O’zbek (ona) tili o’qtishning o’ziga xos tamoyillari - Tilshunoslik - Referatlar

O’zbek (ona) tili o’qtishning o’ziga xos tamoyillari

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.82421875 KB

Ko'chirib olish

O’zbek (ona) tili o’qtishning o’ziga xos tamoyillari Reja: 1. Ona tili o ’ qitishda “ til ~ me ’ yor ~ nutq mutanosibligi ” tamoyili . 2. Ona tili o’qitish orqali o’quvchilar ijodiy tafakkurini rivojlantirish tamoyili. 3. Ona tili o’qitishda mavzulararo, bo’limlararo, sinflararo aloqadorlik tamoyili. 4. Ona tili o’qitishda o’quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash tamoyili. 5. Ona tili o’qitishda mahalliy sheva sharoiti va ta’sirini hisobga olish tamoyili. 6. Ona tili o’qitishda bolalarni milliy hamda umumbashariy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash tamoyili.

Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga paymol bo’lur. Mahmudxo’ja Behbudiy O’qituvchi ona tilining umumdidaktik tamoyillari bilan bir qatorda, uning o’ziga xos tamoyillarini ham yaxshi bilishi va ta’lim jarayonida unga qat’iy amal qilishi lozim. Zero, o’rta umumta’lim maktablarida ona tili ta’limining o’ziga xos tamoyillari milliy o’zlik, milliy tafakkur, milliy dunyoqarash masalalari bilan chambarchas bog’lanadi. Ona tili o’qitishda “til ~me’yor~ nutq mutanosibligi” tamoyili . Til va nutq hodisalariga o’zaro farqlab yondashishni dastlab VIII-IX asrlarda arab tilshunosligida, keyinchalik tilning turli qirralarini uzviy tarzda birlashtirib, uni yaxlit bir butunlik, bir sistema sifatida o’rganuvchi (XX asrning 20-yillarida shakllangan va sistem-struktur tilshunoslik nomi bilan mashhur bo’lgan) tilshunoslik namoyandalari V.Gumboldt, A. Shteyntal, Boduen de Kurtene ta’limotlarida uchratamiz. Lekin til bilan nutq hodisalarini va ularga xos birliklarni ilmiy va amaliy farqlash, shu tushunchalarni batamom yangi mazmunda qo’llash Ferdinand de Sossyur va uning izdoshlari yaratgan ta’limot bilan bog’liq. Lison (til) va nutqning farqlanishi, tilga tizim sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida inqilobga teng hodisa sifatida baholandi. Chunki bu hodisa tilshunoslikdagi mavjud qarashlarni tubdan o’zgartirib yubordi. Lison (til) deyilganda ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun avvaldan tayyor holga keltirilib qo’yilgan, hamma uchun umumiy va majburiy fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o’zaro birikish qonuniyatlari yig’indisi tushuniladi. “Til – g’oyalarni ifodalovchi ramzlar sistemasi, nutqiy qobiliyatning ijtimoiy mahsuli, ijtimoiy jamoa tomonidan hosil qilingan zaruriy ramzlar (imkoniyatlar) majmuidir”, degan edi tilshunos F.de Sossur. Zero, til har bir jamiyat uchun “azaldan tayyor” qabul qilinishi umumiy va majburiy bo’lgan, avlodlar merosi hamdir. Til–o’z-o’zidan rivojlanish, o’zgarish, ta’sirga berilish, jamiyat talablari

asosida yangilanish, biologik organik sistemalar singari ehtiyojlarga moslashish, zaruriyatni qondirish, kemtiklikni (yetishmaydiganini) to’ldirish xususiyatlariga ega, boshqa ramziy tizimlarda esa muqimlik, ular faqat tabiiy til asosida, ya’ni inson ongi va faoliyati orqali yangilanishi, o’zgarishi, rivojlanishi mumkin. Tilning amalda bo’lish holatlariga tazyiq o’tkazib bo’lmaydi. Lekin tegishli yo’l-yo’riqlar, ko’rsatmalar, tavsiyalar berilib borilishi zarur. Bu me’yoriy tavsiyalarning qanchalik hayotiy ekanligini esa amaldagi nutqiy jarayonning o’zi belgilaydi. Zero, me’yoriy hujjatlarsiz, yo’l- yo’riqlarsiz ham til va nutq rivojini tasavvur etib bo’lmaydi. Qabul qilingan “Davlat tili haqida”gi qonun buni yaqqol isbotladi. Bilamizki, istalgan millat tili uning milliy tafakkuridan oziqlanadi. Zero, til bilan tafakkur bir-birini taqozo etadigan ajralmas hodisalardir. Tilsiz tafakkur bo’lmaganidek, til ham tafakkursiz ekanligini, u o’ziga umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab (UMIS) kabi sifatlarni mujassamlashtirganligini isbotlaydi. Til va tafakkurning birligi nutqda o’z ifodasini topadi. Nutq og’zaki va yozma holda mavjud bo’lib, unda fikrimiz moddiy shaklga, ya’ni hissiy idrok etiladigan shaklga kiradi va shu tariqa u endi bir shaxsga emas, balki jamiyatga tegishli bo’lib qoladi. Til va nutq o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish hozirgi zamon tilshunosligining eng muhim vazifalaridan biri. Bu masala alohida bir milliy tilni yoki umuman tillarni nazariy ta’riflashdagi boshlang’ich nuqtadir. Til va nutq hodisalarini farqlash aksariyat tilshunoslar tomonidan tan olinadi, ammo ularning mohiyatini, chegarasini aniqlash mezonlari haqidagi fikrlar turli-tuman. Ferdinand de Sossyur til va nutqni nutq faoliyatining ikki ajralmas bo’lagi deb hisoblab, ularni “bir paytning o’zida fizik, fiziologik va psixik, bundan tashqari, individual va ijtimoiy munosabatlarga daxldor” jarayonlar deb ta’riflagan edi. Nutq, birinchidan, fikr-mulohaza bildirish jarayoni, ikkinchidan, u –til qurilmasi faoliyati natijasi. Til potensial hodisa bo’lib, kishilar ongida bolalikdan o’zlashtirilgan gapirish qobiliyati va nutq orqali ifodalangan fikrni tushunish vositasi sifatida mavjud

bo’ladi. Nutq esa mavjud imkoniyatni voqelantirish va so’zlashuv qobiliyatini aniq muhitda amalga oshirish jarayonidir. Nutq har bir alohida kishini individ va shaxs sifatida xarakterlovchi eng samarador vositalardan biri. Insonlar muloqoti nutq orqali amalga oshiriladi. Uning yordamida odam o’z fikrini, hissiyotlarini, kayfiyatini, istaklarini ifodalaydi.Gapirish va tushunish jarayoni odamlar orasida fikr almashinuv, hissiyotlarini bildirish, axborot uzatish ehtiyoji tufayli ro’y beradi va bularning hammasi ijtimoiy munosabatlarga asoslanadi. Nutqning aynan mana shu ijtimoiy asosini til tizimi tashkil qiladi. Demak, nutq umumiy va ijtimoiy xususiyatga ega bo’lgan tilga nisbatan individual munosabatdagi hodisadir. Lison va nutq, ularning birliklari munosabatiga dialektik, dialektika kategoriyalari nuqtayi nazaridan yondashilganda, u haqdagi tasavvur va bilimlarimiz to’laqonli bo’ladi. Til turli xil birlik (fonema, morfema, leksema, frazema, model)larning, ular orasidagi barqaror munosabatlarning majmuyi, nutq esa mazkur majmuaga doir bo’lgan birliklarning muayyan sharoitda ma’lum qismidan foydalanib, zaruriy kommunikativ maqsadlar uchun hosil qilingan moddiylik (so’zshakl, so’z birikmasi, gap) lardir. Tilning takomillashib borishi va nutq jarayonidagi bosqichlarini taniqli tilshunos olimlar H.Ne’matov va R.Rasulovlar substansial tilshunoslik “til-me’yor-nutq” tarzida ajratishini ta’kidlashib, qayd qiladilarki: “Til bevosita kuzatishda berilmagan. U jamiyat a’zolarining ongida mavjud bo’lib, ularning barchasi uchun tayyor, umumiy, majburiy bo’lgan, fikrni shakllantirish va uni ifodalashga xizmat qiladigan birliklar va ularning o’zaro munosabatlari haqidagi tasavvurlar yig’indisi sifatida qaraladi. Nutq tilning namoyon bo’lishi, ro’yobga chiqish, voqelanish shakli bo’lib, u bevosita kuzatishda berilgan, moddiy (tabiiy, fizik) shaklga egadir.

