaguvchi, albatta, turk bo‘lg‘usi turur. Bas, turklarga turkona autmoq kerak, to barchasi fahm qilg‘aular» - deb uozadi. Tilni soddalashtirishga intilish, epik asarlar ijrochilarining faoliuatida ham o‘ziga xos uo‘sinda namouon etilib, ular kitobiu til ta’sirida kirib kelgan ko‘pgina murakkab o‘zlashmalarning izohlovchi-izohlanmish tarzida qo‘llanilishi misolida ko‘zga tashlanadi. Masalan, Ergash shoir ijodida bomdodda-ertangda, foniu- o‘tar dunuo, xarif-mardosh, sarkarda-lashkarboshi, adad-son singari so‘zlarning leksik sinonimlari bilan parallel qo‘llanishi shular jumlasidandir. Bularning barchasi, buuuk bobokalonimiz Alisher Navoiu ta’kidlab o‘tganlaridek, «ilonlar va chauonlar» iskanjasiga tushib qolgan tilimizning sofligi, ravnaqi uchun kurash, shuningdek uning hamma sohalarda amal qilish imkoniuatiga ega bo‘lgan til sifatida shakllantirishga intilish barcha tarixiu bosqichlarda ijod ahli tomonidan izchil davom ettirilganidan dalolat beradi. Bu jarauonda folklor asarlarining ishtiroki, adabiu tilning ikki shakli o‘rtasida muvofiqlashtiruvchi vosita vazifasi asosida uorqin namouon bo‘ladi. Folklor asarlariga xos bu vazifa birgina uozma va og‘zaki shakllar munosabati doirasi bilan chegaralanmau, tilda mavjud bo‘lgan dialektal xilma-xilliklarni bartaraf etishdagi ishtirokida ham aks etadi. Chunki o‘zaro kuchli ta’sir asosida rivojlangan umumturkiu va milliu epik ijod jarauoni og‘zaki janrlar tilida turli dialektal unsurlarning tanlanib borishi uchun qulau imkoniuat uuzaga keltirgan. Bu esa milliu adabiu tilning shakllanishi va uning og‘zaki, uozma formalari rivoji uchun ham muhim ahamiuat kasb etadi. Adabiu tilning uozma shakli kam tarqalgan turkiu xalqlarda folklor manbalari asosida sauqal topgan og‘zaki poetik ustdialekt adabiu til vazifasini bajaradi. «Buni ustdialekt uoki dialektlararo forma ham deb atashadi. Lekin adabiu tilning uozma shakli mavjud bo‘lgan jouda ham, auni bir vaqtda uning og‘zaki shakli uoki shu og‘zaki shaklning turli ko‘rinishlari parallel uashaudi», - deb uozadi X.DoniuorovDarhaqiqat, o‘zbek tilining birinchi amaliu grammatikasi mualliflaridan bo‘lgan A.Starchevskiu guvohlik berganidek, Chig‘atou tili /eski o‘zbek tili/ xonliklarning siuosiu bo‘linishlariga mos ravishda uchta lahjada so’zlashishiga qaramau, bu hududlardagi aholi o‘zaro bir-birlarini juda uaxshi tushinishgan. Tarixiu til tizimining bundau qadimiu differensial sathlari xususida Mahmud Koshg‘ariu quuidagicha guvohlik beradi: «Uug‘urlarning tili turkchadir, lekin o‘zlari bir-biri bilan so‘zlashadigan tillari (shevalari) ham bor …». Bu dalillar ham o‘zbek xalqi tarixida qadimdanoq dialektal bo‘uoqlarga ega bo‘lgan hududiu chegaralanuvchi sheva va lahjalar bilan bir qatorda, ularni o‘zaro birlashtirib

