O‘zbek xalq eposlari leksikasining qiyosiy-tarixiy tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

202.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek xalq eposlari leksikasining qiyosiy-tarixiy tavsifi Xullas, qayd etilgan dalillarning o‘ziyoq, tarixan hududiy chegaralangan jonli tilga nisbatan ustivor bo‘lgan og‘zaki poetik ustdialektning vujudga kelishida folklor janrlarining asos bo‘lganligi hamda ularning keyinchalik milliy tilning tarkib topishida ham muhim vositalardan biri sifatida xizmat qilganligidan dalolat beradi. Til sistemasining ilk uslubiy tarmoqlanishi va funksional kengayishini ta’minlagan poetik ustdialektlik esa folklorning boshqa ommaviy ijroga asoslangan janrlariga nisbatan ancha konservativ qonuniyatlarga asoslangan xalq dostonlarida saqlanib qolgan tarixiy lingvistik dalillar misolida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Zero, dostonlarda saqlangan tarixiy va eskirgan yoki hozirgi adabiy til me’yorlariga nisbatan lahjaviy qiyofa kasb etgan ko‘pgina til birliklari, adabiy til tarixining umumturkiy hamda milliy bosqichlarida funksional normativ unsur sifatida faol iste’mol etilganligi ko‘pchilik tadqiqotlarda ta’kidlab o‘tiladi. Ŏzbek xalq dostonlarining adabiy til tarixiga munosabatini belgilashda muhim bo‘lgan bunday dalillarni ro‘yobga chiqarish va atroflicha tavsiflash esa, birinchidan, mazkur manbalarda saqlangan tarixiy va tarixiy-dialektal birliklarni milliylikkacha hamda milliy bosqichlarda yaratilgan yozma manbalar, tarixiy so‘zliklar bilan qiyoslashni, ikkinchidan, qardosh turkiy epik ijod namunalari va qadimgi turkiy bitiglar bilan qiyoslash asosida ularga xos an’anaviy lingvistik qonuniyatlarni aniqlashni talab qiladi. O‘zbek xalq eposlari va qadimgi turkiy manbalar leksikasining qiyosiy tavsifi. Dostonlarning qadimiy folklor namunalari bilan genetik bog‘liqligidan hamda og‘zaki va yozma til vositalarining o‘zaro ta’sirga asoslangan munosabatidan dalolat beradigan so‘zlarning aksariyati til tarixining qadimgi turkiy va eski o‘zbek tili bosqichlariga doir yozma manbalar bilan mushtarakdir. Bunday mushtaraklik ularning umumturkiy va milliy bosqichlarda adabiy tilning funksional- normativ birliklari sifatida faoliyat ko‘rsatganligini tasdiqlaydi. Shunday ekan, qadimgi turkiy qavmlarning o‘tmish madaniyati, tarixi, adabiyoti va etnografiyasi bilan bevosita aloqador bo‘lgan ko‘pgina ma’lumotlarni o‘zida mujassamlantirgan tarixiy va eskirgan so‘zlarning qiyosiy-tarixiy tahliligina, dostonlarning til sistemasida tutgan o‘rni, ahamiyati xususida yuqorida aytilgan mulohazalarni bevosita dalillash imkonini beradi. Bunday tahlil jarayonida dostonlarda saqlangan har bir lingvistik birlikni qadimgi turkiy bitiglar tili bilan qiyosiy o‘rganish alohida ilmiy

ahamiyatga ega bo’ladi. Chunki folklor manbalari insoniyat badiiy tafakkurining ilk mahsuli sifatida tan olinar ekan, demak, tilning qayta ishlanishi, dastlabki me’yoriy birliklarning vujudga kelishi, ustdialekt xarakterga ega bo‘lishi bilan bog‘liq murakkab jarayonni folklor va uning bevosita ta’sirida yaratilgan qadimgi turkiy manbalarning qiyosiy tahlili asosidagina anglash mumkin bo‘ladi. Aynan badiiy tafakkur jarayoni til unsurlarining, ayniqsa, lug‘aviy birliklarning poetik ifoda vositasi sifatida shakllanishi turli ma’no nozikliklarning kashf etilishi, ommaviy, odatiy hamda an’anaviy xususiyat kasb etishi uchun qulay imkoniyat yaratadi. Bizgacha yetib kelgan dostonlar tilida saqlanib qolgan qadimgi turkiy manbalar bilan mushatarak lug‘aviy birliklarning aksariyat qismi ham, folklor ibtidosining ana shunday an’anaviy tasvir vositalaridandir. Shu bois ular ajdodlarning badiiy mushohadasi mohiyatini anglab yetishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Biroq dostonlar tilidan o‘rin egallagan tarixiy so‘zlar qatlamining barchasi ham qadimgi turkiy manbalar bilan mos kelmaydi. Chunki dostonlar o‘z ijodiy shakllanishi tarixi mobaynida faqat yozma manbalarga ta’sir etib qolmay, keyinchalik nihoyat darajada taraqqiy etgan yozma badiiy ijoddan ham oziqlanib borgan. Dostonlar tilidagi eski o‘zbek tili bosqichi bilan mushtarak bo‘lgan ko‘pgina so‘zlar, ular taraqqiyotining ana shu davridan dalolat beradi. Bu jarayonda, ayniqsa, o‘z ijodiy shakllanishining ilk bosqichidanoq barcha turkiy qavmlarning umumiy yodgorligiga aylangan «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» singari dostonlarning ahamiyati beqiyos bo‘lgan. Zotan, bunday dostonlardagi tarixiy lingvistik dalillar ham ularning shakllanish tarixiga mos ravishda ko‘proq umumuturkiy bosqichga xos til qonuniyatlarini o‘zida aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, «O‘zbek xalq dostonlarining asosiy lug‘at boyligi qadimgi va hozirgi turkiy tillar uchun mushtarakdir». Darhaqiqat, yozuv va yozma badiiy ijod hali to‘la shakllanmagan bir davrda, yagona xalq bo’lgan turkiy qavmlarning ma’naviy va madaniy ehtiyojini qondiruvchi muhim vosita bo‘lib xizmat qilgan og‘zaki janrlarga xalq tilidagi eng ibratli, eng ta’sirchan va obrazli, shuningdek , eng odatiy, an’anaviy, ommaviy bo‘lgan so‘z va iboralar jalb etilgan. Bunday ijodiy jarayonning ko‘p asr mobaynida izchil davom ettirib borilishi, ular tilida lahjalarga xos unsurlardan xoli bo‘lgan ko‘plab so‘zlarning chuqur o‘rin egallashi va tanlanishi uchun qulay imkoniyat tug‘dirgan. Garchi bu tanlanish jarayoni yozuv kashf etilganidan so‘ng vujudga kelgan aniq, tartibli va qat’iy qonuniyatga bo‘ysunuvchi ofografik imkoniyatlarga nisbatan ma’lum darajada stixiyali ravishda yuz bergan bo‘lsa ham, qabila va urug‘larning kundalik muomala vositasi vazifasi bilan cheklangan jonli so‘zlashuv tilining umumxalqiy qiyofaga ega bo‘lishi va so‘z san’ati darajasiga ko‘tarilishida og‘zaki ijod muhim vosita vazifasini o‘tagan. Epik janrlarida aks etgan til ana shunday vazifasiga ko‘ra tarixiy til tizimining ilk oliy kommunikativ sathi sifatida baholanishga haqlidir. Dostonlar tilining bu kabi tarixiy vazifasi yorqin tasavvur etish uchun

ular tilidagi eskirgan qatlamga mansub so‘zlarni til tarixining milliylikkacha va milliy bosqichiga doir yozma manbalar bilan qiyosiy-tarixiy tahlil etish zarur bo‘ladi. Ana shularni nazarda tutgan holda, Ergash shoirning «Bulbul taronalari» (3-jild) ko‘p tomligidan o‘rin olgan «Xushkeldi» va «Qunduz bilan Yulduz» dostonlari asosida to‘plangan leksik dalillarni quyidagi tartibda qiyoslab o‘rganishni lozim topdik: 1. Dostonlar tilining qadimgi folklor janrlariga hamda umumturkiy adabiy tilga munosabatini belgilashda mazkur davrda yaratilgan yozma manbalar va ular asosida tuzilgan so‘zliklar tayanch manba hisoblanadi. Shuning uchun ham dostonlar tilidagi qadimgi turkiy tilga oid so‘zlar tahlili jarayonida «Devonu lug‘otit turk» (DLT)«Qadimgi turkiy so‘zlar lug‘ati» (DTS) hamda V.V. Radlov (Rad.) va L.Z.Budagov (Bud.) tomonidan tuzilgan lug‘atlar bilan qiyoslandi. 2. Dostonlarning keyingi taraqqiyot bosqichi bevosita eski o‘zbek adabiy tili bilan aloqadordir. Shu bois dostonlarda qadimgi turkiy manbalar tili uchun xos bo‘lmagan ko‘pgina so‘z va iboralar ham uchraydiki, ular tahlil jarayonida, asosan, «Navoiy asarlari lug‘ati» (NAL), shuningdek, «Badoi al- lug‘at» (BL), «Kelurnoma» (Kel) va boshqa eski o‘zbek tiliga oid manbalar bilan qiyoslandi. Ma’lumki, adabiy tilning har bir tarixiy bosqichiga xos leksik fondi asosini mazkur davr talab va ehtiyoji natijasida yuzaga keladigan funksional-me’yoriy so‘zlar tashkil qiladi. Xalq dostonlari eng qadimgi davrlardan XX asr boshlarigacha izchil ijodiy qayta ishlanib, ana shu davrlar tiliga moslashtirib borilgan. Shu tufayli ulardagi tarixiy lug‘aviy birliklar ham adabiy til tarixining barcha bosqichlarida me’yoriy so‘zlar sifatida faoliyat ko‘rsatganligi bilan ajralib turadi. Bunday leksik tanlanish jarayonida: 1) bir guruh til birliklarining qayta ishlashnishi qadimgi og‘zaki ijod asosida orttirilgan boy an’analarga asoslanganligi; 2) og‘zaki ijodning boshqa ommaviy ijroga asoslangan janrlarga nisbatan, dostonlar badiiy kompozision qurilishining murakkabligi ular tilining birmuncha konservativ xususiyat kasb etishga olib kelganligi; 3) dostonlar tilining qadimdanoq o‘z davrining eng iqtidorli va bilimdon kishilari sanalgan xalq baxshilari tomonidan izchil qayta ishlanib borilishi; 4) yozma badiiy ijodning keyingi davrlar mobaynida folklor manbalariga kuchli ta’sir etishi kabi omillar muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Aynan ana shunday ekstralingvistik omillarning aks-sadosi o‘laroq, dostonlarning tarixiy leksik qatlami: a) ist’mol darajasiga ko‘ra til tarixining eng qadimgi davrlarida, shuningdek, hozirgi tilda ham o‘zining funksional-normativlik xususiyatini yo‘qotmagan so‘zlardan;

b) iste’mol davri va me’yoriylik xususiyatiga ko‘ra til tarixining qadimgi turkiy va eski o‘zbek tili bosqichlarigagina daxldor bo‘lgan so‘zlardan iboratligi bilan xarakterlanadi. Tadqiqotlarda bunday qadimgi asosga ega bo‘lgan leksik hodisa «eski so‘zlar» va «eskirgan so‘zlar» kabi atamalar vositasida tasniflanadi. Ana shu tasnifdan kelib chiqqan holda, dostonlar leksikasining tarixiy ildizlarini yoritishda muhim bo‘lgan qadimiy so‘zlar qatlamini, dastlab ikkita katta guruhga, ya’ni eski va eskirgan so‘zlarga ajratish o‘rinlidir: 1. Eski so‘zlar. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, dostonlar tilidan o‘rin olgan qadimiy so‘zlarning kattagina guruhi tilda paydo bo‘lish vaqtiga ko‘ra til tarixining eng qadimgi davriga borib taqalishiga qaramay, hozirgi o‘zbek adabiy tilida va boshqa ko‘pgina turkiy tillarda faol iste’mol etilib kelinayotganligi bilan o‘zining passiv qatlamga mansub zamondoshlaridan ajralib turadi. Ular «Qadimgi turkiy so‘zlar lug‘ati» (DTS) bilan qiyoslanganda quyidagi xususiyatlariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi I. Dostonlarda va hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir xil shakl va mazmunga ega bo‘lgan eski so‘zlar: Bulardan tashqari, dostonlarda qadimgi turkiy til bilan mushtarak bo‘lgan eski so‘zlar ichida til tarixining mazkur davridayoq arab va fors-tojik tilidan o‘zlashtirilgan quyidagi lug‘aviy birliklarni ham uchratish mumkin: a) arab tilidan o‘zlashgan eski so‘zlar: maydan (399), //maydon (131); adad (41)// adad (201) – son, chek, chegara; amal (41) //amal (49); arz (58) //arz (132); asal (60) //asal (97); adab (75) //odob//adab (109); bob (76) //bob (13); manzil (339) //manzil (98); rabat (476) //rabot (210); shart (520) //shart (87); g’aflat (485) //g‘aflat (95); b) fors-tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlar: arzu (59) // orzu; asan (59)// oson (103); karvon (289)//karvon (110); saray (488)//caroy (44); mard (339)//mard (55); zahar (639)//zahar (87); zinhar (639)//zinhor (46); jan (640)//jon (51); gavhar (195)//gavhar (88); ganj (194)//ganj (100); gul (195)//gul (104); gur (195)//go‘r (108) kabilar shular jumlasidandir. II. Dostonlarda saqlanib qolgan ba’zi eski so‘zlar o‘zining fonetik qiyofasi va semantik xususiyatlariga ko‘ra hozirgi o‘zbek shevalari bilan mushtaraklik kasb etadi: Qadimgi turkiy manbalarda (DTS) Dostonlarda va o’zbek-qipchoq shevalarida Hozirgi o‘zbek adabiy tilida yilan yenga (256) qatmaq (432) kerish (301) yilan (183) yuzuk (294) yuz (381) yenga (47) qatmoq (222) chatir (453) o‘rlamoq (317) pusqinchi (110) kerish (399) ilon uzuk suz(moq) yanga qorishtirmoq chodir balandlikka ko‘tarilmoq qochoq Мисоллар « Хушкелди » ва « Љундуз билан Юлдуз » достонларидан ( Булбул тароналири , III жилд ) олинди . en (173) bel (93) yipar (267) tom (525) emig (175) baqan (62)