Me’yor (norma) – til birliklarini nutqning u yoki bu ko’rinishida ishlatish qonuniyatlari va imkoniyatlari bo’lib, ular jamiyat tomonidan belgilangan va aniqlangandir”. 1 Demak, til va nutq tizimida me’yor ham o’z o’rniga ega. Tafakkurimizda aks etgan borliq tilda moddiylashib, nutqda yuzaga chiqar ekan, u qanday shakl va ko’rinishda voqelanishi jamiyat tomonidan muayyan me’yorlar bilan belgilangan bo’ladi. Masalan,”Ovqatingni ye” tushunchasini imo-ishora bilan ifodalashimiz mumkin. Og’zaki nutqda esa jamiyat a’zolari tomonidan qabul qilingan maxsus tovushlar tizmasi mavjud bo’lib, biz ularni talaffuz etishimiz – aytishimiz shart. Aytilganlarning barchasi me’yorning tarkibiy qismlaridir. Shunga ko’ra til imkoniyatlari me’yor darchasidan o’tib, nutqda yuzaga chiqadi. 2 Muayyan tilda ifodalanadigan me’yorlar, albatta, o’sha tilning milliylik va tarixiyligi zaminida belgilanishi shart. Tildagi davriy va doimiy me’yorlarni farqlash lozim. Til elementlarining ma’lum bir me’yorga keltirilishi, bir tomondan, til mutaxassislari tomonidan boshqarib borilsa, ikkinchi tomondan, tabiiy ravishda ham yuz beradi. O’zbek adabiy tilida quyidagi me’yorlar belgilangan: –leksik-semantik (so’z qo’llash bilan bog’liq) me’yorlar; –orfoepik (talaffuz bilan bog’liq) me’yorlar; –aktsentologik (urg’u qo’llash bilan bog’liq) me’yorlar; –fonetik (nutq tovushlarini qo’llash bilan bog’liq) me’yorlar; –grammatik (morfologik va sintaktik) me’yorlar; – so’z yasalish bilan bog’liq me’yorlar; – orfografik (to’g’ri yozish bilan bog’liq) me’yorlar; –grafik (harflarning shakli bilan bog’liq) me’yorlar; – punktuatsion (tinish belgilari bilan bog’liq) me’yorlar; – stilistik (nutq uslublari bilan bog’liq) me’yorlar. 1 Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1995.–7-bet. 2 O„sha asar.–27-bet.

Ona tili ta’limida “til-me’yor-nutq” o’zaro chambarchas bog’langan bo’lib, birini ikkinchisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Dars mashg’ulotlarida ular o’rtasida mutanosiblik o’rnatilmasa, ona tili ta’limining asosiy maqsadiga erishib bo’lmaydi. Ona tili o’qitish orqali o’quvchilar ijodiy tafakkurini rivojlantirish tamoyili . Ijodiy tafakkur bilishning eng oliy va yuqori darajadagi shaklidir. Maktab ta’limi ona tilini ta’lim oluvchiga o’ r g a t m a y d i, ta’lim oluvchi ona tilini ta’lim dargohiga kelgunga qadar biladi va undan o’z kundalik amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun bemalol foydalana olish malaka va ko’nikmalariga ega bo’ladi. Nega zamonaviy ta’limning barcha tur, bo’g’in va bosqichlari uchun ona tili ta’limi umumiy va zaruriy o’quv fani sifatida majburiy kiritilgan, u nimaga xizmat qilishi kerak: ilmiy grammatika, tilshunoslik fani asoslarini o’rganish uchunmi yoki jamiyat a’zolarining barchasi tilshunos bo’lishi kerakmi? Jamiyatda hamma madaniyatli kishilarning tilshunos bo’lishi shart emas. Demak, ta’limning barcha tur, bo’g’in, bosqich va ko’rinishlarida ona tili ta’limining o’ziga xos maqsadi va zarurati mavjudki, ular DTSlarida maxsus belgilab qo’yilgan. Ona tili ta’limi mazmuni tarkibiga kiritilgan bilimlar silsilasi umumiy bilim/ilmning ta’lim maqsadi nuqtayi nazaridan tanlangan, ta’lim oluvchininig yoshi, aqliy, jismoniy, kasbiy (faoliyat) xususiyatlari va ijtimoiy (jumladan, kasbiy) ehtiyojlariga muvofiqlashtirilgan bo’lagi, parchasidir. U, albatta, pragmatik ahamiyatli – tatbiq etiladigan va uning asosida ijod qilish mumkin bo’lgan xususiyatlarga ega bo’lmog’i zarur. Vaholanki, bilim tatbiq, i j o d bilan ahamiyatli. Biz bilimdon ijrochi shaxs tarbiyasidan ijodkor, bunyodkor shaxsni yetishtirishga o’tdik. 3 Xalqimiz hamma vaqt ijodiy tafakkur sohibini, tadbirkor shaxsni bilimdon shaxsdan ustun qo’ygan. Ma’lumki, XXI asr – axborot asri. Bu asrda faol hayot kechirayotgan shaxs uchun zarur bilimlarning barchasini egallay olmaydi. Barcha zarur bilimlar xazinasiga kalit esa axborot bankini bilish va ulardan foydalanish ko’nikmalariga ega bo’lishdir. Bunda, xususan, mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalash, unga, uning ongiga ijodiylik urug’larini sepish va undirish uchun Yan Amos Kaminskiyning muallimlar kamroq 3 Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Т.: РТМ, 1992. – 30 б.