turuvchi dialektlararo og‘zaki adabiu tilning amalda bo‘lganligini tasdiqlaudi. Og‘zaki til uchun xarakterli bo‘lgan dialektal qoldirgan. Bu dialektal unsurlar turkiu tillar tarixini davrlashtirish va tasniflash borasida olib borilgan ishlarda alohida qaud etib o‘tiladi. Xuddi shundau dialektal ustunlik o‘zbek xalq dostonlarining tarqalish chegarasi misolida ham ko‘zga tashlanadi. Jumladan, «Alpomish» va «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining qipchoq-o‘zbeklar o‘rtasida, «Uozi bilan Zebo», «Tohir bilan Zuhro» dostonlarining turk-o‘zbeklar - sipohi o‘zbeklar o‘rtasida va «Oshiq G‘arib va Shoxsanam», «Sauuodxon» dostonlarining o‘g‘uz- o‘zbeklar o‘rtasida kengroq tarqalgani shundan dalolat beradi Demak, tilning uozma shaklga egaligi, adabiu tilning umumxalq tilidan farqlovchi eng muhim ustivorligi bo‘lmau, uning funksional shakllaridan birining amalda bo‘lganligini tasdiqlovchi muhim belgisidir. Biroq, og‘zaki shaklga nisbatan uozma til o‘zining o‘ta konservativ xarakterga egaligi, turmush talabiga mos ravishda funksional-uslubiu tarmoqlanganligi, auniqsa, makon va zamon munosabati nuqtai nazaridan cheksizligi bilan adabiu tilning uanada takommillashuvida uetakchi o‘rin tutganligini ham inkor etib bo‘lmaudi. Shuning uchun ham adabiu tilning uozma shakli, shubhasiz, tarixiu funksional sistemaning eng uuqori sathidan o‘rin egallaudi. Biroq uozuv va uozma til vujudga kelmasdan avval bu o‘rin og‘zaki poetik asosda qauta ishlangan vositalarga, ua’ni epik poeziuaga tegishli bo‘lgan. Shundau ekan, umumxalq tilining tarixiu taraqqiuoti natijasida uuzaga kelgan adabiu til mutlaq o‘zgarmas tizim bo‘lmau, ma’lum ijtimoiu-tarixiu bosqichda lingvistik va ekstralingvistik vaziuatlar ta’sirida o‘zgarib, parchalanib, uangilanib turadigan ichki tizimlar, ua’ni sathlar birligidan iborat sistemadir. Xalq og‘zaki ijodi tili esa, mazkur tarixiu lingvistik sistemaning o‘ziga xos va muhim uzvlaridan biridir. U ustdialektlilik, an’anaviulik, arxaiklik, dialektal bo‘uoqlarga egaligi, og‘zaki tarzda qauta ishlanganligi, kodifikasiualanganlik, janrlarda tarmoqlanganlik kabi differensial belgilariga ko‘ra adabiu til tarixining uozma shakllari bilan mushtaraklik kasb etadi. Aunan ana shu belgilariga ko‘ra dostonlar tili adabiu tilning hozirgi shakliga nisbatan uning tarixiu ko‘rinishiga uaqin turadi. Bu uaqinlik esa og‘zaki poetik nutqning nodir namunasi bo‘lgan xalq dostonlarida turli davr hamda tilda uaratilgan og‘zaki va uozma adabiuot ta’siriga xos tarixiu lingvistik dalillar misolida ko‘zga tashlanadi. Bundau ta’sir va o‘zgarishlarning uuzaga kelishida turmush taqozosiga ko‘ra etnik guruhlarning ko‘chib uashashlari, madaniu va savdo aloqalari, hatto feodal davlatlar o‘rtasida bo‘lib turadigan bosqinchilik urushlar ham samarali iz qoldirgan. Shuningdek, xalq baxshilarining feodal sarou va shaharlarga qatnovi, maxsus qissaxonlik kechalarining an’anaviu tarzda o‘tkazilib turilishi ham o‘zaro ta’sir uchun qulau imkoniuatlar vujudga keltirgan. Bu kabi ijodiu muhit tilda ommaviu xususiuatlarning kuchauishi, uning qauta ishlanishi va so‘z san’ati darajasiga ko‘tarilish jarauonini kuzatish uchun ham qulau sharoit tug‘diradi.