enmoq (118) bel (394) yipar (302) tom (262) emig (308) baqan (59) janjal pastga tushmoq dara ufor uy ko‘krak ot bog‘lanadigan ustun III. Dostonlarda uchraydigan ba’zi eski so‘zlar o‘zining fonetik qiyofasiga ko‘ra qadimgi turkiy tilda o‘z muqobillariga ega bo‘lsa ham, ular semantik jihatdan farqlanadi. Nazarimizda, bunday omonimik holatning yuzaga kelishida so‘z ma’nolarining torayishi va kengayishi muhim ahamiyat kasb etgan. Ular quyidagi so‘zlar misolida ko‘zga tashlanadi: 1. Qadimgi turkiy tilda t ц qim//to‘qim - qoramol, buqa ma’nosini ifodalaydi (DTS. 574). Bu so‘z dostonlarda va hozirgi o‘zbek adabiy tilida, jazliq yoki egar ostiga qo‘yiladigan, odatda, kigizdan qilinadigan ot-ulov abzali ma’nosini bildiradi (O‘zTIL. II. 257). 2. Qadimgi turkiy manbalarda t ц n//to‘n – ko‘ylak va ustki kiyim ma’nosida qo‘llangan (DTS. 574). Bu so‘zning hozirgi adabiy tildagi ma’nosi birmuncha toraygan bo‘lib, oldi ochiq uzun milliy ustki kiyim – chopon tushunchasini anglatadi (O‘zTIL II. 249). Xullas, dostonlarda eski so‘zlar miqdori ancha salmoqlidir. Biroq, asosiy e’tiborni ulardagi eskirgan so‘zlar tahliliga qaratishni maqsad qilib qo‘yganligimiz tufayli, eski so‘zlardan ayrim namunalar keltirish bilan chegaralandik xolos. Qayd etib o‘tilgan eski so‘zlar qatlami esa, dostonchilik taraqqiyotining quyidagi tarixiy lingvistik xususiyatlaridan dalolat beradi: 1. O‘zbek xalq dostonlarining asosiy leksik fondini qadimgi turkiy bosqichdayoq faol iste’molda bo‘lib, hozirgi kunda ham o‘zining leksik-semantik va fonetik xususiyatlarini saqlagan holda adabiy til va qisman lahjalarning funksional-normativ birliklari sifatida faoliyat ko‘rsatayotgan so‘zlar tashkil etadi. Bu esa, adabiy til tarixiga xos “obyektiv me’yoriy birliklar”tilning boshqa singari, xalq dostonlarida ham lisoniy voriclik asosida izchil davom ettirilganligidan dalolat beradi. 2. O‘zbek xalq dostonlarida va qadimgi turkiy manbalarda umumiy fonetik strukturaga ega bo‘lgan bir guruh so‘zlar, hozirgi adabiy til me’yorlariga nisbatan dialektal birliklar (noadabiy qatlam) hisoblansa ham, ular adabiy tilning tarixiy shakliga xos normativlikni o‘zida aks ettiradi. Chunki hozirgi ko‘pchilik turkiy tillar va o‘zbek shevalarida (asosan, qipchoq lahjasiga mansub shevalar) ham saqlanib qolgan bu so‘zlardan ba’zilari (yilan (296), kerish (310) qayqaymoq (742) “Navoiy asarlari lug‘ati”da ham qayd etilganligi, buning yaqqol dalili bo‘la oladi. 2. Eskirgan so‘zlar. Ma’lumki, eskirgan lug‘aviy birliklar eski so‘zlardan, shuningdek, zamonaviy tilning me’yoriy leksikasidan eskilik bo‘yog‘iga egaligi bilan farqlanadi. Bunday so‘zlar zamonaviy

ijodkorlar tomonidan yaratilgan badiiy asarlarda o‘tmish davr tasavvurini berish, personajlar nutqini zamon talabiga mos ravishda individuallashtirish ehtiyoji tufayligina ishlatiladi. Biroq dostonlar tilida uchraydigan eskirgan so‘zlar bunday uslubiy talablardan mustasno bo‘lib, ular dostonlarning ko‘p asrlik ijodiy shakllanish bosqichlarida xalq tilining eng faol me’yoriy leksikasi sifatida amalda bo‘lganligi bilan xarakterlanadi. Boshqacha aytganda: “Tarixiylik nuqtai nazaridan dostonlarda uchraydigan eskirgan so‘zlar, mazkur manbalar uchun tarixiy yoki eskirgan so‘zlar emas. Chunki dostonlar yaratilib, asrlar osha kuylanib kelinganda, bu so‘zlar juda mahsuldor bo‘lgan va shu sababli ular dostonlarning badiiy to‘qimalariga chuqur singib ketadi”. Shu narsa ham xarakterliki, dostonlar tiliga xos eskirgan so‘zlarning kattagina qismi, eski so‘zlar singari qadimgi turkiy tilga oid yozma manbalar bilan ko‘pgina lingvistik mushtarakliklarga egaki, bu mushtaraklik qadimgi turkiy og‘zaki ijodning yozma manbalarga ta’siridan ham dalolat beradi. Jumladan, H. Zaripov bunga alohida e’tibor bergan holda “Devonu lug‘otit turk”dagi leksikaning anchasi o‘zbek folklorida ko‘pincha eskirgan shaklini saqlab qolgan”, - deb uqtirishi ham, epik asarlarda qadimgi turkiy tilga oid so‘zlarning salmoqli o‘rin egallashini ko‘rsatadi. Bu mulohazalarning dalili sifatida dostonlar tilidagi ana shunday so‘zlarning bir qismini qadimgi turkiy yozma manbalar (DLT) va ular Зарифов Ќ . Т . Ўзбек халљ достонларининг тарихий асослари бўйича Ular quyidagi xususiyatga egaligi bilan o‘zaro farqlanadi: 1.Fonetik tarkibi va leksik-semantik xususiyatlariga ko‘ra qadimgi turkiy til bilan mushtarak bo‘lgan so‘zlar: bo’rk (DTS. 118); bo‘rk (337) – bosh kiyim, telpak. do’n (DTS. 60); do‘n (385) - qayt(moq), qayril(moq), jag’i (DTS.224); yog‘i (453) – dushman, yov. jaq (DTS. 337); yoq(moq) (299) surtmoq. yugruk ot (279) - chopqir ot. bilga (DTS. 284); yugruk baxshi (474) – ziyrak, donishmand kishi. jajla (DTS. 226); yayla(tmoq) (57) – yozla(tmoq). k ц rpa at (DTS. 318); ko‘rpa ko‘zi – yosh ot, yosh ko‘zi. kand (DTS.290); kand (229) - shaharkulig (259) – yuk oti, yuk tashiydigan ot. ko‘shk (294) – ayvon, shiypon. saq (DTS. 485); soq qiz (312) – hushyor ko‘ngil, ziyrak, hushyor qiz. sag’ (DTS. 480); sag‘ qiz (312) - aql, farosat; aqlli, hushli qiz. (DTS.508); so‘q(qi) (384) - urmoq, kuchli zarba bermoq. (DTS. 508); so‘g‘(ish) (51) - syqmoq, tiqmoq; jang. (DTS. 506); so‘q(tir) (222) – yasa(moq), qur(moq). sin (DTS. 503); sin (36) – gavda. (DTS. 389); o‘rla (49) – balandlikka ko‘tarilmoq. terlik (DTS. 555); terlik (20) – ot abzallaridan birining nomi.

$II. Qadimgi turkiy til bilan leksik-semantik jihatdan mushtarak, biroq fonetik tarkibiga ko‘ra qisman farqlanuvchi so‘zlar:aŋdi (DTS. 47); angni (245) – poyladi, ta’qib qildi. alp (DTS. 36); alp (400) - bahodir, pahlavon. b ц gur (DTS. 116); bo‘yir (88) – buyrak. berim (DTS. 96); berish (96) – maosh, qarz, to‘lov. inanč (DTS. 299); inoq (553) – ishonchli vakil, mansabdor. ko‘kay (382) - ko‘krak. mung (381) – mung, g‘am. to‘q (450) – chang, to‘zon. qag’an (DTS. 405); xoqon (277) – oliy davlat boshlig‘i. qan (DTS. 417); xon (9) – xon, hukmdor. 314) - o‘mulduruk – ot ko‘kragiga bog‘lanadigan tasma. Dostonlar tilining tarixiy asoslarini belgilashda muhim bo‘lgan bunday so‘zlarning aksariyat qismi etimologik jihatdan umumturkiy asosga ega bo‘lib, ular turkiy tillar tarixining milliy bosqichlarida ham faol qo‘llanilib kelingan. Masalan: Qirqin. Qadimgi turkiy tilda:qirqin - cho‘ri, asira/qiz qirqin – asira qiz/ /DTS. 446/. Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillarda: qirqin-joriya, cho‘ri, asira /Rad.II. 748/. Dostonda: Qirqin qizlar bo‘lsin sening qurboning /22/. Sin. Qadimgi turkiy tilda: sin – gavda, qomat /DTS. 503/. Turkiy tillarda: sin-gavda, qomat /Rad. IV. 628/. Dostonda: Ko‘ring sini-sinbatti /36/. Ko‘rpa. Qadimgi turkiy tilda: k ц rpa – yosh, navnihol yangi tug‘ilgan qo‘zi /Rad.II. 1464/. Dostonlarda: Mo‘min bolam, ko‘rpa qo‘zim omon bo‘l /380/. Qula. Qadimgi turkiy tilda: qula – za’faron rang, sariq-qizil tus /DTS. 464/. Turkiy tillarda: qula- sariq-qizil rang /Rad. III. 967/. Dostonda: Otin chopib qula dashga /348/. Do‘n. Qadimgi turkiy tilda: d ц n - aylanmoq, qaytmoq, qayrilmoq /DTS.160/. Turk, ozor tillarida: d ц nmak-aylanmoq, qaytmoq, qayrilmoq, d ц num-qaytish /Bud. I. 576/. Dostonda: do‘nmoq-ot ustidagi turlicha harakat:Alvon-alvon do‘nadi. Avaz o‘tday yonadi /385/. Ko‘shk. Qadimgi turkiy tilda: k ц shik – ayvon /DTS. 319/. Usmonli turk: k ц shk-ayvon, bog‘ shiyponi /Bud. II. 156,/ Dostonda: Qunduzoy ko‘shki ustida qizlar bilan o‘ynashib o‘tiribdi /294/. Chalmoq. Qadimgi turkiy čal - urmoq, savalamoq /DTS. 137/. Usmonli turk va ozor tillarda: ch д l - urmoq, silkitmoq. /Rad. 1875, 1976/. Dostonda: Otga qamchi chaladi /392/. Soq. Qadimgi turkiy tilda: saq- diqqatli, hushyor, ziyrak (saq tur – hushyor tur) DTS. 486/. Uyg‘ur: saq; oltoy, qirim, qozoq: sag‘-hushyor, ehtiyotkor, ziyrak, aqlli, mushohadali /Rad. IV. 249/. Dostonda: Oqqiz ... o‘zi to‘lgan sog‘ qiz uyqusi kam soq qiz /240/. Tut. Qadimgi turkiy tilda: tut – zang /DTS. 591/. Qozoq: tut, boshqa turkiy tillarda: tat – zang, temir zangi /Rad. III\ 898. 1475/. Dostonda: Belida tut bosgan keskir xanjari /271/. Qoq. Qadimgi turkiy qaq - ko‘lmak /DTS. 422/. Turkiy tillarda: qaq - ko‘lmak, ko‘l anhor (Rad. II. 57/. Dostonda: Alqarga suv berar cho‘llarning qoqi /231/. Mazkur so‘z hozirgi kunda Samarqand viloyati, Moybuloq jamoa xo‘jaligidagi Qoq qishlog‘ining nomi sifatida ham uchraydi. To‘q. Qadimgi turkiy tilda: t ц q – chang, to‘zon /DTS. 570/.$

Turkiy tillarda: t ц g‘-chang /Rad. III. 1158/. M.Koshg‘ariy to‘q so‘zini “ot oyoqlarining tepinishidan chiqqan chang, to‘zon”, deb izohlaydi /DLT. III. 140./. Dostonda: Yo‘rtib tulpor to‘q otdi /450/. Dostonlarda saqlanib qolgan qadimgi turkiy so‘zlar, o‘zining polisemantik xususiyatlari bilan ham tarixiy ahamiyatga ega. Xususan, quyidagi so‘zlar buning yaqqol dalili bo‘la oladi: 1. Yugruk//yuguruk. M.Koshg‘ariyning izohiga ko‘ra, bu so‘z qadimgi turkiy tilda ikki xil ma’no ifodalashga xizmat qilgan: 1. at – poygada o‘zib ketadigan ot; 2. jygryk bilga - o‘g‘uzlar bilag‘on, donishmand, ziyrak va fozil kishilarni jyrpyk bilga deganlar /DLT. I. 52/. Turkiy tillarda: yugruk at va yuguruk kishi - chopqir ot, chaqqon, tez yuruvchi kishi /Bud. I. 380/. Dostonda ham so‘zning mazkur ma’nolari saqlanib qolgan bo‘lib, ular quyidagilar misolida ko‘zga tashlanadi: 1) ot va tulpor leksemalarining epiteti sifatida chopqir ma’nosini ifodalaydi: Yo‘lda qoldi ne bir yugruk tulporlar /267/; 2) ot va tulpor sifatlanuvchilarning tushirilishi natijasida yuguruk so‘zining o‘zi chopqir ot ma’nosini ifoda etadi: O‘zim tengi ne bir yugruklar bor edi /267/; 3) baxshi so‘zining epiteti sifatida fozil, bilag‘on, chechan ma’nosini anglatadi: Bir avoza bo‘ldi o‘zbek eliga, “Hyech yerda yo‘q bunday yugruk baxshi” deb /47. V/; 4) juft so‘zning komponenti sifatida chopqir, epchil, chaqqon kishilar obrazini umumlashtiradi: ... yaxshi-yomon, yugruk-chobon, qiz bilan juvon, ... go‘yoki odam qolmay tomoshaga chiqdi /23/. Shuningdek, dostonlarda yugruk so‘zining qayd etilgan ma’nolari a) otlarga nisbatan: chopqir (96), uchqur (334), churra (265) singari sinonim sifatlovchilar vositasida; b) shaxslarning aqliy faoliyatiga nisbatan: bilgir (65), chechan (214), so‘zamol/ donishmand kabi sinonimlar; v) jismoniy faolitiga nisbatan: chaqqon (57), epchil (351), chopchon (15)// chopson (506) singari sinonimlar vositasida ham ifoda etiladi. Bu sinonimlardan chopchon // chopson hozirgi o‘zbek adabiy tilida o‘z aksini topmagan bo‘lib, tarixan turkiy tillarda chopson-tez, to‘xtovsiz, bir zumda ma’nosida qo‘llangan (Rad.III. 1927.) Dostonlarda bu so‘zning quyidagi ma’nolarini qayd etish mumkin: a) epchil, chaqqon ma’nosida: ...erligimni, o‘tkirligimni, chopchon-epchilligimni ko‘rsatib qo‘yay (8); b) tez, darrov, bir zumda ma’nosida: Avazxon biz bilan juda yaxshi, meni tashlab ketmaydi, (men uni) tez-chopchon ko‘ndirib qo‘yaman (15). 2. El so‘zi. Qadimgi turkiy manbalarda: el – yurt, mamlakat;