gapirib, o’quvchilar ko’proq bilim olish yo’llarini izlashlari zarurligi haqidagi fikri hozirgi kunda ham xuddi XVII asrdagidek dolzarbdir. Bugun – axborot asri uchun kishi har bir muayyan sharoitda kerak bo’ladigan bilmlar majmuasini dars, darslik, umuman ta’lim bilan to’la berish mutlaqo mumkin emas – bilim doirasi behad kengaygan, axborot esa bir kishi bir zamonda o’zlashtira olish chegarasidan behad uzoqlashgan. Demak bugun uchun zaruri bilim hajmi va miqdorining o’zi emas, balki muayyan sharoitda zarur bo’lgan bilimlarni topa bilish va ulardan amaliy foydalana olish malakalariga ega bo’lish dir. O’quvchilar ona tili mashg’ulotlarida filologiya (tilshunoslik fani) asoslari-yu tushunchalarini o’zlashtirish bilan emas, balki ona tilining juda boy imkoniyatlari asosida mustaqil fikrlash va ijodiy fikr mahsulini turli-tuman shakllarda go’zal nutq sifatida bayon etish ustida ishlashlari lozim. Ona tilidan ta’lim mazmuni ham, ta’lim usuli, o’quvchilar bajarishlari lozim bo’lgan o’quv topshiriqlari ham ta’lim maqsadida belgilangan mana shu jihatga xizmat qilmog’i zarur. Ijodiy tafakkur sohibini shakllantirish maqsadini ko’zlagan kognitiv-pragmatik ta’lim usuli o’qituvchi ta’lim jarayonida mumkin qadar darslikdan ko’proq uzilishi hamda darslik o’quv materiali, dasturda rejalashtirilgan mavzularga monand, yondosh mavzular va o’quv topshiriqlari tizimidan foydalanishi zarurligini taqozo etadi. Demak, ona tili o’qitish orqali o’quvchilar ijodiy tafakkurini rivojlantirish eng asosiy masala. Bu o’rinda o’quvchilarning ijodiy tafakkuriga ta’sir etuvchi quyidagi kabilardan foydalanish mumkin: 1. O’quvchilar o’zlariga lug’aviy ma’nosi notanish bo’lgan so’z va iboralar bilan muntazam tanishib borishlarini ta’minlash. O’quvchi nutqi uchun faqat tilimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot tufayli paydo bo’layotgan so’zl а r emas, balki ular ilk marta duch kelayotgan (aslida tilimizning lug’at boyligida mavjud bo’lgan) so’zlar ham yangidir. Masalan, 5-, 6-, 7-sinf o’quvchilariga adabiyot darsligidan muayyan matnlarni belgilab berish va badiiy matnlarda ularga ma’nosi notanish bo’lgan so’zlarni aniqlash, shuningdek, so’zlar ifodalagan ma’nolarni zaruriy lug’atlardan qidirib topish topshirig’i beriladi. O’quvchilar bo’lma (xona), ishkom (tok so’risi), omi (savodsiz, o’qimagan), sinchalak (chittak), so’ri (katta taxta

karavot), hamiyatli (oriyatli) kabi bir qator so’z va iboralarga duch keladilarki, ularning ma’nolarini lug’atlardan izlab topish, ba’zan yoshi kattalardan bilib olish bolaning lug’at boyligini oshiradi. 2. So’z ma’nolarini taqqoslash va ularni sharhlash usuli ham o’quvchi tafakkurining rivojiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Bu usul ma’nosi va shakli bir- biriga yaqin yoki keskin farq qiladigan so’zlarni izohlashda qo’l keladi. Tilimizda bunday so’zlar anchagina qismni tashkil etadi. Masalan, 5-sinfda unlilar mavzusida tarkibida -i, -u tovush (harf)lari mavjud bo’lgan so’zlarning talaffuzi va imlosi o’rganilar ekan, urush-urish, tushum-tushim, tuzum-tizim-tuzim, ilashmoq- ulashmoq singari so’zlarni taqqoslash orqali ularning ma’nosi, talaffuzi, imlosini, shuningdek, nutqdagi paronimlik holatini sharhlash mumkin. 6-sinfda qo’shma otlar va ularning imlosi haqida gap ketganda paxtagul, boshog’riq, gulbozor, gulg’uncha, oqsoqol singari qo’shma otlarni paxta guli, bosh og’rig’i, gul bozori, gulning g’unchasi, oq soqol singari so’z birikmalari bilan taqqoslash orqali ularning ma’no va imlo farqlarini bilib olish mumkin. Til hodisalarining mohiyatini anglash, ilmiy va badiiy uslubda qo’llaniladigan so’zlarni farqlash, bu so’zlarning ma’no nozikligini sharhlash maqsadida matnlar taqqoslanishi mumkin. Masalan, maktab darsligida ilmiy matnlarni badiiy matnlar bilan taqqoslash, matnlardagi neytral va bo’yoqdor so’zlarni solishtirish, ularning o’xshash va farqli tomonlarini aniqlash kabi ishlar bolalarning so’z boyligini oshirish, so’zdan to’g’ri foydalanish malakalarini shakllantirishga hamda rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 3. Yozma ifodasi va talaffuzi farqlanadigan so’zlar ustida ishlash ham bola tafakkuriga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, 6-7- sinf o’quvchilarini lug’at bilan ishlash darslarida kichik guruhlarga bo’lish va ularga imlo lug’atidagi muayyan o’rinlarni bo’lib tashlash, belgilangan o’rindagi so’zlar ichidan yozilishi va talaffuzi farqlanadigan so’zlarni ajratish topshirig’i beriladi. O’quvchilar topgan so’zlari(masalan, muomala, maorif, saodat, direktor, taassurot, oila, tabiat, afv va b.)ning ma’nolarini izohlashlari, o’sha so’zlar ishtirokida so’z birikmalari ( yaxshi muomala, maorif tizimi, nurli saodat, direktor xonasi, maroqli taassurot, namunali

oila, tabiat in’omi, afv e’loni ) yoki gaplar ( Yaxshi muomala yaxshi tarbiya belgisidir; Respublikamizda maorif tizimi maktab o’quvchilarining ta’lim-tarbiyasi masalalari bilan shug’ullanadi; O’zbekiston yoshlarini nurli saodat kutmoqda va h.) tuzishlari mumkin. Matn tarkibida yozilishi va talaffuzi farqlanadigan so’zlarga qo’shimcha qo’shilganda ularning talaffuzida bo’ladigan o’zgarishlarga ham e’tibor qaratish foydadan xoli bo’lmaydi. 4. So’zlarni ma’lum belgilariga qarab guruhlarga ajratish ustida ishlash ham shu o’rinda ahamiyatli. Ayniqsa, 6-7-sinflarda so’z turkumlari yuzasidan takrorlash darslarini o’tkazishda bu usul qo’l keladi. Masalan, “Otlarning ma’noviy guruhlari”ni o’rganishda berilgan so’zlarni shaxs otlari (masalan, chol, yigit, momo, juvon, kishi,aka, muhandis, rais va b.), faoliyat-jarayon otlari ( terim, tanlov, chopiq, saylov, g’allachilik va b.), o’rin-joy otlari ( maktab, zavod, fabrika, uy, javon, shahar, qishloq, mahalla, tuman, viloyat, ko’cha, gulzor, shaftolizor; sharq, g’arb, saylgoh va h.), payt otlari ( yil, kun, oy, soniya, daqiqa, soat, sutka, tun, asr, hafta, era, ko’klam, yoz, qish, ko’z, saraton, xazonrezgi ) va hokazolarga ajratish, bu guruhlarni mustaqil davom ettirish, “Qavm-qarindoshlik otlari”ni o’rganishda berilgan so’zlarni qon-qarindoshlik ( bobo, buvi, ota, ona, opa, aka, tog’a, amaki, xola, amma, jiyan va b.) yoki nikoh qarindoshligi ( qaynona, qaynota, kelin, kuyov va b.) munosabatlarini ifodalashiga ko’ra ikki guruhga ajratish, hosil bo’lgan guruhlarni mustaqil davom ettirish yoki “Kasb-hunar otlari”ni o’rganishda berilgan so’zlarni kulolchilik, zardo’zlik, ganchkorlik, yog’och o’ymakorligi, novvoylik kabi guruhlarga ajratish kabi topshiriqlardan foydalanish mumkin. 5. Ma’lum bir guruhdagi so’zlar ro’yxatini mustaqil ravishda tuzish . O’quvchilarning so’z boyligini oshirish maqsadida ularga ma’lum bir guruhdagi so’zlar lug’atini tuzishni ham topshirish mumkin. Shubhasiz, bunday lug’atlarni dars jarayonida tuzish ancha murakkab. Shuning uchun mustaqil ishning bu turini ma’lum bir mavzu o’rganilgandan keyin uy vazifasi sifatida topshirish maqsadga muvofiq. Lug’at tuzish uchun o’quvchilar ma’lum bir kasb egalari, ota-onalari, keksalar bilan suhbatda bo’ladilar, mavjud izohli lug’atlarga murojaat qiladilar.