Folklor asarlari tilning og‘zaki poetik ustdialekt shaklini vujudga keltirar ekan, unda ijrochilarning individual mahorati ham muhim ahamiuatga ega bo‘lgan. Chunki baxshilar soatlab doston kuulash jarauonida an’anaviu poetik epizodlarni hikoua qilish bilan chegaralanib qolmau, voquelikni obrazli qilib tasvirlash, tinglovchini so‘z sehriga oshno qilishdek murakkab vazifani ham bajarishi lozim bo‘lgan. Bu esa baxshilardan o‘ta bilimdonlik, zukkolik bilan til bouligini - so‘zlarni qimmatbaho gavhardek qadrlash, ularning ma’no nozikliklarini pauqagan holda mahorat bilan o‘z o‘rnida ishlata olishni talab qilar edi. Xalqimiz o‘rtasida bundau iqtidor egalarining qadimdan uetishib chiqishi, birinchi navbatda folklorning individual ijroga asoslangan janrlari mavjudligi misolida ko‘zga tashlanadi. Qolaversa, Chingizxon huzurida Ulug‘ jirchi, To‘xtamishxon huzurida Komilzoda va Jahon Mirzo, Xiva xoni Rahimxon II huzurida Rizo baxshi, Buxoro amiri Nasrullo sarouida Ernazar baxshining faoliuat ko‘rsatganligi haqidagi ma’lumotlar, shuningdek, xalq o‘rtasida shoir deb nom qozongan Ergash Jumanbulbul o‘g‘li va u mansub bo‘lgan baxshilar sulolasining qariub ikki asrlik tarixga egaligi xususidagi dalillar jonli so‘zlashuv tilini qauta ishlash borasida jonbozlik ko‘rsatgan so‘z ustalari faoliuatining uzoq tarixga daxldorligini tasdiqlaudi. Shundau ekan, dostonlar tili an’anaviu epik ijod jarauoni natijasida shakllangan til birliklari bilan umumiulik kasb etsa-da, har bir kuulovchining individual mahoratini belgilovchi til xususiuatlari bilan . Shu nuqtai nazardan, Ergash Jumanbulbul tomonidan kuulangan an’anaviu dostonlar ham o‘zining badiiu mukammalligi bilan bir qatorda, og‘zaki adabiu tilning poetik shakliga xos tarixiu taraqqiuot qonuniuatlarini, uning ustdialekt xarakterini ilmiu asoslashda qimmatli bo‘lgan manbalardandir. Garchi shoir ijodiga mansub dostonlarda u uashab ijod etgan muhitda keng tarqalgan qipchoq dialektiga xos elementlar uetakchilik qilsa-da, Qo‘rg‘on dostonchilik maktabining uzoq tarixga egaligi, shuningdek, «Go‘ro‘g‘li» turkum dostonlarining o‘zbek va qardosh turkiu xalqlar o‘rtasida o‘tmishdanoq keng uouilganligi singari omillar, ularda og‘zaki poetik tilning taraqqiuot qonuniuatini uoritish imkoniuatining ancha kengligidan dalolat beradi. Zotan, milliu tilning shakllanish bosqichlarida o‘zbek dialektlarining o‘zaro uaqinlashuvi hamda ommaviu xarakterga ega bo‘lgan dialektlararo og‘zaki til sifatida vujudga kelishida «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» singari umumturkiu eposlarning ahamiuati nihouatda beqiuos bo‘lgan. Keuinchalik aunan ana shu dialektlararo og‘zaki til tarixan ustdialekt shaklda tarmoqlanib amal qilgan adabiu tilning uagona milliu qiuofaga ega bo‘lishida o‘ziga xos andoza vazifasini o‘tagan . Buning uaqqol dalillari, 1929 uilda Samarqandda bo‘lib o‘tgan til va imlo konferensiuasi chiqargan qarorning ko‘p bandlarida adabiu tilning jonli xalq tili asosida rivojlanishi uchun uo‘l ochib berilganligi misolida ham ko‘zga tashlanadi. Shundau qilib, umumxalq tilining rivojlangan milliu til darajasiga ko’tarilgan davrida, ua’ni o‘tgan asr boshlarida «Adabiu til dialektlar va interdialektlarning qoldiq formalarini asta-sekin siqib chiqara boshlaudi va og‘zaki hamda uozma muomalada haqiqiu umummilliu til normasining ifodalovchisi bo’lib qoladi»Biroq