urug‘, qabila, xalq; kelishuv, do‘stlashuv kabi ma’nolarda qo‘llangan (DTS. 168.) Turkiy tillarda ham xuddi shunday ma’nolarda qayd etiladi (Bud.I. 203-204). Dostonda: a) yurt, mamlakat, vatan ma’nosida: O‘z elimda bozorim bor, kantim bor (229); b) xalq, urug‘, elat ma’nosida: Elim bor, xalqim bor, vallamatim bor (229); v) do‘st ma’nosida: El ekanin, yov ekanin bilmadim 3. To‘sh so‘zi. Qadimgi turkiy t ь sh - ro‘para, qarama-qarshi tomon; teng, bir xil / ц dta kishi j ц q saŋa t ь sh teŋiŋ - hozir senga teng kishi yo‘q (DTS. 590). Turkiy tillarda ham xuddi shunday ma’noda uchraydi (Bud.I. 394-395). Alisher Navoiy asarlarida ham to‘sh/tush – tomon, taraf, ro‘para ma’nosini anglatadi. (NAL. 621). Dostonda: a) ro‘para, qarama-qarshi tomon ma’nosida: Ot qo‘ying kallar to‘sh-to‘shidan (558, II); b) tengdosh, bir xil yoshdagi kishi ma’nosida: Tanib bilib so‘ylash tengi-to‘shingni (389, II). M.Sheraliyevning yozishicha, “Kitobi Dada Qo‘rqut” asarida ham o‘z aksini topgan teŋ t ь sh hozirgi turkiy tillardagi ot yasovchi – dosh affiksining eskirgan shaklidir». Darhaqiqat, hozirgi o‘zbek tilidagi tengdosh so‘zining qadimgi turkiy manbalarda t ь sh teŋ va aniŋ t ь shi (DLT. III. 138) tarzida birgalikda hamda yakka qo‘llanishi, dostonlarda mazkur so‘zning teng-to‘sh kabi juft so‘z tarkibida uchrashi, ularning asrlar mobaynida grammatikalizasiyalashishi jarayonidan dalolat beradi. Bundan tashqari, dostonlarda ko‘krak ma’nosida qo‘llangan to’sh so‘zi, dostonlar nashrida yuqorida keltirilgan to‘sh so‘zi bilan omograf qiyofada keltirilgan bo‘lib, ular aslida o‘ va u fonemalarining qattiq, yumshoqligi asosida farqlangan paronimlar bo‘lgan. Chunki qadimgi turkiy tilga doir manbalarda bu so‘zlar t ц sh - ko‘krak (DTS. 582) va (DTS. 590) tarzida farqlanadi. Dostonlarda ko‘krak ma’nosidagi to‘sh so‘zi quyidagicha o‘z aksini topadi: Yolg‘izini bosib opti to‘shiga (373). III. Fonetik shakli o‘xshash, biroq semantik jihatdan farqlanuvchi so‘zlar. Qadimgi turkiy manbalar va dostonlarda fonetik jihatdan mushtarak bo‘lgan ba’zi so‘zlar mazmuniga ko‘ra farqlanadi . Xususan, ular quyidagi so‘zlarning ma’no tarmoqlanishi misolida ko‘zga tashlanadi: Baxshi so‘zi qadimgi turkiy manbalarda: baqshi 1) budda ruhoniysi; 2) bilimdon, fozil kishi; 3/ ustoz, murabbiy (DTS. 82); turkiy tillarda ularning fonetik qonuniyatlariga mos ravishda baqshi /baqsi/ baxshi singari variantlarda qo‘llanilgan bo‘lib, quyidagi ma’nolarga ega bo‘lgan: 1) budda ruhoniysi; 2) kotib; 3) ustoz, murabbiy; 4) karomatchi, folbin; 5) sayyor qo‘shiqchi, baxshi; 6) davolavchi-qushnoch kabilar (Rad. IV. 1445, 1446). Navoiy asarlarida baxshi– kotib, mirzo, yozuvchi ma’nosida uchraydi (NAL. 99). Keltirilgan dalillardan ko‘rinadiki, til tarixida baxshi dastlab, budda manaxi, ruhoniysi ma’nosiga ega bo‘lib, ruhoniylarning turlicha

faoliyati, jamiyatda tutgan o‘rni mavqyeidagi o‘zaro o‘xshashliklar so‘zning semantik tadrijiga asos bo‘lgan. Nazarimizda, bu o‘xshashliklar quyidagilarda ko‘zga tashlanadi: 1) budda ruhoniysi - o‘z davrining bilimdon, tajribali va e’tiborga sazovor kishisi sifatida ustoz, murabbiy ma’nosining yuzaga kelishiga asos bo‘lgan; 2) ziyoli, savodli kishilari sifatida kotib, mirzo so‘zlariga sinonimik ma’no kasb etgan; 3) ruhoniylarning g‘ayritabiiy kuchlar, insu-jinslar bilan muloqatga kirisha oladigan shaxs sifatida tasavvur etilishi, folbin, karomatchi va irim- sirimlar bilan davolovchi qushnoch, tabib ma’nolarida qo‘llanishiga asos bo‘lgan; 4) turli diniy udumlarni, duolarni ijro etish qobiliyatiga ko‘ra esa, xalq qo‘shiqchilari, dostonchilariga nisbatan ham qo‘llagan. Islomgacha bo‘lgan shamanlik va budda ruhoniylari faoliyatiga xos bu udum elementlari, qirg‘iz, shuningdek, o‘zbek xalqlarida doira, g‘ijjak, qo‘buz va tayoq yoki xivich vositasida yovuz ruhlari, insu-jinslarni haydovchi qushnochlar, baxshilar faoliyatining hozirgacha ham saqlanib qolganligi misolida ko‘zga tashlanadi (Rad. IV. 1445). Baxshilarning, qayd etilgani singari, iqtidor egalari bo‘lganligini tasdiqlovchi dalillar esa, uyg‘ur manbalarida uchraydigan quyidagi satrlar misolida ko‘zga tashlanadi: s ц zči baqshi ata – chechan baxshi ota (DTS. 82). Ang so‘zi. Qadimgi turkiy manbalarda: aŋ- qush (DTS. 46). Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillarda: aŋ – umuman, ovlanadigan qush va hayvon; usmonli turk tilida: aŋ -it bolasi va har qanday yosh hayvon (Bud. I. 103). Navoiy asarlarida ham ang – ovlanadigan hayvon va ov ma’nosida qo‘llangan (NAL. 50). Dostonlarda so‘zning ang/ong shakllari ham, turkiy tillarda bo‘lgani kabi, umumiy ma’noda qo‘llagan: Mergan otar suvsiz cho‘lning ongini (281). yoki, Yuzta angning go‘shtini yeb ... (518. II). Bitik so‘zi. Qadimgi turkiy manbalarda bitik – kitob, yozuv, tumor kabi ma’nolarda qo‘llangan (DLT. I. 365) Turkiy tillarda mazkur ma’nolardan tashqari, bitik so‘zi taqdir ma’nosida ham uchraydi (Bud. I. 242). Navoiy asarlarida bitik - maktub, xat, yozuv singari ma’nolarda uchraydi (NAL. 121). Mazkur so’z dostonlarda taqdir ma’nosida uchraydi: Taqdir-bitik meni Avazga qarab burgan ekan (428). Bulardan tashqari, dostonlarda qo’llangan quyidagi so‘zlar ham qadimgi turkiy manbalardan semantik jihatdan farqlanadi: ko‘mak-yordam (112), qadimgi turkiy tilda: k ц mak-qo‘riqchi, kuzatuvchi (DTS. 326); uzuk-ingichka, xipcha (339) qadimgi turkiy tilda: ь z ь k – uzilgan, uzuq (DTS. 630); cher-g‘am, azob (10), qadimgi turkiy tilda: čer – ichki tiqin, ich qotishi (DTS. 144); cher-g‘ov, to‘siq (416), qadimgi turkiy tilda: čer - ro‘para, qarshi tomon (DTS. 144). IV. Qadimgi turkiy o‘zaklar asosida yasalgan so‘zlar. Chug‘ul. Qadimgi turkiy manbalarda so‘zning č ц g’i//č ь g’i shakli, baqiriq, janjal, tortishuv ma’nosida qo‘llangan: č ц g’i q ц pdi – janjal ko‘tardi (DTS. 152). Turkiy tillarda mazkur o‘zak asosida yasalgan ch ц g‘ul/chug‘ul so‘zi ayg‘oqchi; g‘iybatchi, shikoyatchi, alamzada singari ma’nolarni ifodalaydi (Rad. III. 2014) Navoiy asarlarida chug‘ul-chaqimchi, g‘iybatchi, ig‘vogar ma’nosini ifoda etadi (NAL.

685). Dostonlarda ham bu so’z xuddi shunday ma’noda uchraydi:... ko‘p buzmakor, chug‘ul, dilozor yomon odam edi (8). So‘qqi. Qadimgi turkiy manbalarda so‘zning s ц q shakli, zarb bilan urmoq, ushatmoq, maydalamoq, ezmoq ma’nolarini ifoda etgan (DTS. 508). Mazkur o‘zak turkiy tillarda, xususan, tatar: s ц q, usmonli turk: soq, oltoy: s ц g‘u, eski o‘zbek: s ц g‘ shakllarida qo‘llangan va zarb bilan urmoq, yashirib qo‘ymoq, o‘rmoq, to‘qimoq, qoqmoq, kesmoq, tishlamoq singari ma’nolarga ega bo‘lgan (Bud. I. 710). Dostonlarda so‘q o‘zagining zarba ma’nosidagi so‘qqi yasama shakli qo’llangan: Shu so‘qqini ko‘targan ul, Er yigitning nori bo‘ldi (348). Shuningdek, dostonlarda so‘q o‘zagi asosida yasalgan so‘g‘ishmak fe’li ham mavjud bo‘lib, bu so‘z qadimgi turkiy manbalarda s ц qish shakliga ega bo‘lgan va yuzlashmoq, to‘qnashmoq, jang qilmoq ma’nolarini ifoda etgan (DTS. 509). Turkiy tillarda: so‘g‘ish-jang, janjal; qozoq tilida: so‘g‘ush kishi-jangchi, so‘g‘uchan-tezlovchi, janjal qo‘zg‘atuvchi va jangchi ma’nolarini ifoda etadi (Bud. I. 710). Dostonlarda so‘g‘ushmak jang qilmoq ma’nosida qo‘llangan: Ko‘ngli savash-so‘g‘ushmak (51). Angni(moq). Qadimgi turkiy manbalarda a η di - ta’qib qildi, poyladi ma’nosida qo‘llangan bo‘lib, kontekstda quyidagicha uchraydi: ovchi kiyikni poyladi (DTS. 47). «Devoni lug‘otit turk» asarida a η didi - hiyla qildi (DLT. I. 302). Turkiy tillarda: a η dimaq - poylamoq (Rad. I. 146); so‘zning a η imaq shakli, eshitmoq ma’nosini ifoda etadi (Bud. I. 104). Navoiy asarlarida angdimoq/angnimoq-poylamoq, eshitmoq ma’nolarida qo‘llangan (NAL. 50). Dostonlarda so‘zning quyidagi variantlari ta’qib qilmoq, poylamoq ma’nolarini ifoda etadi: 1. Gulshanbog‘da Oftoboyning kanizlari angib turib edi (I. 59 ). 2. Bobo Avazxonni pishakday angnib yurib edi (245). Misollardan ko‘rinadiki, tarixan a η di//a η i// a η ni singari fonetik variantlarda qo‘llangan so‘z, semantik jihatdan ko‘rish, eshitish asosida idrok etish bilan aloqadorligiga ko‘ra qadimgi va hozirgi turkiy tillarda keng qo‘llanilib kelinayotgan a η /ong-aql, idrok ma’nosidagi o‘zak bilan aloqadordir. Dostonlarda mazkur o‘zak asosida yasalgan quyidagi kabi yasama so‘zlarni ham uchratish mumkin: Ang‘ishlamoq- toqatsizlanmoq, anglash, sezish asosida sabrsizlanish holatini obrazli tasvirlash maqsadida shaxsga nisbatan qo‘llaniladi: Yoshlar turar ang‘ishlab, Bersa deb, o‘lanni boshlab (342). Ang‘ishlamoq fe’li boshqa bir o‘rinda otlarga nisbatan qo‘llangan holda, ularning sezish orqali yuzaga keladigan harakatini, ya’ni gijinglash harakatini ifoda etadi: Alqarday ang‘ishlab, necha turli yo‘rg‘alashlarni boshlab (216). Shuningdek, o η /ong so‘zining turlicha yasovchi qo‘shimchalar bilan shakllanishi, dostonlarda qo’llangan angqib ketmoq - o‘zini ongli ravishda idora qilolmagan holda to‘g‘ri kelgan tomonga yugurib ketmoq /454/ hamda angqaymoq, angraymoq (328) - hushsiz qotib qolmoq, hushsizlanmoq ma’nosidagi turlicha ruhiy holatlarni ifodalovchi lug‘aviy birliklar misolida ham ko‘zga tashlanadi. Xullas, o‘zbek xalq dostonlarida til

tarixining qadimgi turkiy bosqichidanoq me’yoriylik kasb etgan bu kabi so‘zlar salmoqli o‘rin egallaydi. Ularning kattagina qismi tarixiy-etimologik jihatdan umumturkiy asosga ega bo‘lib, ular qadimdanoq turkiy etnik guruhlar o‘rtasida o‘zaro kuchli ta’sirga asoslangan epik ijod jarayonidan ham dalolat beradi. Aynan ana shu epik ijod jarayoni asosida shakllangan lingvofolkloristik me’yorlar yozuvning kashf etilishi bilan yaratila boshlagan yozma manbalarda ham izchil davom ettiriladi. Xalq epslari leksikasining tematik guruhlarni. Xalq dostonlari va umuman, folklor janrlari qadimdanoq bevosita xalq tiliga asoslangan va asrlar mobaynida bu an’ana izchil davom etib kelgan. Shuning uchun qadimiy turkiy manbalar bilan mushtarak bo‘lgan lug‘aviy birliklar o‘rtasida tarixiy-dialektal so‘zlar ham kuzatiladi. Nazarimizda, bunday so‘zlarning qadimgi turkiy yozma manbalarga kirib borish sabablarini, yozma badiiy ijodning dastlabki bosqichlarida folklor tilining kuchli ta’sir etish darajasida taraqqiy etganligi bilan ham izohlash mumkin. Biroq, til leksik-tematik guruhlarni ning keyingi bosqichida (XX asr boshlarida) jonli tilga xos eng sara unsurlarning qat’iy qonuniyatlarga asoslangan yozma til vositasida tanlanishi va tilning yozuv talabiga mos ravishda tartibga solib borilishi, adabiy tilning taraqqiy etishida folklor janrlari ishtirokini birmuncha zaiflashib qolishiga olib kelgan. Natijada folklor manbalari uchun asos bo‘lib xizmat qilgan jonli so‘zlashuv tiliga xos ko‘pchilik unsurlar hozirgi adabiy tilga nisbatan lahja maqomiga ega bo‘lgan. Shuning uchun ham dostonlar leksikasidan o‘rin olgan lug‘aviy birliklar faqat tarixiylik (diaxroniya) nuqtai nazaridangina adabiy til me’yorlarini aks ettiradi. Zamonaviy tilga munosabati nuqtai nazaridan bu so‘zlarning aksariyat qismi, yo iste’mol doirasi chegaralangan, yoki passiv lug‘aviy birliklar sifatida baholanadi. Dostonlardagi eskirgan so‘zlarning tarixiy qimmatini yana ham chuqurroq anglashda, ular mansub bo‘lgan leksik-tematik guruhlarni aniqlash ham muhimdir. Chunki ulardagi eskirgan so‘zlarning ko’pchiligi o‘zining mavzuviy doirasiga ko‘ra ham tarixiy ahamiyat kasb etadi. Shu bois quyida dostonlar tilidagi eskirgan so‘zlarning ba’zi leksik-tematik guruhlari xususida imkon qadar batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz. Davlat idorasiga doir-amal, mansab nomlari. Eski o‘zbek tiliga oid yozma manbalarda bo‘lgani kabi, dostonlarda kuzatiladigan mansab nomlari ham amaldorlarning xizmat pog‘onasi, ijtimoiy mavqyeyi va vazifasiga ko‘ra quyidagi ichki tematik guruhlarni tashkil etadi: 1. Davlat idorasiga oid oliy mansablar. Dostonlarda bu tematik guruhga mansub podshoh, shoh, sulton, xoqon, xon kabi so‘zlarning faol qo‘llanganini ko‘rish mumkin. Ulardan xoqon va xon turkiy xalqlar tarixida qadimdanoq mavjud bo‘lib, qadimgi turkiy manbalarda: qag’an, qan (DTS. 405. 417); til tarixining keyingi bosqichlarida: qaan/xaqan va qoon/xon singari fonetik shakllarda iste’molda bo‘lgan (Bud.1.520; II, 1). Dostonlarda xoqon, xonga nisbatan ancha passiv bo‘lib, u asosan, Xoqoni Chin (277) izofali birikmasi tarkibida uchraydi. Til tarixining milliy bosqichlariga kelib ancha faollashgan xon so‘zi