Ona tili mashg’ulotlarida ma’lum bir so’zning ma’nosini sharhlash, so’zlar ro’yxatini tuzish kabi amaliy ishlarga tez-tez murojaat qilishga to’g’ri keladi. Masalan, o’quvchilar harakat fe’llari ( intilmoq– imillamoq – qimirlamoq –siljimoq – sudralmoq – yurmoq – yugurmoq – chopmoq – yelmoq kabi) yoki natijali faoliyat fe’llari ( tuzmoq – yasamoq – qurmoq – bunyod etmoq – paydo qilmoq –barpo etmoq– tartib bermoq –yuzaga keltirmoq – hosil qilmoq; buzmoq – sindirmoq– parchalamoq – titmoq – vayron qilmoq – xarob etmoq – g’orat qilmoq – nes-nobud qilmoq va hokazo)ning qatorlarini tuzishlari mumkin. Bunday usullar sirasini yana davom ettirish mumkin. Shunday qilib, ona tili o’qitish jarayonida bolalar nutqi(og’zaki/yozma)ni rivojlantirish uchun birinchi navbatda ularda ijodiy fikrlash malaka va ko’nikmalarini shakllantirish, rivojlantirishni, keyin esa shu asosda ularning so’z boyligini oshirishni taqozo etadi. O’quvchilarni doimiy ravishda ular birinchi marta duch kelayotgan so’zlar hamda fan-texnika, sanoat, madaniy, maishiy, siyosiy, iqtisodiy taraqqiyot va aloqalar natijasida tilimizga kirib kelayotgan yangi so’zlar (chunonchi, monitoring, marketing, broker, bloger; xotdog, chizburger, gamburger, lavash, mayonez; Limuzin, Xunday, Kobilt, Spark, Matiz, Tiko; disk, disketa, fleshkart, xart; sauntrek va b.) bilan tanishtirib borish, so’zlarning yangi ma’no qirralarini ochib berish, nutqdagi kamiste’mol so’zlarni faol iste’mol so’zlariga aylantirish, adabiy til uchun zid bo’lgan so’zlarni o’quvchilar nutqidan chiqarib tashlash faqat ona tili o’quv predmetining emas, balki maktabda o’qitiladigan barcha o’quv predmetlarining, shuningdek, oila va jamoatchilikning asosiy vazifasidir. Ona tili o’qitishda mavzulararo, bo’limlararo, sinflararo aloqadorlik tamoyili . O’rt а umumt а ’lim m а kt а bl а rid а o’qitil а dig а n о n а tili o’quv pr е dm е tining n а z а riy bo’liml а ri g а rchi а l о hid а must а qil bo’liml а r sif а tid а n а m о yon bo’ls а -d а , о na tili t а ’limi jarayonida ul а rni bir-birid а n а jr а tib h а m, ul а rning birisiz ikkinchisini t а s а vvur etib h а m bo’lm а ydi. M а s а l а n, 5-sinfd а f о n е tik а s а thi gr а fik а bo’limi bil а n, yuq о ri sinfl а rd а es ао rf о gr а fiya v а punktu а tsiya bo’liml а ri gr а mm а tik а bil а n yoki

so’zshun о slik v а m о rf о l о giya bo’liml а ri so’z yas а lishi bil а n b о g’liq t а rzd а o’qitil а di. Shuningd е k, o’rt а umumt а ’lim m а kt а bl а rid а o’qitil а dig а n о n а tili o’quv pr е dm е tining m а vzul а ri h а m nutq t о vushl а ri, bo’g’in(f о n е tik а )ni o’rg а nishd а n b о shl а nib, so’z (l е ksik о l о giya) v а u if о d а l а g а n m а ’n о l а r (lug’ а viy m а ’n о l е ksik о l о giyad а ; gr а mm а tik m а ’n о es а m о rf о l о giyad а ), o’zb е k tili а gglyutin а tiv til ek а nligi (m о rf е mik а ), tilimizd а yas а m а so’zl а r miqd о ri ko’pchilikni t а shkil etishi (so’z yas а lishi), so’zl а rning turkuml а rg а bo’linishi v а mu а yyan gr а mm а tik k а t е g о riyal а rg а eg а ek а nligi (m о rf о l о giya), so’zl а rning o’z а r о sint а ktik а l о q а g а kirishib so’z birikm а si, g а p yoki mur а kk а b sint а ktik butunlikl а r h о sil qilishi (sint а ksis), g а p ( а yniqs а , mur а kk а bl а shg а n s о dd а g а pl а r) yoki mur а kk а b sint а ktik butunlikl а r o’zig ахо s о h а ng, yozuvd а m ах sus tinish b е lgil а rini t а l а b etishi (punktu а tsiya), nutqimizning go’z а lligi so’z h а md а ib о r а l а rni to’g’ri t а l а ffuzi ( о rf о epiya) v а iml о si ( о rf о gr а fiya), ul а rni o’z o’rnid а qo’ll а y о lishimiz, hatto sukut saqlashimiz ham muayyan ifoda berisi (uslubiyat) bil а n b о g’liqligi 5-11-sinfl а r d о ir а sid а t а ’lim m а zmunid а k е tm а - k е tlikd а , uzviylikd а o’z if о d а sini t о pg а n. B а ’z а n о n а tili o’quv pr е dm е ti t а ’limi m а zmunid а gi mu а yyan m а vzul а r o’quvchid а n tilshun о slikning bir n е ch а s а thl а ri m а vzul а rid а n bilim, m а l а k а v а ko’nikm а l а rni t а l а b et а di. M а s а l а n, А vv а l о , ins о nning q а lbi go’z а l bo’lm о g’i k е r а k g а pining sint а ktik t а hlili d а v о mid а o’quvchi kirish so’z( а vv а l о )ning m о rf о l о gik jih а td а n m о d а l so’z ek а nligid а n; g а p t а rkibid а gi kirish so’zl а r, о d а td а , punktu а tsi о n b е lgi–v е rgul bil а n а jr а tilishid а n ха b а rd о r bo’lm о g’i talab etiladi. Yoki А ftid а n, u yolg’ о n g а piryapti.–Uning yolg’ о n g а pir а yotg а nligi а ftid а n bilinib turibdi k а bi g а pl а rning sint а ktik t а hlili d а v о mid а o’quvchi birinchi s о dd а g а pd а а ftid а n so’zi kirish so’z ek а nligini, uni chamasi, chamamda, meningcha (menimcha), sezishimcha, bilishmcha, taxminan kabilar bilan ham almashtirib qo’llash mumkinligini, mazkur kirish (m о rf о l о gik t о m о nd а n m о d а l) so’zlar mu а yyan lug’ а viy m а ’n о g а eg а em а sligini bilishi z а rur.