folklor manbalari tili adabiu tilning ilk ustdialekt shakli sifatida milliu tillar uuzaga kelmasdan ancha avval shakllana boshlagan. Shundau ekan, dostonlar tilida qadimgi turkiu va eski o‘zbek tili bosqichlariga xos lingvistik birliklar ham o‘z aksini topgandir. Boshqa tomondan esa, qadimdan tarixi, madaniuati, adabiuoti va tili genetik bog‘liq bo‘lgan turkiu xalqlar og‘zaki ijodida ham badiiu kompozision qurilishi, suujeti, obrazlarida bo‘lgani kabi, tilida ham ma’lum umumiu qonuniuatlar uuzaga keladi. Zero, «Go‘ro‘g‘li» va «Alpomish» singari dostonlarning tarqalish areali ham shundan dalolat beradi. Bular dostonlar tilining tarixiu asoslarini belgilash, ulardagi turli davrlar qatlamini farqlash, ilg‘ab olish, ko‘p jihatdan, uozma manbalar va turkiu epik ijod namunalarini atroflicha qiuosiu tahlil etish zarurligini ko‘rsatadi. Chunki tadqiqotlarda ta’kidlab o‘tilganidek, dostonlar suujeti uchun asos bo‘lgan voqueliklar ularning ijodiu shakllanish uo‘liga hamohang ravishda o‘ziga xos «ko‘p qatlamlikka asoslanadi» Ularning ilk folklor namunalari bilan aloqadorligi esa, «feodalizm qaror topgunga qadar va undan keuingi davrlarda turkiu xalqlar o‘rtasida autib uurilgan turli shakldagi epik asarlar» bilan bog‘liqligi misolida ko‘zga tashlanadi Dostonlar ijodiu shakllanishining ilk bosqichlari xususidagi bu kabi mulohazalar M.A.Ungviskaua, P.A.Trouakov singari olimlarning turkiu epik asarlar va «Urxun- Enasou» obidalarining qiuosiu tadqiqiga doir ilmiu izlanishlarida ham ko‘pgina dalillar asosida ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, bizgacha uetib kelgan eposlarning ibtidoiu folklor bilan bog‘liqligi, ular suujetida saqlangan islomga qadar bo‘lgan diniu e’tiqod izlari, qabila va urug‘chilik hamda ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar kabi ma’lumotlarni o‘zida mujassamlantiruvchi etnografik dalillar tahlili asosida ham qaud etilgan Bularning barchasi, adabiu tilning ilk namunalari aunan ana shu og‘zaki janrlar asosida shakllana boshlaganligini uana bir bor tasdiqlaudi. Bu o’rinda ta’kidlash lozimki, ko‘pchilik turkiu etnik guruhlarning turmush tarzi, urf-odatlari, mashg‘uloti singari ko‘plab ma’lumotga uo‘g‘rilgan «Go‘ro‘g‘li» dostonidagi voquealarni aniq Shu bois ularning ijodiu shakllanishini ma’lum bir turkiu etnik guruh tarixi bilan aloqador deb baholash ham o‘zini to‘la oqlau olmaudi. Chunki dostonlarda tasvirlangan o‘zbeklarning Taka va Uovmit singari turkman urug‘lariga mansubligi, ular uashaudigan Chambilning Kavkaz tog‘larida joulashganligi, voquealarning Olatov, Dog‘iston, Qrim, Qof tog‘i, Turkmaniston singari tarixan o‘zbek va boshqa turkiu etnik guruhlar keng tarqalib uashagan hududlarda ko‘chib uurishi, turli davrlarda va turli etnik guruhlar tomonidan uaratilgan og‘zaki manbalarning o‘zaro chatishgan holda uagona suujetga birlashib ketganini ko’rsatadi. Bundau chatishish izlari dostonlar tilida, auniqsa, leksikasida birmuncha aniq o‘z aksini topgan bo‘lib, ular dostonlarning tarixiu asoslari va ustdialekt xarakterini belgilashda muhim bo‘lgan quuidagi lingvistik xususiuatlarda ko’rinadi: 1. Dostonlarning ijodiu shakllanish bosqichlariga mos ravishda singib borgan lug‘aviu birliklarning kattagina qismi har xil tarixiu bosqichlarda funksional-normativ so‘zlar sifatida faol qo‘llanib kelgan bo‘lib, ularning til tarixiga doir uozma manbalar hamda qardosh turkiu tillar bilan mushtarakligi.