esa dostonlarda obrazlar ismiga qo‘shilgan holda oliy va yuqori tabaqaga daxldorlikni ifoda etuvchi affiksoid sifatida qo‘llanadi: 1.Go‘ro‘g‘li va u idora qilgan mamlakat atrofida joylashgan Dostonlarda xon singari faol qo‘llangan podshoh va shoh so‘zlari fors tilidan tilimiz tarixining qadimgi bosqichlaridayoq o‘zlashtirilganligi, ularning dastlab «Qutadg‘u bilig». hamda «Hibat ul- haqoyiq» asarlarida uchrashi misolida ko‘zga tashlanadi. Xoqon va xon so‘zlariga mantiqiy sinonim bo‘lgan bu so‘zlar dostonlarda Xunxor podsho /200./, Chin podshosi /264/ tarzida toponimlar bilan birgalikda uchraydi. Arab tilidan o‘zlashgan sulton esa dostonlardagi oliy mansabni ifoda etuvchi boshqa so‘zlarga nisbatan ancha passivligi bilan xarakterlanadi. Masalan, bu so‘zni saltanatli sulton /27/, davlatli sulton /27/ singari birikmalar tarkibidagina uchratish mumkin. Dostonlarda tarixan oliy mansab vakillariga murojaat etish, ularni ulug‘lash uchun ishlatilgan va bevosita yozma manbalar ta’sirida kirib kelgan sohibi davlat /181/. Pushti panoh /83/, Rustami soniy /64/, hazrati oliy singari forsiy izofali birikmalar; vallami /59 vallamat /135/, taqsir /87/ kabi arabcha o‘zlashmalar bilan bir qatorda, elning sardori /24 elning zamoni /9/, el-yurt egasi /27/, davlatli zamon /28/, yurtning to‘rasi /83/ kabi o‘zbekcha ma’nodosh birikmalar uchraydiki, ular dostonlar vositasida xalq tilini qayta ishlash jarayonidan ham dalolat beradi. 2. Yuqori mansab nomlari: bek, biy, darxon, inoq, otaliq, og‘a, to‘ra, o‘gachi, vazir, noib, dodxoh, mehtar kabilar. Bulardan bek, darxon/tarxan, inoq, to‘ra, o‘gachi kabilar qadimgi turkiy asosga ega bo‘lib, otaliq, og‘a, vazir, noib, dodxoh, mehtar kabilar til tarixining keyingi bosqichlarida faol qo‘llangan. Bek/veg qadimgi turkiy manbalarda hukmdor, knyaz, janob singari ma’nolarga ega bo‘lib, beg arslan, beg bars kabi antroponimlarga, /DTS.91/ min bagi, baluq bagi kabi turli darajadagi mansablarni ifodalashda /Malov. 369./ ishtirok etgan. Dostonlarda ham xuddi shunday holatni kuzatish mumkin: 1. Alohida holda qo‘llanilib, yuqori mansab, mavqye ifodalaydi: Beklar yo‘lda alvon-alvon do‘nadi /53./ Senday pari menday bekka munosib. /211// 2. Go‘ro‘g‘li va uning yaqinlari ismiga qo‘shilgan holda boshqa personajlardan farqli ravishda yuqori mavqyega daxldorlikni ifoda etadi: Go‘ro‘g‘libek /210/, Ravshanbek /236/, Ahmadbek kabi. 3. Boshqa turli mansablar ma’no ifodasini berishda ishtirok etadi: Tug‘ begi /369/, qaravul begi /87/, qo‘rg‘on begi /23./ kabilar. Bundan tashqari, «Go‘ro‘g‘li» dostonining o‘zbek va turkman

variantlarida bek va og‘a so‘zlarining bir o‘rinda qo‘llanilishi orqali qirq yigit obrazi ifoda etiladi: Og‘a-beklar xabar oling Avazdan /69/. Chandibilde ag‘a-begim nem boldi? /Gor.369/. Qadimgi turkiy manbalarda aka ma’nosidagina qo‘llangan aqa /DTS. 17/, turkiy tillar tarixining keyingi bosqichlarida semantik jihatdan ma’nosi kengaygan holda, usmonli turk va ozor tillarida janob, xo‘jayin; qirg‘iz tilida: aul ag‘asi-ovul oqsoqoli; Xivada aqa-bosh vazir; Turkiyada ag‘a qapusi-eshik og‘asi va harbiy qo‘mondon vazifasidagi mansab nomlarining yasalishida ishtirok etgan. Shuningdek, ag‘acha va ag‘a xotin-qizlar ismiga qo‘shilgan holda, uyg‘ur va boshqa turkiy tillarda malika, podshozoda ma’nosini yuzaga keltirgan /Bud.1.60./. Dostonlarda «og‘a» terminining bu tarixiy tadriji quyidagi misollar asosida ko‘zga tashlanadi: 1) og‘a so‘zi turli mansab nomlarining komponenti sifatida qo‘llanadi: og‘a bek chur og‘asi, el og‘asi, eshik og‘asi, ish og‘asi kabilar; 2) Go‘ro‘g‘lining katta xotini Yunus parining ismiga qo‘shilgan holda malika ma’nosini ifoda etadi: Og‘a Yunus pari /130/. Dostonlarda inoq shaklida uchraydigan yuqori mansab nomi, qadimgi turkiy manbalarda inal shakliga ega bo‘lib, bu so‘z 1/ oliy tabaqaga mansub shaxs va shahzoda, xon avlodiga mansub ayolning o‘g‘li; 2/ yuqori mavqyega egalik, mansab, lavozimni bildirgan /DTS. 209/. Shuningdek, qadimgi turkiy tilda mazkur so‘zning inanč va inanč bag singari yakka va komponentli shakllari ham iste’molda bo‘lgan /DTS. 218/. Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillarda uning inag‘/inaq shakllari, ishonchli kishi, maslahatchi, vakil va vazir singari mansablarni ifodalagan /Bud.1.212/. Dostonlarda quyidagi shaklda uchraydi: Oldida qancha inog‘i. Shu yig‘inni sirtdan qarab /553/. Umumturkiy asosga ega bo‘lgan inoq forscha vakil, arabcha noib-o‘rinbosar, ishonchli kishi, vakil ma’nolaridagi atamalarning sinonimi bo‘lib, dostonlarda ulardan noib o‘z aksini topgan: Men o‘rnimni berdim, tog‘a, o‘zim deb, Noib bo‘lmoq bek tog‘amga lozim deb… Qadimgi turkiy manbalarda tarxan//tarqan shaklida kelgan so’z dostonlarda darxon tarzida uchraydi va bek, hukmdor va umuman titul, mansab ma’nosini ifoda etadi /DTS.538/. Mahmud Koshg‘ariyning ta’kidlashicha, tarxan arg‘u tilida islomgacha mavjud bo‘lgan /DLT.1. 409./ L.Z.Budagov bu atamani mo’g‘ulcha tarxan-temirchi, erkli, hunarmand, kosib ma’nosidagi so‘z bilan aloqador ekanligini qayd etadi /Bud.1.348/. Navoiy asarlarida tarxon,soliq va ayblanishlardan ozod qilingan imtiyozli shaxs va shunday imtiyozga ega bo‘lgan mansabdor, deb izohlanadi /NAL. 597/. Dostonlarda bu atama vazir bilan birga qo‘llangan holda, erkli, yaqin sirdosh ma’nosini ifoda etadi: Oq qizni Qunduzoy o‘ziga vazir ham darxon qilib qo‘ygan edi. /313/. Dostonlarda qo’llangan ba’zi yuqori mansab nomlari til tarixining milliy bosqichlarida, xususan, eski o‘zbek tiliga doir manbalarda uchramaydi. Masalan, qadimgi turkiy manbalarda őga – aqlli, dono, fozil ma’nosi bilan bir qatorda, unvon, titul sifatida ham iste’molda bo‘lgan: baliq begi alp tutug őga – shahar

begi alp tutug o‘ga /DTS. 379/. Mazkur atama tarixan qadimgi turkiy o‘ylamoq, fikrlamoq ma’nosidagi O‘ (ő) fe’li bilan bog‘liq bo‘lib /DTS. 375/, donishmand, maslahatchi, vazir ma’nolarini ifodalagan holda, qadimgi turkiy davlatchilik tuzimida faol qo‘llangan /Rad.1.405./. Dostonlarda bu tarixiy so‘zning yasama shakli (ő-ga-chi) mansab nomlari uyushib kelgan kontekstda uchraydi: Hamma el eshitib…o‘gachi, shig‘avul, mahram…podsholik arkiga yig‘ila berdi /369/. Qadimgi turkiy va mo’g‘ul tilida qonun, davlat boshqaruvi, tuzimi ma’nosida uchraydigan tőru so‘zi /Malov. 433. DTS.380/, keyingi asrlar mobaynida semantik jihatdan kengaygan holda turkiy tillarda sud, qonun, xalq hukmi, Chingizxon tomonidan joriy etilgan qoidalar ma’nosida va boshliq, hukmdor, umuman, yuqori mavqyega egalikni ifodalovchi atama sifatida ham qo‘llangan /Bud.1.580/. Dostonlarda to‘ra leksemasining quyidagi ma’nolarini kuzatish mumkin: 1) personajlarning oliy va yuqori martabaga egaligini ifodalaydi: Bolim Avaz Chambil belga to‘radir /282/; 2) xotin-qizlarning o‘z qallig‘iga murojaat etish vositasi sifatida qo‘llaniladi: Ey to‘ram, mening ko‘nglim sizdan bu emas edi /361/. 3. O‘rta va quyi mansab nomlari. Bu guruhga mansub atamalar mansablarning vazifasi va mavqyeiga ko‘ra quyidagi ichki tematik guruhlardan iborat bo‘ladi: 3.1. Ma’muriy va xo‘jalik boshqaruviga doir mansablar: amlakdor, arbob, amin, hokim, qo‘rg‘on begi, el biyi, el og‘asi, oqsoqol, o‘tog‘a kabilar. Bulardan qadimgi manbalarda el begi - qabila va urug‘ oqsoqoli ma’nosidagi atama o‘z aksini topgan /DTS. 169/. Dostonlarda ko‘p hollarda uyushiqli shaklda uchraydigan el biyi, el og‘osi, oqsoqol atamalari bek/biy va og‘a/oqo mansab nomlarining qadimgi turkiy manbalarda bo‘lgani singari vazifaviy tarmoqlanishi asosida yuzaga kelgan. Buni L.Z.Budagovning quyidagi izohi asosida dalillash mumkin: «Oltin o‘rdada biy va beklar ulug‘ o‘rta va quyi kabi uch tarmoqqa bo‘lingan. Mazkur atamalarga el so‘zini qo‘shish bilan esa, urug‘ boshlig‘i ifoda etilgan. (Bud. I. 263-265). Demak, dostonlarda uchraydigan el biyi /352/, el og‘osi /352/, oqsoqol /46/ va el begi til tarixining turli bosqichlarida yuzaga kelgan ma’nodosh atamalardir. Shuningdek, dostonlarda boshliq, xo‘jayin ma’nosidagi o‘tog‘a/o‘dag‘a so‘zi ham qayd etilgan bo‘lib, bu so‘z L.Z.Budagovning izohiga ko‘ra, qirg‘iz tilida o‘zaro murojaatda xo‘jayin, o‘y egasi ma’nosida va mansab nomi sifatida ko‘shag‘asidan kichikroq vazifa nomini ifoda etish uchun xizmat qilgan. /Bud.1.110/. Tarkibiy jihatdan so‘z ikki komponentli bo‘lib, turk, ozor tillarida o‘tov, xona ma’nosidagi o‘da (boshqa turkiy tillarda: o‘tov/utau/ otag‘) hamda og‘a so‘zlarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Qadimgi turkiy tilda

mansab, titul ma’nosida mazkur so‘zning birinchi komponenti bilan o‘zakdosh bo‘lgan őtči so‘zi qo‘llangan (DTS 373). Turkiy tillar tarixida esa, őtaqchi podshoh chodiri qo‘riqchisiga nisbatan ishlatilgan /Rad. 1.1104./. Dostonda mazkur so’z quyidagicha qo’llaniladi: Otdan tushgin, mehmon bo‘lgin o‘rdaga, qizlarning ichida menman o‘dag‘a. 3.2. Idora-devonxona ishlariga doir mansab nomlari: mirzoboshi, mirzo, munshi, muhrdor kabilar. Bu so‘zlar asosan til tarixining milliy bosqichida faol ishlatilgan bo‘lib, qadimgi turkiy manbalarda uchramaydi. Mirzoboshi, mirzo forscha-turkiycha va forscha asosga ega bo‘lgan bu mansab nomlari, podshohlik devonida yorliq va hujjatlarni yuritish, nazorat qilish hamda ularni yozish ishlari bilan shug‘ullangan mansabdorlarga nisbatan qo‘llangan. /Bud. II.272/. Bundan tashqari, mirzo yuqori tabaqa vakillari ismiga qo‘shilgan holda, janobi oliy, shahzoda ma’nolarini ham ifodalagan /Rad. IV.26./. Dostonlarda bu so‘z mansab ma’nosida uchraydi: Mirzaboshi kichkina mirzolarga bunday bit, unday bit deb o‘rgatib turibdi. /265./ Shuningdek, dostonlarda mirzaboshi bilan sinonim bo‘lgan arabcha munshiy – ijodkor, yozuvchi, kotib singari ma’noli so‘z ham ishlatilgan. Tarixan munshiylar ham davlat hujjatlarini yurituvchi kotib sifatida faoliyat ko‘rsatganlar /NAL, 416; Bud. II. 257/. Dostonlarda mirzo, mirzoboshi va munshi bir epizodda uchraydi: Janjalkal do‘stini yetaklab, munshi oldiga cho‘kdi. Aytdi: Ov katta mirza! /265/. Misollardan ko‘rinadiki, mazkur atamalarning vazifaviy farqlanishida bosh, katta, kichik singari so‘zlardan ham foydalaniladi. Bu esa, og‘zaki tilning o‘ziga xos xususiyatlaridan dalolat beradi. Muhrdor. Arabcha muhr va forscha – dor komponentlaridan iborat bo‘lgan bu so‘z ham davlat idora ishlarida faoliyat ko‘rsatuvchi mansabdorlardan birini ifodalash uchun xizmat qiladi. U hujjatlarni tasdiqlash, muhr bosish, nazorat qilish vazifalarini bajargan /Bud. II. 270/. Dostonlarda bu so‘z amal-mansab nomlari uyushib kelgan qismda uchraydi: Muhrdor, mufti, munshiy-mirzo bori yig‘ilib... /355/. 3.3. Ichki ishlarga oid mansab nomlari. Bu guruhga mansub atamalardan yasavul, qorovul, qorovul begi, eshik og‘asi, salom og‘asi, jarchi kabilar dostonlarda o‘z aksini topgan bo‘lib, ulardan churag‘osi, qorovul so‘zlari qadimgi turkiy asosga, qolganlari esa til tarixining keyingi bosqichlariga daxldordir. Dostonlarda churag‘asi shaklida uchraydigan atamaning qadimgi turkiy manbalarda, xususan, «Manixey» yodnomalarida čur//bek čur shakllari titul, unvon ma’nosida qo‘llanilgan /DTS. 157/. Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillar tarixida mazkur so‘zning chura/chora shakllari qo‘llangan bo‘lib, aristokratlarga yaqinlik, yuqori mansab, yuqori mavqyega egalik singari ma’nolarni ifoda etadi /Bud. I. 994/; Kelurnoma. 110./ Tadqiqotlarda qayd etilishicha, «Boburnoma»da xonning shaxsiy qo‘riqchilari ham chuhra/chohra deb yuritilgan.