O’quvchi ikkinchi s о dd а g а p t а rkibid а gi а ftid а n so’zi mu а yyan lug’ а viy m а ’n о g а eg а ek а nligini, m о rf о l о gik t о m о nd а n о t must а qil so’z turkumig а t е gishli bo’lg а n bu birlikni yuzidan, betidan, basharasidan, turqidan, chehrasidan, diydoridan, ruxsoridan kabi muqobillariga almashtirish mumkinligini, shuningdek, aftidan, betidan, basharasidan, turqidan shakllari ishlatilganda so’zlovchining bu holatdan noroziligi; chehrasidan, diydoridan, ruxsoridan birliklari qo’llanilganda esa so’zlovchining “ yolg’on so’zlayotgan ” kishiga rahmi kelayotganligini farqlay olishi muhim. Х o’sh, o’quvchig а bu m а ’lum о tl а r nim а uchun z а rur? А g а r h а r ikk а l а g а pning s е m а ntik а sig а e’tib о r q а r а ts а k, ul а r if о d а l а g а n m а zmund а m а ’n о n о zikligi jih а tid а n f а rqni s е z а miz. Birinchi s о dd а g а pd а а ftid а n so’zi g а pd а if о d а l а n а yotg а n fikrg а so’zl о vchining ch а m а , t ах min, gum о n yoki ikkil а nish mun о s а b а tini aniq if о d а l а yotg а n bo’ls а , ikkinchi s о dd а g а pd а if о d а l а n а yotg а n m а zmung а so’zl о vchining mun о s а b а ti ancha yashirin (qisman) ifodalanyapti. Shuningd е k, ikkinchi s о dd а g а pd а а ftid а n so’zi uning yolg’ о nchiligini aniq ko’rs а tib turibdi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, 5-sinfd а “F о n е tik а ” s а thini o’qitish j а r а yoni b е v о sit а iml о , t а l а ffuz q о id а l а ri bil а n, so’zl а rning lug’ а viy m а ’n о l а ri ustid а ishl а sh bilan b о g’l а n а di. M а s а l а n, unlil а r t а l а ffuzi v а iml о si o’rg а nil а yotg а nd а t о vushl а rning m а ’n о f а rql а sh v а zif а sig а diqq а t q а r а til а di: t а sh, t о sh, tush, to’sh, tish, t е sh yoki bar, bor, bur, bo’r, bir, ber; barmoq, bormoq, burmoq, bo’r(la)moq, bir(ik)moq, bermoq kabi. O’quvchi t о pilg а n so’zl а r ishtir о kid а so’z birikm а l а ri yoki g а pl а r tuzish о rq а li so’zning lug’ а viy m а ’n о sini bilishini isb о tl а ydi. Shu o’rinda b о l а g а lug’ а viy m а ’n о si n о t а nish bo’lg а n so’zl а rni lug’ а td а n t о ptirish o’rinli bo’ladi. 6- sinfd а “So’zshun о slik” s а thini o’qitish uslubshun о slik, lug’ а tshun о slik, о rf о gr а fiya, о rf о epiya bo’liml а ri t а ’limi bil а n k е sishishi t а biiy h о l. О n а tili t а ’limining b а rch а tur v а b о sqichl а rid а bir о r bir bo’limni b о shq а s а th m а t е ri а ll а risiz o’qitish mumkin em а s. D е m а k, ona tili o’qitishda mavzulararo, bo’limlararo, sinflararo aloqadorlik ustuv о r tamoyill а rd а n biri hisoblanadi.

Ona tili o’qitishda o’quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash tamoyili. Avvalo, bu yorug’ dunyoni anglash uchun, jamiyatning teng huquqli a’zosi bo’lish uchun ham og’zaki, ham yozma savodga ega bo’lish zarur. Masalan, oddiy bir matnni o’qib, anglay olmaydigan odamning ahvolini tushunish qiyin emas. Binobarin, jahon kommunikatsiya tizimidan to’liq foydalanish zarurati ham nutqiy savodxonlikni taqozo etadi. Nutqiy savodxonlik esa til sezgirligi bilan uzviy bog’liq jarayon bo’lib, maktabda ona tili ta’limining bosh maqsadini ro’yobga chiqarishda o’quvchilarda til sezgirligi tarbiyasiga alohida e’tibor qaratish muhim vazifalardandir. O’quvchining qay darajada til sezgirligiga ega ekanligi ijodiy tafakkur mahsuli sifatida muayyan nutqiy jarayonda yuzaga chiqadi.Zero, “Til kishilar o’rtasidagi aloqa vositasigina bo’lib qolmay, dunyoni bilish, idrok etish, bilimlarni to’plash, saqlash, keyingi avlodlarga yetkazish, milliy o’zlik, milliy tafakkurni shakllantirish, ruhiy munosabatlarni aks ettirish vositasi hamdir.” (N.Mahmudov) Til sezgirligi sezgining boshqa turlaridan, masalan, ko’rish, eshitish, hid bilish, maza (ta’m) sezish, teri sezgilari, harakat sezgilari, tana muvozanati sezgilari va organik sezgilardan tubdan farqlanadi. Sababki, yuqorida sanab o’tganlarimiz sezgining oddiy turlari bo’lsa, til sezgirligi inson sezgisining ko’rish, eshitish, hukm chiqarish, idrok etish hamda tafakkur tezligi bilan bog’liq murakkab ko’rinishidir. Tafakkur tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator faktorlarga: jumladan, fikrlar uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning tezligi, turli hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, tafakkurning tezligi boshqa shartlarga: insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud malaka va ko’nikmalariga ham bog’liq ekanligi isbotlangan. Demak, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi. Ona tili o’qitishda o’quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash ko’proq mustaqil so’zlarning lug’aviy ma’nosi bilan ishlash, til materiallarini kuzatish yoki o’zaro

qiyoslash asosida o’xshash va farqli tomonlarini aniqlash, mustaqil ravishda umumlashmalar hosil qilish kabi amallardan ko’proq foydalanishni taqozo etadi. Ona tili mashg’ulotlarida o’quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash uchun quyidagi didaktik o’yinlardan foydalanish mumkin: 1) 5-6-sinflarda: “Kimning nutqi ravon?” ruknida eng yaxshi talaffuz uchun sinflar va yaqin maktablar o’rtasida tanlovlar o’tkazish. Tanlov shartiga ko’ra tanish va notanish matndan ifodali o’qish mashg’ulotlari tashkil etiladi. Bunday mashg’ulotlar 5-6-sinf o’quvchilarining tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan bir daqiqada 90100 yoki 100-110 so’z tezligida o’qish kabi DTSning minimal talabini bajarishning tajribada sinalgan omillaridan biri hisoblanadi. 2) 5-, 6-, 7-sinflarda: “ Savodxonlik siri nimada?” ruknida “Unlilar bahsi”, “Undoshlar bahsi”, “Qo’shimchalar bahsi” kabi mavzularda bellashuv o’tkazish. Bellashuv didaktik tamoyilga muvofiq oddiydan murakkabga qarab boradi va bellashuv sharti asosida 5-, 6-, 7-sinf o’quvchilarining imlo savodxonligi aniqlanadi. Masalan, “Unlilar bahsi” da– а-о: xurma-xurmo, ado-oda, azon-ozon, bar-bor, dona-dono, kampaniya- kompaniya, angar-angor kabi paronim so’zlar o’quvchilar hukmiga havola etiladi va ularni qatnashtirib (fikr ehtiyoji bilаn bоg’liq mаvzu аsоsidа) 10-12 (5-sinf), 12- 14 (6-sinf), 14-16 (7- sinf) gapdan iborat bo’lgan matn tuzish topshirig’i beriladi. Bunda, albatta, o’quvchilarning ijodiy fikrni yozma bаyon etish mаhоrаti DTSning minimal talabi asosida tekshiriladi va h. 3) 8-, 9-, 10-, 11- sinflarda : “ She ’ rxonlar bellashuvi ”, “ Mohir maqolchilar bahsi ”, “ So ’ zlar harf miqdoriga ko ’ ra ” kabi o ’ yin - topshiriqlardan foydalanish . “ She ’ rxonlar bellashuvi ” da muayyan mavzular ( masalan , vatan , ona , tabiat , do ’ stlik va h .) tanlanadi va shular haqidagi she ’ rlar asosida aytishuv tashkil etiladi . Bu orqali o ’ quvchilarning sinfdan tashqari o ’ qishlari ham tekshiriladi . “ Mohir maqolchilar bahsi ” da ham muayyan mavzular ( masalan , do ’ stlik , odob , ilm , suv kabilar ) tanlanadi va birinchi guruh vakili aytgan maqolga mantiqan mos maqol bilan ikkinchi guruh ishtirokchisi javob qaytaradi . Chunonchi , birinchi guruh