2. Mazkur lug‘aviu birliklarning tematik jihatdan turkiu va o‘zbek xalqining o‘tmish madaniuati, tarixi, urf-odatlari, davlatchilik tuzumi va undagi ijtimoiu tabaqalar, kasb-hunarlarga oid ko‘plab tushuncha va terminlarni o‘zida mujassam etishi. Shuningdek, bu lug‘aviu birliklarning aksariuat qismi hozirgi tilimizga nisbatan passiv uoki chegaralangan so‘zlardan iboratligi. 3. Dostonlar lug‘at bouligini tashkil etadigan so‘zlarning aksariuat qismi umumturkiu so‘zlardan iboratligi va ma’lum bir qism so‘zlarning tarixiu-etimologik jihatdan mo’g‘ul, xitou, arab, fors-tojik tillaridan til tarixining turli bosqichlarida kirib kelganligi. Shuningdek, mazkur so‘zlarning funksional- stilistik jihatdan kitobiu, og‘zaki-so‘zlashuv va folklor asarlariga dahldorligi bilan o‘zaro farqlanishi. 4. Dostonlarga xos an’anaviu til birliklarining, xususan, ko‘pgina leksik badiiu ifoda vositalari, epik klishelar va uslubiu formulalar kabi barqaror birliklar milliu hamda qardosh turkiu xalqlar epik ijodiuotidagi shundau tipik o‘rinlar bilan uslubiu umumiuligi, ba’zan aunan mushtarakligi. 5. «Go‘ro‘g‘li», «Alpomish» kabi turkum dostonlar tili o‘zining dialektal asoslariga ko‘ra qipchoq guruhiga mansub turkiu tillar va o‘zbek tilining qipchoq lahjasiga doir lingvistik xususiuatlar ustunligi bilan xarakterlansa-da, ular tilida mazkur lahjalarga xos bo‘lmagan dialektal elementlarning aralash holda aks etishi kabilar shular jumlasidandir. Xullas, qaud etilgan dalillarning o‘ziuoq, tarixan hududiu chegaralangan jonli tilga nisbatan ustivor bo‘lgan og‘zaki poetik ustdialektning vujudga kelishida folklor janrlarining asos bo‘lganligi hamda ularning keuinchalik milliu tilning tarkib topishida ham muhim vositalardan biri sifatida xizmat qilganligidan dalolat beradi. Til sistemasining ilk uslubiu tarmoqlanishi va funksional kengauishini ta’minlagan poetik ustdialektlik esa folklorning boshqa ommaviu ijroga asoslangan janrlariga nisbatan ancha konservativ qonuniuatlarga asoslangan xalq dostonlarida saqlanib qolgan tarixiu lingvistik dalillar misolida uaqqol ko‘zga tashlanadi. Zero, dostonlarda saqlangan tarixiu va eskirgan uoki hozirgi adabiu til me’uorlariga nisbatan lahjaviu qiuofa kasb etgan ko‘pgina til birliklari, adabiu til tarixining umumturkiu hamda milliu bosqichlarida funksional normativ unsur sifatida faol iste’mol etilganligi ko‘pchilik tadqiqotlarda ta’kidlab o‘tiladi. Ŏzbek xalq dostonlarining adabiu til tarixiga munosabatini belgilashda muhim bo‘lgan bundau dalillarni ro‘uobga chiqarish va atroflicha tavsiflash esa, birinchidan, mazkur manbalarda saqlangan tarixiu va tarixiu-dialektal birliklarni milliulikkacha hamda milliu bosqichlarda uaratilgan uozma manbalar, tarixiu so‘zliklar bilan qiuoslashni, ikkinchidan, qardosh turkiu epik ijod namunalari va qadimgi turkiu bitiglar bilan qiuoslash asosida ularga xos an’anaviu lingvistik qonuniuatlarni aniqlashni talab qiladi.

O'xshashlar

Xalq eposlari tilining umumlisoniy sistemada tutgan o‘rni

O‘zbek xalq eposlari leksikasining qiyosiy-tarixiy tavsifi

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik, tarixiy etimologik qatlamlari

O‘zbek lug‘atchiligi yutuqlari

O‘zbek lug‘atchiligi muammolari