Shervashidzening fikricha, bu so‘z qadimgi yunon tilidagi hokim, janob, xo‘jayin; qadimgi hind tilidagi čőra qahramon so‘zlari bilan aloqadordir. Biroq dostonlarda uning bunday ma’nolarini ilg‘ab olish qiyin. Chunki bu atama ham mansab nomlari uyushib kelgan epizodlarda qo‘llaniladi: Mirzaboshi, churag‘asi, el biy ham el og‘asi /356/. Qorovul. Qadimgi turkiy manbalarda qarag‘u shaklida qo‘llanilib, harbiy razvedkachi qism, posbon, qo‘riqchi singari ma’nolari bo‘lgan atama /DTS.424; Malov. 411./. L.Z.Budagovning qayd etishicha, mo’g‘ulcha xara-qara nazorat qil fe’li bilan aloqadordir /Bud. I. 45/. A.M.Shcherbakning fikricha, qara va yasa fe’llari qadimgi turkiy va mo’g‘ul tillari uchun umumiy bo‘lgan lug‘aviy birliklardirDostonlarda qorovul undan yuqoriroq mansab sanalgan qorovulbegi bilan bir o‘rinda uchraydi: Jam’i umaro, amaldor... qorovul, qorovulbegilarga shohning buyrug‘i yeta berdi. /87/. Turk-mo‘g‘ul tillari uchun umumiy bo‘lgan yasavul esa, yasa-qonun, tartib, buyruq ma’nosidagi o‘zak bilan aloqador bo‘lib, yasavullar xonning buyruq, farmonlarining bajarilishini nazorat qilish, saroyni qo‘riqlash /Bud. II. 330./ va harbiy tartib-intizomni saqlash, xonlar o‘tadigan yo‘llarning xavfsizligini ta’minlash singari vazifalarni bajarganlar /Rad. III. 215./. Dostonda u xon huzuridagi saroy qo‘riqchisi sifatida qorovul bilan bir o‘rinda qo‘llaniladi: Yasavul, qorovul (kampirni) ura-ur bo‘p itarib . A.M.Shcherbak esa, mazkur atamani mo’g‘ulcha čajda-asramoq, saqlamoq fe’li bilan aloqador deb hisoblaydi/129/. L.Z.Budagovning lug‘atida bu so‘z turkiy chag‘ va bo‘l (chag‘da bo‘l) komponentlaridan iborat ekanligi qayd etiladi. /Bud. I. 494./. Tarixan u mazkur mansabdorlarning quyidagi kabi harbiy-ma’muriy faoliyatiga ko‘ra ichki ishlarga ham daxldordir: 1) qo‘riqchi, soqchi bo‘linma boshlig‘i; 2) otliq qorovul bo‘linma boshlig‘i; 3) zaxiradagi xos qo‘shin, bo‘linma ham chindavul deb yuritilgan /Rad. III. 1850; Bud. I.477; Kelurnoma 108/. Bu atama ham dostonlarda epizodik xarakterga ega bo‘lib, mansab nomlari uyushib kelgan kontekstlarda uchraydi: Chindavul, qorovul, lashkarboshi, tug‘boshi jam’i ulofaxo‘rlarga xat keta berdi /87/. Salom og‘asi-xon va podsholar huzurida qabul marosimlarini uyushtiruvchi mansab sanalgan. Usmonli turk tilida salamliq-qabulxona ma’nosini ifoda etadi /Bud. I. 632./. Og‘a esa, avval qayd etilganidek, yuqori mavqyega ega bo‘lgan mansablardan biri hisoblangan. Asosan, til tarixining milliy bosqichlari davomida faol qo‘llangan bu atama dostonlarda quyidagi tarzda uchraydi: Sipohdan katta otaliqlar, xudaychi, salom og‘asi, eshik og‘asi yig‘ilib kela berdi /355/. Keltirilgan misoldagi eshik og‘asi ham til tarixida faol qo‘llangan ichki ishlarga doir mansablardan bo‘lib, Xivada saroy darvozalari qo‘riqchisi sifatida faoliyat ko‘rsatgan. (XDH. II. 75)Usmonli turk tilida saroy qo‘riqchilari, soqchilari boshlig‘i ag‘a qapusi deb yuritilgan. /Bud. 3.4. Tashqi ishlarga oid mansab nomlari. Elchi-podshohliklar o‘rtasida siyosiy va savdo aloqalarini o‘rnatuvchi mansabdor... Qadimgi turkiy manbalarda: elči/elchi, xabarchi ma’nolarida qo‘llangan /DTS.169/. Boshqa lug‘atlarda ham mansab ma’nosida beriladi. (Bud.I. 204) Ergash shoir dostonlarida quyidagi epizodda uchraydi: Elchi

bo‘lsa, elchiga o‘lim yo‘q, otdan tushsin, darvozada dam olsin, nomasini sizlardan berib yuborsin /15.I./. Shig‘avul. Tadqiqotlarda qayd etilishicha, mazkur atam mo’g‘ulcha shig’aul ning o‘zlashmasi bo‘lib, ko‘pchilik manbalarda u ajnabiy elchilarni qabul qiluvchi va ularning ta’minoti bilan shug‘ullanuvchi mansabdor sifatida izohlanadi /Bud.I. 668/. Ba’zi manbalarda atamaning shahovul/ shaxavul/ shig‘avul singari fonetik variantlari qayd etilgani holda, o‘lchov asboblari nazoratchisi (BL. 197), oziq-ovqat noziri kabi mansab nomlarini anglatgani qayd etiladi. /Rad. IV. 1068/. Dostonlarda bu mansab nomi ham epizodik xarakterda uchraydi: ... Ulamo, asabador, tug‘dor, qozi, biy, muhrdor, o‘gachi, shag‘avul, mahram... podshoning arkiga yig‘ala berdi /369/. 3.5. Saroy maishiy turmushiga oid nomlar.Asabador arabcha kiyim-kechak ma’nosidagi so‘z bilan o‘zakdosh bo‘lib /NAL.61/, caroyda bosh kiyimlar va umuman kiyim-kechaklar noziri vazifasini bajargan /Bud. III. 459/. Dostonlarda quyidagicha epizodlarda uchraydi: Avazxonni ko‘raylik ... deb ulomo, asabador, tug‘dor ... tomoshaga chiqdi /23/. Mahram arab tilidan o‘zlashgan bo‘lib, xususiy xizmatchi, ya’ni xon huzuriga erkin kirib-chiqadigan xos xizmatkor hisoblangan/NAL. 386./. Buxoroda mahramlar sakkiz xil mansabdan iborat bo‘lgan, Xivada esa bozor va fuqaro soliqlarini yig‘ish bilan shug‘ullangan /Bud. II. 214/. Dostonda ham mahram Go‘ro‘g‘lining eng ishonchli kishisiga nisbatan qo‘llaniladi: Unitmanglar sizga aytay so‘zimni, Biring mahram, biring Ahmad tog‘amsan /30/. Bakavul. Manbalarda mazkur so‘z turkiy boqmoq/baqa-ko‘zdan kechirmoq fe’li bilan o‘zakdosh ekanligi qayd etiladi Vazifasiga ko‘ra bakavullar oshpaz, bosh oshpaz, xon dasturxonchisi, va xon taomlarining xavfsizligini hamda tayyorlanishini nazorat qiluvchi mansabdor sifatida faoliyat ko‘rsatganlar /Rad. IV. 1434.1581/Bud. I. 239/. Dostonda oshpaz va bakavul bir o‘rinda uchraydi: Borib ayting oshpazlarga: – Endi oshni damlasin! Bakavullar hozir bo‘ling, Yetim- yesir qolmasin! /344/. Jevachi. Jeba-sovut, temir kiyim; jevachi-sovut va qurol-aslaha yasovchi /Rad. IV. 88/ Navoiy asarlarida jevachi-qurol-aslaha omborining boshlig‘i /NAL 224/. Dostonlarda bu atama ham mansab nomlari uyushib kelgan epizodlarda uchraydi: ...to‘qsaba, mirohur, jevachi, qorovulbegi jam’i ulovaxo‘rlarga xat keta berdi /87/. Xudaychi. Manbalarda qayd etilishicha, usmonli turk tilida Udaji/udachi shakliga ega bo‘lib, kamerdiner- uy xizmatkori, xos xizmatkor sifatida faoliyat ko‘rsatgan /Rad.I.1123/. Darhaqiqat, usmonli turk tilida mazkur so‘z bilan o‘zakdosh xos udaboshi-sulton ichki xizmatkorlari boshlig‘i ma’nosini anglatgan /Bud.II.119/. Demak, xudaychi/udachi terminining yuzaga kelishida turk va qirim tatar tillarida uy, xona ma’nosida qo‘llangan uda/udau/udag‘ so‘zlari asos bo‘lib xizmat qilgan /Rad.I.1120/. Xorazm manbalarida bu so‘zning uydachi shakli ham qayd etiladi. Dostonlarda quyidagi tarzda uchraydi: Xizmatimda sap xudaychi, shig‘avul ... /24/. Farrosh arabcha so‘z bo‘lib, saroy hovlisi va uylarini supiruvchi,

palos to‘shovchi yugurdak, xizmatchi ma’nolarida keladi /NAL. 634/. Dostonlarda farrosh bilan bir o‘rinda arabcha, saqo-suv tashuvchi, suv sepuvchi, meshkop ma’nolaridagi xizmatchi nomi ham uchraydi /NAL. 554/. Masalan, Saqolar suv sepib, farroshlar supirib maydonni tozalab, ravshan qilib turdi / IV. 127. /. Bulardan tashqari, dostonlarda kayvoni (312), enaga (313), kosagul /86/, poyaki /210/. singari saroy maishiy turmushida faoliyat ko‘rsatuvchi xalqona amal- mansab nomlarini kuzatamiz. 3.6. Otxona ishlariga doir mansab nomlari. Miroxur. Bu atama ikki komponentdan iborat bo‘lib, arabcha mir va so‘g‘d tilidagi oxur/oqur- otxona ma’nosidagi so‘zlardan tashkil topgan. Eski o‘zbek tilida miroxur-otxona boshlig‘i vazifasidagi mansabdor, usmonli turk tilida xuddi shu mansabdor “amiri axur” deb yuritilgan /Rad.I.135. IV.2158/. Dostonda mazkur so‘z mansab nomlari uyushib kelgan parchada uchraydi: ... tug‘boshi, to‘qsaba, miroxur, jevachi...jam’i ulofaxo‘rlarga xat keta berdi /87/. Jilovdor arab va forscha asosga ega bo‘lib, xon va boshqa yuqori amaldorlarni otga mindirib, tushirib qo‘yadigan xizmatkor, shuningdek, podshohlar otliq yurganlarida ot jilovini ushlab yuruvchi xizmatkor ma’nolarida qo’llanadi /NAL.226. XDH. II. 32/. Dostonlarda ham xuddi shu ma’noda uchraydi: Shu Ahmadmi bepadar deb so‘zlagan? Otlansa otangga jilovdor edi /343/. Shotir. Arabcha jilovdor atamasiga sinonim bo‘lib, u podshoh otining jilovida boradigan, chaqqon kiyingan xizmatkor /NAL. 700/, shuningdek, ular baqiriq bilan podshohning kelayotganligidan ogoh etish vazifasini ham o‘tagan /Rad. IV. 970/. Dostonda ham shu ma’noda uchraydi: Hasan ko‘lbar Avazning jilovida shotir bo‘lib yuribdi / Sayis. Arab tilidan o‘zlashgan bu so‘z podshohlarga qarashli otlarni parvarish qilish bilan shug‘ullanuvchiga nisbatan qo‘llangan. Xivada sayislar bir qancha otboqarlar boshlig‘i sifatida faoliyat ko‘rsatgan /Bud.I. 617. XDH. II. 350/. Dostonlarda quyidagi epizodlarda uchraydi: Elidan sayis bo‘lmagandan so‘ng Go‘ro‘g‘li Bulardan tashqari, dostonlarda ot tarbiyasi, parvarishi bilan shug‘ullanuvchi sinchi /15/ o‘zagi qadimgi turkiy sin-qomat, gavda ma’nosidagi so‘z /DLT. III. 152/ ham kuzatiladi. Turkiy tillarda sinchi- sinovchi, o‘rgatuvchi va izquvar ma’nolarida qo‘llangan /Rad. IV. 699/. Shuningdek, tobchi /395/ toblovchi /248/ o‘zagi qadimgi turkiy tab –itoat, bo‘ysunish ma’nosidagi fe’l bilan bog‘liq bo‘lib /DTS 553/, otlarni o‘z izmiga yurituvchi, tarbiyalovchi, o‘rgatuvchi ma’nosidagi lug‘aviy birliklar ham ko’zga tashlanadi. Biroq bu so‘zlar tarixiy lug‘at va manbalarda mansab nomi sifatida uchramaydi. II. Harbiy sohaga oid mansab va qurol-aslaha nomlari.Ergash shoir ijodiga mansub dostonlarda ajdodlarimizning harbiy faoliyatlari bilan bog‘liq juda ko‘p va xilma-xil lug‘aviy birliklar ham qo‘llaniladi. Ular qo‘shin va uning qismlari, vazifasiga ko‘ra turlari,