vakili aytadi : Do ’ stingga qo ’ shiq ayt , mehringni qo ’ shib ayt . Ikkinchi guruh ishtirokchisi javob qaytaradi : Uzma do ’ stlik torini bog ’ lash qiyin kabi . “ So ’ zlar harf miqdoriga ko ’ ra ” o ’ yin - bahsida guruhlar muayyan mavzu doirasida yoki erkin “ Uch harfli ”, “ To ’ rt harfli ”, “ Besh harfli ” miqdorida so ’ zlarning uyalarini hosil qiladilar . Chunonchi, “Uch harfli” so’zlar uyasi: dor, dar, dil, dol, do’l, der, dur, dam, dom, dim, dum va h. “So’zlar harf miqdoriga ko’ra” o’yin-bahsini 5-6-sinflarda o’tkazish ham mumkin. Bunda o’quvchining til sezgirligini oshirish, sinash imkoniyatlari kengayadi. Masalan, “Uch harfli” so’zlar uyasini hosil qilishda topilgan so’zlar doskaga shunday joylashtirilishi zarurki, ularning birinchi harflarini yuqoridan pastga qaratib o’qiganda ham yoki pastdan yuqoriga qaratib o’qiganda ham birinchi so’z hosil bo’laversin. no n no k nar noz naq nos ota on a opa ost ort ola na v na y nom na m nil nor Bu topshiriqni “ Besh harfli ” so ’ zlar uyasini hosil qilishda ham bajarish mumkin . Masalan, bodo m butun buzoq budun bahor bo’g’ma bosma ovoza onali ozg’in ohorli ozuqa osuda ovsar davra dadil darg’a devon do’kon davon dasta olg’ir oftob ombur ombor oltin ortiq olmos mavzu mada d mayna muqim masal misol muhim Bu kabi o’yin-topshiriqlar o’quvchiga nima beradi? E’tibor beraylik, “So’zlar harf miqdoriga ko’ra” o’yin-bahsini bajarish davomida keltirilganlarning birinchisida 18ta, ikkinchisida 35ta, jami 53ta so’zning ma’nosi, talaffuzi va imlosi ustida ishlanmoqda. Asosiysi, grammatik o’yin vositasida o’quvchining til

sezgirligini oshirish imkoniyat yaratilmoqda. Agar keltirganlarimizni sinfdagi kichik bir guruhchaning bajargan ishi deb hisoblasak, aytaylik, sinfdagi 25-30 o’quvchi 5 yoki 6ta kichik guruhga bo’lingan bo’lsa va har bir guruhchada topshiriqni bajarish davomida o’rtacha 50tadan so’z topilsa, bu miqdor 250-300 so’zni tashkil etadi. Tabiiyki, bu o’quvchida, birinchidan, so’zga va undan foydalanishga zaruratni yuzaga keltiradi; ikkinchidan, bolaning so’z zahirasini boyitadi. “Lug’atlarimiz so’zdan to’lib toshgan; o’quvchi bisotida so’z yo’q. Ijodiy fikr mahsulotini og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri ravon ifodalash uchun o’quvchiga so’z kerak” 4 degan muammoning oldi olinishida samarali xizmat qiladi. Ona tili o’qitishda mahalliy sheva sharoiti va ta’sirini hisobga olish tamoyili. O’zbek tili boshqa turkiy tillardan ko’p shevaliligi bilan farqlanadi. O’tgan tarixiy davr ichida o’zbek shevalari to’xtovsiz taraqqiy etganligini kuzatamiz va bu jarayon toki til yashar ekan, uzluksiz davom etaveradi. Bilamizki, qayerda yashashidan qat’i nazar, o’zbek millatiga mansub o’z ona tilida so’zlovchilar tomonidan ishlatiladigan til milliy (umumxalq) o’zbek tili hisoblanadi. Milliy tili mizning asosini o’zbek adabiy tili tashkil etsa, sheva birliklari adabiy tilning xomashyo bazasi. Demak, milliy ona tilimizga xos sheva birliklari milliy boyligimizning xomashyo shaklidagi ko’rinishlaridandir. Professor Y.D.Polivanov XX asrning birinchi choragida yaratgan ilmiy ishlarida o’zbek tili o’zining ko’p shevaliligi bilan boshqa turkiy tillardan ajralib turishini e’tirof etadi. Professor V.V.Reshetov esa o’zbek tili dialektal xaritasining rang- barangligi uning etnogenezisi bilan bog’liqligi haqida yozadiki, bu qadimda turkiy urug’ va qabilalar miqdori ancha ko’p bo’lganligi bilan bog’liq. Manbalarga ko’ra, o’zbek tili va uning shevalari shakllanishida qarluq, chigil, uyg’ur, qipchoq, o’g’uz urug’lari, qangli, qatag’on urug’ va qabilalari turli territoriyada mustaqil yashaganliklari ta’sir ko’rsatgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, unga turkiy va eroniy tillarning kuchli ta’siri ham bo’lgan. Jumladan, Qoraqalpog’istondagi o’zbek shevalariga qoraqalpoq va qozoq tillarining, 4 Ғуломов А. Қ. Ўқувчига сўз керак// “Бухоро муаллими” газетаси.– 2000 йил, 15 декабрь. №23.