harbiy unvon, nishon, qurol-aslaha nomlarini o‘z ichiga olishiga ko‘ra quyidagi tematik guruhlarni tashkil etadi: 4. Qo‘shin va uning qismlarini ifodalovchi terminlar.Qo‘shin. Qadimgi turkiy q ц sh-qo‘shmoq, jamlamoq, tuzmoq ma’nosidagi o‘zak bilan bog‘liq bo‘lib /DTS.460/, turkiy tillarda qo‘shin, shahar va viloyatdan to‘plash mumkin bo‘lgan askarlar yig‘masi ma’nosini anglatgan /Rad.II.635. 640., Bud. II. 84/. Dostonlarda ham qo‘shin harbiy qism, armiya ma’nosini ifoda etadi: Lashkarboshi o‘zing bo‘lgin Donishmand, senga berdim qo‘shin ixtiyorini /87/. Tadqiqotlarda qayd etilishicha, eski o‘zbek tiliga doir manbalarda turkiy- o‘zbekcha asosga ega bo‘lgan qo‘sh so‘zining o‘zi ham armiya, stavka, batalon, lager va otryad kabi ma’nolarni anglatgan Dostonlarda esa, qo‘sh ikki va undan ortiq kishidan iborat poygachilar guruhiga nisbatan qo‘llanadi: Janjalkal bilan Avaz devona bir qo‘sh deb bitdi /268/. A.Matg‘oziyevning qayd etishicha, eski o‘zbek tiliga doir manbalarda qo‘l, dasta, to‘p singari o‘zaro sinonim bo‘lgan atamalar ham harbiy bo‘linma, otryad ma’nolarini anglatadi. Darhaqiqat, tarixiy lug‘atlarda bulardan qo‘l so‘zining soqchi, patrul va qo‘shin, harbiy bo‘linma ma’nolarini ifodalashi qayd etiladi. Uyg‘ur, usmonli turk tillarida q ц l ag‘asi-vzvod komandiri unvonini anglatgan /Rad. II. 776/. Dostonlarda qo‘l zaxiradagi qism ma’nosida qo‘llanadi: Ana endi Xunxorshohdan qo‘l keldi, Og‘ir lashkar, yer qopishgan el keldi /128/. Dostonlarda dasta so‘zining takror holda harbiy saf ma’nosidagi yasov so‘zi bilan bir o‘rinda qo‘llanishi, mazkur so‘zning otryad, vzvod, harbiy bo‘linma so‘zlari bilan sinonim ekanligidan dalolat beradi: Qo‘shin keldi dasta-dasta, Yasov tortdi baland-pastda /106/. Navkar. Til tarixiga doir manbalarda ta’kidlanishicha, navkar mo’g‘ulcha n ц xar-do‘st, o‘rtoq ma’nosidagi so‘z bilan etimologik jihatdan bog‘liq bo‘lib, turkiy tillarda askar so‘ziga sinonim sifatida hamda xizmatkor, amaldor singari ma’nolarda qo‘llangan /Rad. III. 695/ Bud. I. 296/. Dostonlarda askar ma’nosida uchraydi: Men bilmayman qanday bekka no‘karsan /210/. Tilimiz tarixida piyoda qo‘shin, jangchi ma’nolarini ifodalashga arabcha askar va forscha sarboz atamalaridan ham unumli foydalanilgan /Rad. I. 88/. Mazkur so‘zlar dostonlarda ham faol qo‘llanilgan: Xunxor shohning askarlarin, Avaz shuytib sindirdi /78/. Qorovuli qirq otliqni ko‘rgandan sarbozlarini oldiga solib ...chiqa keldi /57/. Eski o‘zbek va boshqa ko‘pchilik turkiy tillarda arab tilidan o‘zlashgan suvori so‘zi ham keng iste’molda bo‘lgan. Bu so‘z askar, sarbozlardan farqli ravishda, otliq jangchilarni ifoda etish uchun xizmat qilgan /Bud. I. 641/. Dostonlarda esa u Go‘ro‘g‘lining G‘irko‘k otiga nisbatan qo‘llaniladi: Urush kuni ham suvorim, qanotim, Xosiyatli chiltan bergan G‘irotim /175/. 4.1. Qo‘shin va uning vazifasiga ko‘ra turlarini ifodalovchi atamalar.

Ilg‘or. Eski o‘zbek tilida bu so‘z xabarchi, kuryer va yengil, tezkor otliq, harbiy bo‘linma ma’nosini anglatgan /Bud.I. 84/. Dostonlarda tezkor qism ma’nosida uchraydi: Bir yerdan ilg‘or keldimikan?... /401/. Soqchi. Atama qadimgi turkiy saq-hushyor, ziyrak ma’nosidagi o‘zak bilan bog‘liq bo‘lib, /DTS. 484/ L.Z.Budagovning qayd etishicha, saq so‘zi mo‘g‘ul tilida ham shunday ma’noda uchraydi. Soqchi esa, asrovchi, saqlovchi, qorovul singari ma’nolarni anglatgan. Biroq, bu Dostonlarda soqchi harbiy ko‘riqchi ma’nosida qorovul bilan bir o‘rinda uchraydi: Ehtiyot qil juda turgan yeringni, Oldi-ortingga qorovul qo‘y soqchi qo‘y /88/. Eravul. Eski o‘zbek tiliga doir yozma manbalarda: Hiravul, mo’g‘ul tilida: irag‘ul, erag‘ul shaklida uchraydi /Bud. I. 186/. A.M.Shcherbakning fikricha mo’g‘ulcha: yerye - kelmoq ma’nosini ifodalovchi fe’l bo‘lib, erag‘ul mazkur o‘zak bilan etimologik jihatdan aloqadordir Bu so’z eski o‘zbek va boshqa turkiy tillar tarixida hiravul/eravul shakllarida iste’molda bo‘lgan: 1) avangard, ilg‘or qismga madad beruvchi zaxiradagi harbiy bo‘linma; 2) razvedkachi tezkor qism; 3) komonchilar bo‘linmasi; 4) patrul nazoratchisi kabi ma’nolarda qo‘llangan /Bud. I. 186./ NAL. 774./ Rad. II. 1784/. Yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, Ergash shoir ijodiga mansub dostonlarda mansab bildiruvchi atamalar aksariyat hollarda uyushib kelgan kontekstlarda ko‘p uchraydi. Bu hol harbiy terminlarga ham daxldor bo‘lib, eravul termini ana shunday parchada o‘z aksini topadi: Xunxorshoh shu boylarga ham qorovul, ham eravul, chopavul sizlar bo‘lib, ko‘rib turasizlar, - deb qo‘yib edi /57/. Mazkur parchada uchraydigan chopavul termini til tarixiga doir yozma manbalarda 1) chopar, kuryer; 2) tezkor otliq hujum usuli; 3) to‘satdan hujum qiluvchi qo‘shin turi, harbiy bo‘linma kabi ma’nolarda uchraydi /Bud. I. 451-452/ ; Rad. III. 1917/. Mergan. Tarixan turkiy va mo‘g‘ul tillarida birdek qo‘llangan bu so‘z aniq nishonga uruvchi, mohir o‘qotar, uzoqqa otadigan qurollar bilan qurollangan harbiy bo‘linma ma’nolarida iste’molda bo‘lgan /Bud. I. 225/. Dostonlarda bu so‘z shakaman sifatlovchisi bilan birga qo‘llaniladi: ...Tag‘i to‘rt yuz odamni – shakaman merganni saylab ... berasiz. /44. I./. Nazarimizda, misoldagi shakaman turkiy tillarda uchraydigan chaq-aniq, xatosiz ma’nosidagi so‘z bilan o‘zakdoshdir /Rad. III. 1944/. Bulardan tashqari, dostonlarda forscha-o‘zbekcha asosga ega bo‘lgan durbinchi, fors-tojikcha diydbon so‘zlari ham nazoratchi, qo‘riqchi, kuzatuvchi kabi ma’nolarni ifodalagan holda, harbiy harakatlar bilan bog‘liq epizodlarda keng qo‘llanadi: Xunxorshohning darvoza ustida qarab turadigan durbinchi-diydbonlari... Go‘ro‘g‘libekning lashkarini ko‘rib... / IV.

4.2. Harbiy qurol-aslaha nomlari. Ma’lumki, ajdodlarimiz va umuman, Markaziy Osiyo xalqlari o‘ziga xos harbiy taktika, strategiyasi bilan bir qatorda, tarixning turli bosqichlarida amalda bo‘lgan qurol-aslahalarga ham ega bo‘lganlar. Xususan, xanjar, nayza, kamon kabilar mazkur qurollarning eng oddiysi hisoblansa, dostonlarda keyinchalik kashf etila boshlangan murakkab mexanizmli qurollarning xilma-xil turlarini ifodalaovchi so‘zlar ham kuzatiladi. Jumladan, ularni quyidagilarda ko‘rish mumkin: a) qurol nomlari. Bu guruhga dastlab, qadimgi turkiy manbalarda qayd etilgan quyidagi ibtidoiy asosli harbiy qurol nomlarini kiritish mumkin: Yoy /18/, qadimgi turkiy tilda: ja /DLT. III. 234/; Bolta /189/ qadimgi turkiy tilda: baldu-bolta /DTS. 80/; Pichoq /45/ qadimgi turkiy tilda:bičak-pichoq /DTS. 89/; Qilich /110/, qadimgi turkiy tilda: kilič /DLT. I. 340/; 4.3. Harbiy harakat va tartib-intizom ifodalovchi so‘zlar. G‘azo /365/ - (arab), diniy urush /NAL. 751/; Shabgir tortmoq /92/ - eski o‘zbek tilida: shabgir qilmoq /fors-turkiy asosli/ tungi bosqin, kechasi hujum qilmoq /NAL. 686/; Shabixun /117/ (forscha), tunda to‘satdan qilingan hujum /NAL. 686/; Harba /28/ (arabcha), Urush, jang, hujum qilmoq /NAL. 767/; Savash /35/ olishish, kurash; urush, jang /NAL. 538/; So‘g‘ish /51/ - qadimgi turkiy tilda: to‘qnashish, yuzlashish /DTS. 509/, turkiy tillarda bu so‘z jang, kurash ma’nolarida ishlatilgan /Rad. IV. 552/. Bulardan tashqari, dostonlarda hujum ma’nosi tiymoq//tegmoq va dorimoq so‘zlari vositasida ham ifoda etiladi: Agar ko‘rsa katta yovga tiyadi /50/. Shuni qayd etish lozimki, tegmoq fe’li mazkur ma’noda «Kultegin» bitigida ham uchraydi: B ц z atig‘ binip tegdi - bo‘z otini minib tegdi, ya’ni hujum qildi /Kultegin /. Dorimoq fe’li turk va ozor tillarida nishonga aniq urmoq, tegmoq ma’nosida qo‘llanadi: ц q daridi/o‘q tegdi /Rad. III. 1627/. Bu so‘z dostonda ma’no ko‘chgan holda hujum qilmoq so‘ziga sinonim sifatida ishlatiladi: O‘n azamat Xoldorxon, Och bo‘riday doridi /109/. Shuningdek, dostonlarda yasovli, yasov tortmoq-saflanmoq /106/ singari harbiy tartibga daxldor bo‘lgan tarixiy so‘z va birikmalar ham kuzatiladi. 4.5. Qarama-qarshi tomonni ifodalovchi so‘zlar. Dostonlarda turli tarixiy bosqichlarga xos leksik qatlamlar o‘zaro muxolafatda bo‘lgan kuchlarni ifodalovchi so‘zlar misolida ham ko‘zga tashlanadi. O‘z va o‘zlashma asosga ega bo‘lgan bu so‘zlarning ko‘pchiligi o‘zaro sinonim bo‘lib, ular til tarixining turli bosqichlarida faol iste’mol qilinganligi bilan farqlanadi. Masalan, Qadimgi turkiy tilda: jag’i /DTS. 224/. Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillar tarixida:

yag‘i/yau/jau/yov singari fonetik variantlarda qo‘llangan so‘zning /Bud. I. 333/, fors tilidan o‘zlashgan dushman, arabcha g‘anim, xasm kabi sinonimlarining dostonlarda aks etishi buning yaqqol dalilidir. Shuningdek, dostonlarda arab tilidan kirib kelgan harif, taraf va fors- tojikcha marddosh so‘zlari ham yuqorida keltirilgan lug‘aviy birliklarga sinonim ma’no kasb etadi: Alalxusus, qizilbosh-eroniylar bilan bosh taraf edi, siyohpo‘sh bilan qattiq dushman edi /7/. Asli botir, turolmaydi to‘lg‘anib, O‘ziga bir harif-marddosh izlaydi /50/. 5. Moliyaviy sohaga doir so‘zlar. Bu guruhga mansub terminlar turli tarixiy bosqichlarda feodal hukmdorliklar tomonidan joriy etilgan soliqlar va to‘lanadigan maoshlar nomlarini o‘z ichiga oladi: Zakot – arabcha so‘z bo‘lib, musulmonlardan umumiy boyligining qirqdan biri hisobidagi yillik soliq /NAL. 241. Dostonlarda bu so‘z arab tilidan o‘zlashgan boj so‘zi bilan birgalikda qo‘llangan: Boshida bor ko‘rsang tilladan toji, Chambilbeldan olgan zakotman boji /49/. Xiroj arabcha so‘z bo‘lib, ikki xil ma’noda qo‘llangan: 1) urushda yengilgan qaram mamlakat tomonidan to‘lanadigan soliq; 2) xalqdan undiriladigan soliq /NAL. 656/. Dostonlarda mazkur so‘zning birinchi ma’nosi uchraydi:...men qaytgan so‘ng bir shaharning xirojini sizlarga bo‘lib beraman /48/. Jarg‘i/yorg‘u –L.Budagovning izohiga ko‘ra mo’g‘ulcha, dzargu so‘zi bilan o‘zakdosh bo‘lib, 1) hukm chiqarish, jazolash, kelishtirish; 2) molini garovga olish, jarima singari ma’nolarda qo‘llangan /Bud. II. 325./; Navoiy asarlarida yorg‘u shaklida /NAL. 212/, dostonlarda jarima ma’nosida uchraydi: Xisravxon podshoning qirq kun to‘yi bor, ... har kim shu to‘yga bormasa, ikki yuz qo‘y jarg‘i bo‘ladi /332/. Cho‘lon/shulan – oddiy xalq uchun pishirib tarqatiladigan ovqat, amaldorlarga beriladigan ziyofat, oziq-ovqat, maosh, shuningdek, qirg‘iz tilida oshpaz ham sho‘lon deb yuritilgan /Bud. I. 676/. Dostonlarda qo‘shinga beriladigan moddiy to‘lov ma’nosida uchraydi: Odamlaring bori bo‘lsin minnatdor, Sarpoying, cho‘loning uch chandon bo‘lsin /88/. Sursat - harbiy qo‘shin va amaldorlarga beriladigan oylik maosh. Bu so‘z, asosan, turk va ozor singari o‘g‘uz guruhiga mansub turkiy tillarda faol iste’mol etilgan /Bud. I. 643/. Dostonlarda ham xuddi shunday ma’noda uchraydi: Umarolar bilan navkarlarning sarpoyini, sursatini shu to‘yda berdilar / IV. 525/. 6. Uy-ro‘zg‘or, xo‘jalik buyumlarini ifodalovchi so‘zlar.