Toshhovuz o’zbek shevalariga (Xorazm shevalariga) turkman tilining, shimoliy o’zbek shevalariga qozoq tilining, Qirg’izistondagi o’zbek shevalariga qirg’iz tilining, Samarqand, Buxoro, Namangan, Sariosiyo va Tojikistondagi o’zbek shevalariga tojik tilining ta’siri kuchli. Shu tufayli ham bu shevalar boshqa shevalardan farqlanib qolmoqda va o’ziga xoslikni vujudga keltirmoqda. 5 “O’zbek dialetologiyasi” fanidan bizga ma’lum bo’lganidek, o’zbek shevalari yirik uchta lahja(qipchoq, o’g’iz, qarluq)ni qamrab olgan. (Shu o’rinda har bir lahja orasiga ba’zan qat’iy chegara qo’yib bo’lmasligini ham ta’kidlash lozim.) Maktab ostonasiga qadam qo’ygan turli sheva vakillari bo’lgan oila farzandlari hamma vaqt ham bir-birlarini to’liq tushunavermaydilar. Ona tili o’qituvchisi, eng avvalo, o’quvchilarga o’zbek tilida gaplashuvchilarning barchasi o’zaro bir-birlarini teran anglashlari uchun paydo bo’lgan zarurat – o’zbek adabiy tilini puxta o’rganishni taqozo etishini singdirishi lozim. O’qituvchi har bir ona tili mashg’ulotida o’quvchilarga mahalliy sheva sharoiti va ta’sirining oldini olishni nazardan qochirmasligi muhim. Ona tili mashg’ulotida o’quvchilar nutqiga xos dialektal xatolarning tipik ko’rinishlari quyidagilar: 1) asosan, shahar (Toshkent, Andijon, Farg’ona, Samarqand, Buxoro, Qarshi) shevalarini o’z ichiga olgan qarluq lahjasi vakillari nutqida: a) fonetik holatlar: so’z oxiridagi k undoshini y tarzida aytish: g’ova k – g’ova y , choyna k – choyna y , ko’hli k –ko’hli y , yakta k – yakta y (Toshkentda); so’z oxiridagi q undoshini g’ tarzida aytish: oyo q –oyo g’ , yumalo q –yumalo g’ , ayrili q –ayrili g’ , cho’lo q –cho’lo g’ , bulo q –bulo g’ , quro q –quro g’ (Toshkentda); so’z boshida, So’z o’rtasida, ba’zan so’z oxirida ham a unlisini o tarzida aytish: a ka– o ka, a vom– o vom, n a hor–n o hor, b a hor–b o hor, Akr a m–Akr o m; yang a – yang o , jud a –jud o (Toshkent, Buxoroda); b) morfologik holatlar: qaratqich kelishigi qo’shimchasi (-ning ) o’rnida tushum kelishigi qo’shimchasi (-ni)ni ishlatish: ukam ni (ng) daftari, gulni(ng) yaprog’i, yaxshilikni(ng) qaytishi (Toshkentda); o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi (-da ) 5 Rajabov N. O„zbek shevashunosligi. –Toshkent: O„qituvchi,1996.

o’rnida jo’nlish kelishigi qo’shimchasi (-ga)ni qo’llash: Kalit akam da –Kalit akam ga , Men da kitob bor–Men ga kitob bor (Buxoroda); hozirgi zamon qo’shimchasi (-yap, -moqda ) o’rnida -votti (Toshkentda); -utti (Namanganda); - opti (Buxoroda, Samarqandda) shakllarini qo’llash: kel yapti (ke votti , kel utti , kel opti ), kul moqda (kul votti , kul utti , kul opti ) ; d) leksik holatlar: kuylak–kuynay (Toshkentda); mushuk–pishak, chumoli– mo’rcha, do’ppi–kalapo’sh, buzoq–go’sola (Buxoroda); chumoli–chumalik, juda– jicha (Farg’onada). 2) asosan, qishloq (Samarqand, Jizzax, Surxondaryo, Qoraqalpog’iston, Shimoliy Xorazm viloyatlari, Turkmanistonning Toshovuz viloyati va b.) shevalarini o’z ichiga olgan qipchoq lahjasi vakillari nutqida: a) fonetik holatlar: so’z oxiridagi k, q undoshlarini talaffuzda tushirib qoldirish: tuzu(k), chuchu(k), zulu(k), keri(k); ispara(k); quri(q), sari(q), yiri(q), qisi(q), sassi(q), siqi(q); so’z boshida y undoshi o’rnida, ba’zan so’z o’rtasida ch undoshi o’rnida j tovushini ishlatish: y anga– j enga, y omg’ir– j omir, y emak– j emak, qu ch oq–qu j oq, u ch inmoq–u j inmoq ; so’z oxirida, ba’zan so’z o’rtasida q, g’ undoshlari o’rnida v tovushini ishlatish: so g’ –so v , to g’ –to v , bo g’ liq–bo v liq, o g’ di–o v di, yosti q –yostu v , og’ri q –og’ru v , sanchi q –sanchu v ; ikki a unlisi o’rtasida kelgan h undoshini talaffuzda tushirib qoldirish: shahar–shaar, chorraha–chorraa, dahan–daan; b) morfologik holatlar: hozirgi zamon -yotir shaklini -jatir, -votir tarzida qo’llash: o’qi yotir –o’qi jatir , yoza yotir –jaz votir ; d) leksik holatlar: chumoli–mo’jak, u yoqqa–aqa, bu yoqqa–baqa, sochiqcha– moyliq, xolavachcha (ammavachcha, amakivachcha, tog’avachcha)–bo’la, pochcha – yezna, qaynsingil–boldiz, merov– ang, echki–gechchi, yalpiz–pidana, hulva, shippakcha–shiltiqcha va b. 3) Janubiy Xorazm (Urganch, Xiva, Xonqa, Hazorasp, Qo’shko’pir, Shovot tumanlari), Buxoro (Qorako’l, Olot tumanlari)dagi bir qancha shevalarni o’z ichiga olgan o’g’uz lahjasi vakillari nutqida:

a) fonetik holatlar: so’z boshida, so’z o’rtasida, ba’zan so’z oxirida ham o unlisini a tarzida aytish: o mon– a mon, o monat– a monat, o y o q– a y a q, o laqarg’a– a laqarg’a, y o zm o q–y az m a q, h o lva–h a lva, mirz o –mirz a , mojar o –mojar a , g’avg’ o –g’avg’ a ; so’z boshidagi t undoshini d tarzida, k undoshini g shaklida aytish: t omoq– d amaq, t ovush– d avush, t amom– d amam, t andir– d andir, k ovush– g avush, k epak– g epak, k el– g al, k esak– g asak; b) morfologik holatlar: qaratqich kelishigi qo’shimchasi (-ning ) o’rnida -ing shakli ni, jo’nalish kelishigi qo’shimchasi (-ga ) o’rnida -a shakli ni ishlatish: ukam ning ishi–ukam ing ishi, gul ning bargi– gul ing bargi, otam ning o’gitlari– atam ing o’giti; Bolam ga o’xshaydi ovozing sening– Balam a o’xshaydi avazing saning; d) leksik holatlar: chumoli–qarinchqa, narvon–zangi, qalampir– aji, buzoq–o’jak, qayliq–kadi, ayron xalta–irkit va b. Ko’plik shakli qo’shimchasi -lar shaklini -la tarzida ishlatish, mavhum ot yasovchi -lik qo’shimchasini egalik ma’nosini beruvchi sifat yasovchi -li affiksi bilan aralashtirish holatlari barcha sheva vakillariga tegishli bo’lgan tipik xatolardandir. O’zbek adabiy tilining me’yorlari bilan xalq shevalari o’rtasidagi bunday farqlar ona tili o’qituvchisidan mahalliy dialekt sharoiti va ta’sirining oldini olish yuzasidan doimiy ish olib borishni talab qiladi. Yuqorida sanab o’tilganlarni hisobga olgan holda ona tili mashg’ulotlarini rejalashtirish, o’tkazish va bunda o’quvchilar nutqidagi sheva birliklari o’rniga adabiy til me’yorlariga moslarini singdirib borish ona tili o’qitishda mahalliy sheva sharoiti va ta’sirini hisobga olish tamoyili asosini tashkil etadi. Ona tili o’qitishda bolalarni milliy hamda umumbashariy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash tamoyili. О mm а viy m а d а niyat dunyo m а ’n а viyatig а ха vf s о l а yotg а n bir d а vrd а v а t а ng а e’tiq о dli f а rz а ndl а rni t а rbiyal а sh, v о yag а yetkazish m а ml а k а timiz t а r а qqiyotid а yuz а g а k е l а yotg а n ehtiyoj h а md а yurtimiz ziyolil а ri о ldid а turg а n а s о siy v а zif а v а burchdir. Shund а y ek а n, bu h а yotiy v а zif а ni а d о etishd а milliy q а driyatl а rning t а rbiyaviy t а ’sirch а nligini о shirish v а