Dostonlarda uchraydigan ko’pgina uy-ro‘zg‘or buyumlarini ifodalovchi so‘zlar haqida I.Ismoilovning ilmiy tadqiqotlarida keng va atroflicha ma’lumotlar berilgan.Shuning uchun ham bu o‘rinda mazkur tadqiqotda tilga olinmagan uy-ro‘zg‘or buyumlariga doir ba’zi lug‘aviy birliklar xususida to‘xtalib o‘tish bilan chegaralanamiz. Ular quyidagilar: Mehtara – fors-tojik tilidan o‘zlashgan, mesh, saqo /O‘TIL. I. 462/ Xiva davlat hujjatlarida mehtara -qumg‘on, deb izohlanadi. (XDH. II. 349). Navoiy asarlarida esa so‘zning arab tilidan o‘zlashgan mithara shakli, charim suvdon ma’nosini ifodalaydi (NAL.394). Dostonlarda: Mehtaraga suv olib /33/. Qiq-moy solinadigan ko‘za /Rad. II. 855/. Hodi Zaripovning izohiga ko‘ra, qiq shinni yoki moy solinadigan qo‘y yoxud echki terisidan tikilgan idish (Bt. III. 472/. Darhaqiqat, Budagovning izohicha, forscha, xig-echki terisi, mesh ma’nosini ifoda etadi /Bud.I. 544/. Dostonda: Qorni moy turmaydigan eski qiqday bo‘ldi /432/ Quv - qadimgi turkiy manbalarda: q ц v /DTS. 436/. Turkiy tillarda: q ц , qag‘, qabu, qaby, qau, qu singari fonetik shakllarga ega bo‘lib, pilik, qaviq, paxta kabi chaqmoq uchqunidan tutab o‘t oladigan narsa ma’nosini ifodalaydi/Rad.II.67/.Dostonda: Mehtarga suv olib, Chaqmog‘iga quv olib /33/. Saraja /456//sachara /122/. Professor H.Zaripovning izohlashicha, ikki ot orasiga o‘rnatilgan zambil /Bt. III. 467/. Usmonli turk va qrim- tatar tillarida saraj-teri ishlovi bilan shug‘ullanuvchi kosib ma’nosini ifoda etadi /Rad. IV. 318/. Nazarimizda, saraja teridan tikilgan zambil ma’nosida qo’llangan. Dostonda: Avazxonni bir sacharaga solib olib, G‘irotni Nuralining o‘zi minib olib, ikki enasiga ikki tulpor otni mindirib ... 7. Qiymat-o‘lchov birliklari nomlari. Dostonlarda uchraydigan qiymat-o‘lchov birliklari nomlari ham tilimiz tarixinining turli bosqichlariga daxldor bo‘lib, ular quyidagilar misolida ko‘zga tashlanadi: Pul. L.Z.Budagovning qayd etishicha, arabcha ful va turkiy tillarda pul shaklida qo‘llangan so‘z grek tilidagi pholis so‘zi bilan aloqadordir /Bud. I. 322/. Tarixan pulning qiymati ko‘pchilik turkiy tillarda bir tanganing besh qismiga teng mis chaqa hisoblangan /Rad. IV. 1372/. Dostonda: Xotinlar besh pul, to‘rt pul olgani olib jo‘nab keta berdi /356/. Tosh. Eski o‘zbek tilida tosh 8 chaqirim uzunlik o‘lchovi sifatida qo‘llangan /NAL. 614/. Dostonlarda: Qirq yigitning otidan to‘rt toshcha o‘tib ketdi /37/. Nayza. Nayza uzunligiga teng o‘lcham. “Boburnoma”da quyidagicha beriladi: Bir ovda Maqsud otliq chuhraning otini shoxi bila nayza bo‘yi tashladi /B.noma. 345/. Dostonda: Parizod uch nayza yerda muallaq turib, Bol Avazga qarab bir so‘z aytdi /215/. 8. Yilqichilikka doir so‘zlar.

Tadqiqot manbalarimiz bo‘lgan dostonlarda o‘ttizdan ziyod yilqichilik terminlari va yigirmaga yaqin ot jihozlarining nomlari uchraydi. Bu so‘z va terminlar A.Navoiy tomonidan “Muhokamat ul- lug‘atayn” asarida tilga olib o‘tgan tubuchoq, arg‘umoq, yaka, yobu, totu, qulun, toy, lang‘a, g‘unan, dunan, tulan, kabi ot anvoi hamda jibilgir, hano, to‘qum, jazlig‘, ularchog‘, g‘anjug‘a, jilbur, qushqun, qantar, tufak, to‘qa, qamchi singari ot jihozlari bilan deyarli mos keladi Gippologik terminlarning ko‘pgina turlari hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham mavjud bo‘lib, ular xususida maxsus tadqiqotlar olib borilgan. Bu terminlarning yuzaga kelishida aksariyat hollarda ularning yoshi, rang-tusi, zoti va shakl-ko‘rinishi, jismoniy layoqati kabilar asos bo‘lib xizmat qiladi. Shularni e’tiborga olgan holda, dostonlarda uchraydigan gippologik terminlarni quyidagicha tasniflash mumkin: 8.1.Otlarning yoshi asosida yuzaga kelgan nomlar: Do‘non - turkiy tillarda d ц n ц n/d ц nan/t ц n ц n singari fonetik variantlarda uchraydigan so‘z, to‘rt yoshga to‘lgan ot, qoramol, tuyalarga nisbatan qo‘llanilgan /Rad. III. 1249-1734/ D.S.Setarovning ta’kidlashicha, donan mo’g‘ulcha: do-to‘rt, o‘zagi bilan aloqador Dostonda: Tulporliging boshidan bildim, Do‘noningda abzal soldim G‘o‘non - turkiy tillarda qo‘nan/q ц nan, mo‘g‘ul tilida: singari shakllarda qo‘llangan va uch yoshli ot, qo‘y shunday atalgan /Rad. II. 910/. Bu so‘z ham mo‘g‘ulcha g’ ц //g‘o‘ - uch ma’nosidagi o‘zak bilan aloqador. Dostonlarda g‘o‘nonning ot va echkiga nisbatan ishlatilishi uchraydi: a) otga nisbatan: G‘o‘non bo‘lgancha yetaklab /182/; b) uloq echkilarga nisbatan: G‘o‘non, do‘non semiz taka, qo‘ziga qaramay otdi /339/. Toy. Qadimgi turkiy toj /DTS. 527/, turkiy tillarda ham shu shaklda qo‘llanadigan toycha so‘zi, yangi tug‘ilgan ot bolasi ma’nosini ifoda etadi /Rad. I. 536/. Bu so‘z, ko‘pincha, arab tilidan o‘zlashgan asov yovvoyi, hurkak ma’nosidagi so‘z bilan birga uchraydi: Asovligi toyday bo‘lib /300/. Qulun. Qadimgi turkiy manbalarda qulun ayg‘ir, toycha; /DTS. 527/ turkiy tillarda qulun-urg‘ochi va erkak bir bahorga kirgan toycha; qirg‘iz tilida: jabag‘i ham deyiladi. Oltoy tilida qulun do‘nonga nisbatan ham ishlatiladi /BL. 92/. Dostonda yosh ot ma’nosida uchraydi: Faryodiga uyg‘onmaydi Avazxon, Qulundagi dovushman kishnaydi /268/. 8.2. Otlarning rang-tusiga ko‘ra yuzaga kelgan ot nomlari. Dostonlarda: To’qmor yolli to’ri/g‘/ oti bor ostida /454/. Misoldagi to‘qmor, H.Zaripovning izohiga ko‘ra, yoli tikroq, ikki tomonga tushgan tarzida ma’no ifoda etadi /BT. III. 469/. G‘ir ot. Koshg‘ariyning izohicha, qir at-dumi va yoli ola-bula tusli qora ot /DLT. I. 314/. Usmonli turk tilida qir at-kulrang ot; d д mir qir-temir tusli kulrang ot; b ц z qir-och kulrang; chil qir-butunlay oqish rangli otni ifoda etadi /Rad. II. 734/. Nazarimizda, G‘ir ot, G‘irko‘k ot, Shabg‘irko‘k singari ot nomlari ham qadimgi

$turkiy va usmonli turk tillarida uchraydigan qir so‘zi bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘k dog‘li qo‘ng‘ir tusli otni anglatadi. Shuningdek, dostonlarda uchraydigan chavkar ham otlarning rang-tusi asosida yuzaga kelgan nom bo‘lib, terisi dog‘li ola-bula otdir /O’RL. 215/. 8.3. Jismoniy layoqati va nasli asosida yuzaga kelgan ot nomlari. Arabi ot yoki aspi tozi – arab zotli chopqir ot. Turkiy tillar tarixida chopqir otlar arabi ot yoki uning sinonimi aspi tozi, taz at kabi nomlangan /Bud. I. 332/. Mahmud Koshg‘ariyning izohiga ko‘ra, taz at terisi yo‘l-yo‘l bo‘lgan olacha ot, shuningdek, olim shu o‘rinda “Taz at tarafi bo‘lmas” maqolini ham keltiradi /DLT. III. 163/. Dostonda quyidagicha uchraydi: O‘zib kelgan G‘irko‘k aspi tozidir /296/ yoki, Bo‘yni uzun arabi ot /65/. Bedov - chopqir yengiloyoq ot. Qirg‘iz va eski o‘zbek tilida tug‘magan biya ham bedov deb yuritilgan. Bedov badavi /arabi/ so‘zi bilan bog‘liq bo‘lib, sahroyi, cho‘lda yashovchi ma’nosini ifoda etadi /Bud. I. 248/. Ba’zi tadqiqotlarda qayd etilishicha, turkiy xalqlar yashagan hududlarda yovvoyi cho‘l otlari bedov deb yuritilgan Dostonlarda bedov bellik va churra singari epitetlari bilan birga qo‘llaniladi: Majnunko’k bellik bedovdir /18/. To‘qqiz podshoning ... churra bedov otiga ta’sib qilib /265/. Dostonda cho‘rra/churra- chopqir sifatida izohlanadi /BT. III. 470/ Qorabuloq shevasida so‘zning churri shakli chinoq, ya’ni qulog‘ining uchi qirqilgan, deb izohlanadi /O‘ShL. 306/. Arg‘umoq - chopqir ot. Turkiy tillarda arg‘amaq/ arg‘umaq/ arg‘imaq so’zlari arab zotli va boshqa barcha chopqir otlarga nisbatan ishlatilgan /Rad. I. 229/. Uyg‘ur tilida G‘arbdan keltirilgan kichik ot arg‘umaq, deb yuritilgan /Bud. I. 29/. Ba’zi tadqiqotlarda arg‘umoq . Dostonda: Chopilsa arg‘umoq otda guyi bor /7/. Duldul - chopqir ot. Diniy afsonalarga ko‘ra, Muhammad payg‘ambarning Hazrati Aliga tortiq qilingan uchar oti shunday nomlangan /O‘TIL. I. 238/. Dostonda G‘irko‘kka shunday ta’rif beriladi: Xo‘p yarashgan G‘irko‘kday dulduliga /22/. Tulpar-chopqir harbiy ot /Bud. I. 404/. Oltoy va teleut tillarida ozg‘in, qirchang‘i otlar tulpar deb yuritiladi /Rad. III. 1475/. Dostonlarda chopqir ot tulpar deb ta’riflanadi: Qochgan tulpar qutulib 8.4. Otlarning shakl-ko‘rinishi asosida yuzaga kelgan so‘zlar. To‘bichoq - semiz, chiroyli ot, uyg‘ur tilida to‘buchaq katta, barvasta G‘arbdan keltirilgan ot, qoraqalpoqlarda otlarning har qanday turi to’bichaq deyilgan /Rad. III. 1230, 1233/. Dostonda: Yo‘lda borayotgan g‘uchchoq, Ostida o‘ynar to‘bichoq /45/. Ko‘lik. Qadimgi turkiy tilda k ц luk – yuk ortish mumkin bo‘lgan hayvonning orqa qismi. “Devon”da k ц lukluk er-yuk ortadigan tuyasi bor odam, deb izohlanadi /DLT. I. 327\ 407/. L.Z.Budagovning izohiga ko‘ra, ko‘luk mo’g‘ulcha so‘z bo‘lib, baquvvat ot, gavdali kishilarga nisbatan ishlatilgan. Xususan, Chingizxonning kichik o‘g‘li Durban ko’luk deb, ta’riflangan. Eski o‘zbek, qirg‘iz tillarida katta it, ot, eshak, tuya ma’nolarida ham qo‘llangan /Bud. II. 162/. Dostonda ulov, ot ma’nosini ifodalaydi: Bormoqqa ko‘ligim yo‘qdir, piyoda, Bir otning gadoyi bo‘lib yig‘layman /259/. Cho‘bir. Qadimgi turkiy tilda č ц pur – echki juni. Devonda$

cho‘bur-arzimagan mol va mato /DLT. I. 343/ DTS. 157/. Eski o‘zbek tilida cho‘bur – echki yungi, turk tilida: chupur-teridagi dog‘ /Rad. III. 2020/. Qayd etilganlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, cho’bir – yungi o‘sib ketgan, ozg‘in, arzimas ot ma’nosini ifoda etadi. Qiyoslang: Bittasini cho‘birini o‘n besh tanga qildim bermadi. Tag‘i birovining otini qirq tanga qildim, u ham bermadi /259/. Yobi. Qadimgi turkiy tilda yabu – yovvoyi /DTS. 221/. Turkiy tillarda: yabi/yabu/ - yaroqsiz ot, oriq, qarovsiz qolgan ot. Oltoy tilida yabi-ozg‘in och ayiq /Bud.11318/Rad. III. 229.284/. Dostonda ham shunday ma’noda qo‘llaniladi: Majnun yobi yo‘lda tishlar kishini /18/. Bulardan tashqari, cho‘ntoq /246/, yilqi /183/ biya /334/ singari otlarga doir nomlar, baqaloq /21/, taqim /251/, chacha /67/, quyruq /234/ kabi otning tana a’zolari nomlari; tabla /264/, sayisxona /162/ kabi Љаранг: Сетаров Д.С. Тюркизмы в русских называниях лошадей //СТ, 1981, №6, – С. 17. otxona nomlari; yembosti, kuntalash qilmoq, tergamoq, qantarmoq (13) kabi ot tarbiyasi bilan bog ‘ liq so ‘ zlar ; qamchi /34/, yugan /22/, uzangi /35/ umulduruq /36/, baqan (22), / jazliq / /436/, qutos /22/ palon / 235/, qo ‘ yushqon /22/, qatag ‘ an /436/, zul /20/ qantar (14) kabi ot jihozlari nomlari ham uchraydiki , bu nomlarning ko ‘ pchiligi tilimizda o ‘ ta qadimdan iste ’ molda bo ‘ lgan . Zero , “ Kultegin ” bitigida tilga olingan Bashg ‘ u bo ‘ z , O ‘ gsiz aq , Az yag ‘ iz , Azman aq va “ Alpomish ” dostonidagi Boychibar , “ Go ‘ ro ‘ g ‘ li ” turkumidagi G ‘ irko ‘ k , Majnunko ‘ k , Temirko ‘ k , Boychuntoq , Shabg ‘ irko ‘ k singari otlarning maxsus atoqli nomlar bilan yuritilishi ham ajdodlarning otga bo ‘ lgan qadimiy munosabati , e ’ tiqodidan dalolat beradi . 9. Qush nomlari. Turkiy tillarda, xususan, o‘zbek tilida orintologik terminlarning yuzaga kelishi tarixi va semantik taraqqiyotiga doir D.X.Bozorova, M.M.Ginatulin, K.Ibragimov, L.Petrov singari olimlarning ilmiy tadqiqotlarida ularning juda ko‘p turlari, variant va dubletlari xususida atroflicha mulohazalar yuritiladi. Jumladan, D.X.Bozorovaning qayd etishicha, birgina “Devonu lug‘otit turk” asarining o‘zida qushlarning yuzdan oshiq turlari tilga olinadi Til tarixida keng iste’mol etilgan quyidagi qush nomlari esa, zamonaviy tilda nisbatan passivligi bilan ajralib turadi: Italg‘u /itilgi//219/. Turkiy tillarda italg‘u/italga/italik-lochinsimonlar oilasiga mansub yirtqich ov qushi. U saksak qush deb ham yuritilgan /Bud.I. 178/Rad. I. 1502/. Qadimgi turkiy manbalarda bu qush nomi uchramasa-da, lochin tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi qushchi itarči deb yuritilgan /DTS. 215/. Tuyg‘un /33/. Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillarda: tuyg‘un/tuyqar-oq shunqor, yirtqich ov qushi /Bud. I. 410.; Rad. III. 1424/. Qadimgi turkiy tilda shunqor t ц g’an deb yuritilgan /DTS. 571/. Tarlon /258/. Ucmonli turk, qrim, ozor tillarida tarlon qushning

tarla qush shakli, to‘rg‘ay; s ц rg‘uchlu tarla kushu-kokilli to‘rg‘ay ma’nosini ifoda etadi /Rad. III. 855/. Bu qush nomi qadimgi turkiy va hozirgi o‘zbek tilida uchramaydi. Qarqara (204). Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillarda qarqara-qirg‘iysimon yirtqich qush. Bu qush “Boburnoma”da quyidagicha tilga olinadi : Ulug ‘ qushlar qalin , turna va qarqara / Rad . II . 190/. Suqsur /185/ - o‘rdakning yovvoyi turi. deb yuritiladi /Rad. I. 1238/. So‘na /270/ - yovvoyi yoki xonaki o‘rdak. Qadimgi turkiy tilda sh цη a; turk tilida s ц na-o‘rdak /Rad. IV. 762/. Navoiy qushlar haqida ma’lumot berganida “so‘na” o‘rdakning erkagi, “Suqtur”/suqsur esa, o‘rdak turlaridan biri ekaniligini aytadi /AN. XIV. 115/. 10. Hayvon nomlari. Dostonlarda bu guruh so‘zlar miqdori ham ancha salmoqli bo‘lib, ulardan quyidagilar til tarixida faol so‘zlardan bo‘lgan: Moya /370/. Eski o‘zbek va boshqa turkiy tillarda tuya va tuya bolasi; qirg‘iz tilida: bir o’rkachli tuyaning alohida turi moya deb yuritilgan /Rad. IV. 2012/. Luk /323/. Turkiy tillarda lug/lỳk/l ц k-yuk ortishga mo‘ljallangan bir o’rkachli, taqir yungli tuya / Bud. I. 276.; NAL, 342/. Qarsaq /34/. Qadimgi turkiy tilda qarsaq, oq qarsaq /DTS. 425/, qirg‘iz tilida qarsaq /xarsak-odatdagilardan kichik cho‘l tulkisi /Bud. II. 9./. Go’sam./350/ Qirg‘iz tilida k ц sam-qo‘ylarni boshlovchi serka /Bud.II.156/. Bulardan tashqari, turkmanlarning “Gorogli” va qaraqalpoqlarning “Qirq qiz” dostonlarida qahramonlar obrazini yaratishda epitet sifatida uchraydigan g‘ ц ch/g‘ ц sh so‘zi ham tarixiy hayvon nomlaridan bo‘lib, Ergash shoir dostonida uning g‘o‘chchoq shakli qo‘llanilgan: Yo‘lda borayotgan g‘o‘chchoq, Ostida uynar to’bichoq /45/. Qiyoslang: Sevesh guni g ц ch yigdler yoldashi; G‘ ц sh jigitler bolmas xesh-te bi murat /218/. 11. Tabiiy relyef nomlari. Dostonlarda quyidagi eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan tabiiy relyef nomlari uchraydi: Go‘y forscha, go‘y/ko‘y-keng ko‘cha, yo‘l, kvartal /Bud. II. 169/. Dostonlarda: Chopilsa arg‘umoq otda go‘yi bor (7). Qulo tuz/qulo dash. Qadimgi turkiy tilda qula - sariq-qizil, za’faron rang /DTS. 464./ . Eski o‘zbek, tatar tillarida tuz; uyg‘ur tilida tus; turk, ozor tillarida duz-tekislik, cho‘l. Dostonlarda qulo tuz/dash – kimsasiz cho‘l, dasht. Qiyoslang: Karvon yurar elsiz qulo tuzlarga Bel. Qadimgi turkiy tilda bel /DTS. 93/. Turkiy tillarda: bil/bel/bal dara, balandlik /Rad. IV. 1606/. Bu so‘z xususida A.Ishayev ham batafsil ma’lumot bergan. Dostonda: Nomoz vaqti chiqdi tog‘ning beliga /394/. Gaza. Qozoq, qirg‘iz tillarda kiza/kiza’-ikki tepaning o‘rtsi - oralig‘i /Bud. II. 126/. Dostonlarda ham shu ma’noda uchraydi: Chu deganda oladi och gazaman darbantti. Darbant (fors) - tog‘ oralig‘idagi tor yo‘l.

X. Geografik tomon bildiruvchi so‘zlar. Hozirgi tilimizda g‘arb, sharq, janub, shimol singari geografik tomon bildiruvchi so‘zlar tilda normativ birlik sifatida qabul qilinganga qadar, qadimgi turkiy va eski o‘zbek tilida ular vazifasini xilma-xil lug‘aviy birliklar bajargan. Xususan, qizil-janub, qora- shimol, ko‘k-sharq, oq-g‘arb kabi, shuningdek, kunchiqar-sharq, botar-g‘arb, orqa-shimol, to‘man-janub kabilar shular jumlasidandir. Bularning ba’zilari dostonlarda ham o‘z aksini topgan bo‘lib, “Ravshan” dostonining muqaddima qismida Chambil mamlakatining joylashish o‘rni, “Buxorodan tumanda” /361/ ekanligini ta’kidlanadi. Tuman esa, qayd etilganidek, g‘arb tomonni ifoda etadi. Demak, “burungi o‘tgan zamonda ...Buxorodan tumanda” joylashgan Taka-Yovmit eli Kaspiy va Qora dengiz atrofdagi hududlarga to’g‘ri keladi. “Qunduz bilan Yulduz” dostonida esa, bu ishora quyidagicha aks etadi: Ilgari zamoninda, el-yurt omonida, qibladan tumaninda ...Chambil mamlakatida... Ko‘rinadiki, bu ishoralar avvalo Go‘ro‘g‘li” dostonining tarqalishi xususida olimlar tomonidan ta’kidlab o‘tilgan fikrlarni tasdiqlovchi muhim dalil bo‘lsa, ikkinchidan, A.Ishayevning “Etimologik etyudlar”ida Chambil mamlakatining Kavkaz tog‘larida ekanligi xususida chiqargan xulosalarni yana bir bor tasdiqlaydi. Bundan tashqari, dostonlarda orqa so‘zi geografik tomon ifodalovchi termin sifatida qo‘llanadi: Shu yotgan qo‘shin orqa xonning, qalmoq podshosining qo‘shini edi /295/. Parchadagi orqa so‘zi manbalarda kift, teskari tomon, dovon, dara, tog‘ning oshib o‘tish mumkin bo‘lgan joyi kabi ma’nolar bilan birga /DTS. Xususan , qirg ‘ iz eposlarida uchraydigan “ Sari arqa ” ham Shimoliy hududlarga ishora ekanligi qayd etiladi . Shunday qilib , orqa so ‘ zi keltirilgan parchada ham Shimol tomonni ko ‘ rsatuvchi ma ’ noda bo ‘ lib , bu hududlarda qadimdanoq turk , mo ‘ g ‘ ul , qalmoq xalqlari urug ‘ lari ko ‘ chib yashashgan . Keltirilgan parchaning davomida buni yana ham aniqroq anglab olish mumkin: ...qo‘shin haddidan oshgan, lashkar-lashkarga yamashgan, ... shunday Olatovning dalasiga, darasiga sig‘may ketgan /295// Shunday qilib, voqyea sodir bo‘layotgan joy Olatov, qahramonlar bilan jang qilayotgan orqa xonning qo‘shini esa, Olatovning Shimolida joylashgan xalq, ya’ni tarixning ma’lum sanalarida turkiylar yashagan Dashti Qipchoq hududlarida ularga kuchli muxolafatda bo‘lgan qalmoqlardir. Keltirilgan ikki so‘z tahlili, ayni paytda, “Go‘ro‘g‘li” turkum dostonlarida hikoya qilinadigan voqyeliklar, bir tomondan, asrimiz boshlarida O‘rta Osiyoga kirib kelgan ozor va turkman xalqlarining “Korogli” dostonida hikoya qilinadigan voqyeliklar bilan, ikkinchi tomondan esa Dashti Qipchoq hududlarida va hozirgi O‘zbekiston hududida keng tarqalib yashagan ajdodlarimizning qalmoq, mo’g‘ul bosqiniga qarshi kurashlarini tasvirlovchi epik asarlari syujeti bilan chatishib, chirmashib ketganligidan ham dalolat beradi. 12. Etnonimlar.

Ergash shoir ijodiga mansub dostonlar tilining boy imkoniyatlari va tarixiy ildizlaridan dalolat beruvchi muhim dalillar qatoriga etnonimlarni ham kiritish mumkin. Dostonlarda etnonimlarning yirik ikki guruhiga mansub quyidagi turlarini uchratish mumkin: 1. Makroetnonimlar. Bu guruhga o‘tmishda tarixi, madaniyati, eroni /7/, qizilbosh /7/ kabilar. 2. Mikroetnonimlar. Dostonlarda millat nomlariga nisbatan o‘zbek va boshqa ko‘pchilik turkiy xalqlarning tarkib topishida ishtirok etgan urug‘ nomlari miqdori ancha ko‘p uchraydi. Xususan, shoirning “Xushkeldi” dostonida quyidagi urug‘ nomlarini uchratish mumkin: taka /5/, yovmit /5/, solor / 123/, jabit /41/ kabilar. “Xoldorxon” dostonida (Bulbul taronalari IV tom) esa, ularning o‘ttizdan ortiq turi Иманалиева Р.Б. К вопросу об этимологии наименований стран света в казахском языке //Проблемы этимологии тюркских языков. - Алма-ата, 1990. – С . 85. tilga olib o‘tiladi: nayman, jaloyir, bahrin, uyshin, qatag‘an, qirg‘iz, saroy, qiyqim, so‘g‘inji, jobi, qushchi, qangli, jodir, tama, erganak, xitoy, qipchoq, ming, qirq, barlos, muytan, mang‘it, uloqli, suloqli, yuz, tuyin, burqut, orlot, jomon turkman singarilar. Shunday qilib, dostonlarda ajdodlarning ko‘p asrlik boy hayotiy tajribalari, madaniyati, ma’naviyati, urf-odatlari, davlatchilik tuzumi, qonunchiligi, ijtimoiy-siyosiy faoliyati kabi xilma-xil sohalarga oid bo‘lgan tushunchalar ifodasi bo‘lgan juda ko‘p tarixiy so‘zlar saqlanib qolgan bo‘lib, biz bu o‘rinda ulardan bir qismigagina to‘xtalib o‘tish bilan chegaralandik, xolos. Zero, ushbu dalillarning o‘ziyoq, adabiy til rivojining milliylikkacha va milliy bosqichlari mobaynida og‘zaki epik ijod namunalarining tarixiy ahamiyati bilan aloqador ko‘plab masalalarni anglab olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ularni quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1. Xalq dostonlaridan o‘rin olgan so‘zlarning aksariyat qismi tarixiy etimologik jihatdan umumturkiy asosga ega bo‘lib, ulardan kattagina guruhini til tarixining qadimgi turkiy bosqichidayoq funksional-normativ birliklar sifatida amalda bo‘lgan so‘zlar tashkil etadi. Bu esa, mazkur bosqichlarda adabiy tilning me’yoriy birliklarini shakllantirish jarayonida folklor manbalarining yetakchi vositalardan biri (ya’ni poetik ustdialekt) vazifasini o‘taganligi xususida aytib o‘tilgan mulohazalarning muhim dalili bo‘lib xizmat qiladi. Ayni paytda, bu dalillar tadqiqot manbalarimizning ilk ijodiy shakllana boshlash davri ibtidoiy folklor namunalari bilan chambarchas bog‘lanib ketganligidan ham dalolat beradi.

2. Dostonlar o‘z tarixiy ildizlari bilan eng qadimgi folklor an’analariga borib taqalsa-da, ular tabiatan o‘ta o‘zgaruvchan og‘zaki til vositasida yaratilgan. Shuning uchun ham mazkur manbalar o‘zining ifoda vositasiga xos qonuniyatlar talabiga mos ravishda, turli tarixiy bosqichlar ta’sirida o‘zgarib, moslashib borgan. Bunday o‘zgarish va moslashish, o‘z navbatida, til tarixining umumturkiy va milliy bosqichlariga xos o‘z qatlamga mansub so‘zlarni hamda ana shu bosqichlar mobaynida boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlarni qat’iy me’yorlashgan lug‘aviy birliklar sifatida saralanishi va dostonlar leksikasida umumlashishi uchun qulay imkoniyat yaratadi. Dostonlar tilidagi qadimgi turkiy manbalar bilan mushtarak bo‘lgan eski va eskirgan so‘zlarning hozirgi va eski o‘zbek tilida faol iste’mol etilishi ham ana shundan dalolat beradi. 3. Dostonlarda o‘z aksini topgan o‘z va o‘zlashma asosga ega bo‘lgan so‘zlarning tematik doirasiga ko‘ra chorvachilik, ko‘chmanchilik, feodal va harbiy-ma’muriy tuzumga oid tushunchalar bilan aloqadorligi ham ular syujeti uchun asos bo‘lgan feodal- urug‘chilik bosqichiga doir voqyealar bilan to‘la mos keladi. Bular o‘rtasida, ayniqsa, mo’g‘ul va turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan leksik parallellarning uchrashi, Oltoy tillarining o‘zaro ta’siriga asoslangan eng qadimgi taraqqiyotini aks ettiradi. Shuningdek, dostonlarda hind, xitoy, yunon, arab, fors-tojik tillariga doir o‘zlashmalarning o‘z aksini topishi, birinchidan, ajdodlarning ana shu xalqlar bilan tarixiy aloqalaridan dalolat bersa, ikkinchidan, yozma va og‘zaki til shaklining o‘zaro yaqin munosabatini ham ko’rsatadi. Chunki yozuv madaniyatining keng miqyosda taraqqiy etishi, tilning tashqi omillar ta’sirida rivojlanishi uchun ham keng yo‘l ochib beradi. Dostonlar tilida o‘z ifodasini topgan o‘zlashma so‘zlarning ko‘pchiligi, ana shunday jarayon mahsuli bo‘lib, bu o‘zlashmalar aynan og‘zaki ijod vositasida jonli so‘zlashuv tiliga chuqur singib ketgan. Bu esa, tarixan tilning og‘zaki va yozma shakllari o‘rtasida mavjud tafovutlarning kamayib borishida ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Dostonlar tilida uchraydigan o‘zlashma so‘zlar o‘rtasida rus va boshqa yevropa tillariga oid so‘zlar uchramaydi. Bu mazkur manbalarning XIX asr boshlaridayoq to‘la va qat’iy shakllanib bo‘lganligidan dalolat beradi.

O'xshashlar

O‘zbek xalq eposlari tilining ustdialektlik xususiyatlari

O’zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti

Qiyosiy – tarixiy tilshunoslik ( komparativistika )

Xalq eposlari tilining umumlisoniy sistemada tutgan o‘rni

O‘zвek tili leksikasining tarixiy - etimologik qatlamlari