buning o’zig а хо s yo’ll а ri, о mill а ri, usull а rini а niql а sh muhim а h а miyat k а sb et а di. Zero, “yurtig а , v а t а nig а muh а bb а t, ins о np а rv а rlik tuyg’ul а ri ха lqimizning q о n- q о nig а singib k е tg а n а z а liy х ususiyatdir. А n а shu n о yob ins о niy f а zil а tl а rni а v а yl а b а sr а sh v а yan а t а k о mill а shtirish, f а rz а ndl а rimizni о z о d v а d е m о kr а tik O’zb е kist о nning mun о sib o’g’il-qizl а ri etib t а rbiyal а sh m а s а l а si m а ’n а viyat s о h а sid а gi ishl а rimizning а s о siy yo’n а lishini t а shkil etm о g’i k е r а k”. 6 H а r q а nd а y q а driyat h а m ins о n о ngi v а f ао liyatining m а hsuli. To’g’rir о g’i, h а r q а nd а y q а driyat а jd о dl а r t о m о nid а n yar а til а di, ul а r yar а tg а n q а driyatl а r b о shq а а vl о dl а r t о m о nid а n o’zl а shtiril а di, kishil а rning о ngi v а shuurig а singib, а m а liy f ао liyatig а qudr а t b е r а di, k а tt а ijtim о iy kuchg а а yl а n а di. Q а driyatl а r j а miyat ijtim о iy-iqtis о diy, m а d а niy-m а ’n а viy t а r а qqiyotining m а hsulidir. Shuning uchun h а m q а driyatl а rd а z а m о nning ruhi, imk о niyatl а ri, o’sh а z а m о nd а yash а g а n о d а ml а rning о rzu-umidl а ri, ist а kl а ri, t а l а b v а ehtiyojl а ri o’z if о d а sini t о p а di. Z а m о nl а r o’tishi bil а n q а driyatl а rning m а zmuni h а m o’zg а rib b о r а di. Demak, q а driyatl а rning t а rbiyaviy а h а miyatig а b а h о b е rg а nd а а niq t а ri х iy sh а rt-sh а r о itl а rni d о im о n а z а rd а tutm о q z а rur. Q а driyatl а r d е yilg а nd а f а q а t o’tmish d а vrl а r uchun muhim а h а miyat k а sb etib q о lm а sd а n, h о zirgi kun v а k е l а j а kd а gi t а r а qqiyotg а h а m ij о biy t а ’sir ko’rs а t а dig а n, kishil а r о ngig а singib ijtim о iy а h а miyat k а sb et а dig а n m о ddiy, m а ’n а viy, t а biiy, diniy, ах l о qiy, f а ls а fiy v а b о shq а b о ylikl а r m а jmuyi tushunil а di. Q а driyatl а r q а dr-qimm а t d е g а n m а ’n о ni bildir а di. Q а driyatl а r – 1) m о ddiy q а driyatl а r (t а biiy q а driyatl а r: y е r, suv, havo… h а md а ins о n qo’li bil а n yar а tilg а n m о ddiy q а driyatl а r) h а md а 2) m а ’n а viy q а driyatl а r ( о d о b- ах l о qq а о id q а driyatl а r; ijtim о iy, siyosiy, huquqiy q а driyatl а r)g а bo’lin а di. Milliy q а driyatl а r h а r bir kishining tili, dini, t а ri х i, а d а biyoti, s а n’ а ti, r а sm- rusml а ri, urf- о d а tl а ri, b а yr а m-u s а yill а ri, b о shq а ch а а ytg а nd а m а d а niy-m а ’n а viy m е r о si, ins о niy f а zil а tl а ri, х isl а tl а rining yig’indisi hisoblanadi. Milliy q а driyatl а r o’sh а mill а tg а m а nsub h а r bir kishi t о m о nid а n yar а tilg а n ins о niylik, о d а miylikk а 6 Баркамол авлод орзуси. – Т.: Шарқ, 1999.

хо s f а zil а tl а r, х isl а tl а r, хо siyatl а rni, milliy-m а d а niy m е r о s ха zin а sig а qo’shg а n hiss а sini if о d а l о vchi ko’rs а tkichdir. О n а tili d а rsl а rid а o’quvchil а rd а v а t а ng а e’tiq о d а s о sl а rini t а rbiyal а shd а milliy q а driyatl а rning o’rni b е qiyos. А yniqs а , v а t а ng а e’tiq о dli – To’m а ris, Shir о q, Spit а m е n, А mir T е mur, Im о m Bu хо riy, M о turudiy, B о bur, А .N а v о iy, M.Ulug’b е k, P.M а hmud, J.M а ngub е rdi, Fitrat, Cho’lpon, F.Xo’jayev sing а ri ko’pl а b а jd о dl а rimizning h а yot yo’ll а ri, j а s о r а tl а ri, v а t а n r а vn а qi yo’lid а gi ishl а rini n а mun а qilib ko’rs а tish bu b о r а d а gi ishl а rning eng s а m а r а li yo’li. Jumladan, o’rt а umumt а ’lim m а kt а bl а rining 7-sinfid а о n а tili m а shg’ul о tl а rini o’tish uchun 102 s оа t v а qt а jr а til а di. Bund а h а m o’quvchil а r о ngig а milliy q а driyatl а rg а hurm а t ruhini singdirish usull а ri nih о yatd а х ilm а - х il. M а s а l а n, 7- sinf o’quvchil а ri uchun d а stur 7 d а о t m а vzusini t а kr о rl а sh bo’yich а s оа tl а r а jr а tilg а n. 7-sinf o’quvchil а ri d а rsg а а vv а ld а n t а yyorl а n а di. Sinf uch guruhg а bo’linib, 1-guruh o’quvchil а rig а “Suv” m а vzusi bil а n b о g’liq а f о rizml а r, 2-guruhg а – shu m а vzu bo’yich а gidr о niml а r (d а ryo, k а n а l, s о y, ko’l, bul о q, а nh о r n о ml а ri), 3-guruh o’quvchil а rig а es а suv so’zi q а tn а shg а n fr а z ео l о gizml а rni lug’ а t, g ео gr а fiya v а bi о l о giya d а rslikl а ri, jurn а l, g а z е t а yoki b о shq а m а nb а l а rd а n t о pib, yozib k е lish t о pshirig’i b е ril а di. Shund а n so’ng o’qituvchi o’quvchil а r nutql а rid а “Suv” m а vzusi bil а n b о g’liq so’zl а rni to’g’ri yozish, nutql а rini bu m а vzu bo’yich а so’zl а r bil а n b о yitish, fikr yurit а о lish, fikrni m а tn t а rzid а if о d а l а y о lishl а ri z а rurligini uqtir а di. D а rs uch а l а guruh o’rt а sid а v а zif а l а rni to’g’ri v а to’liq b а j а rilishi bo’yich а mus о b а q а t а rzid а o’tk а zil а di. Bund а h а r bir guruhd а n 5t а d а n v а kil chiqib o’zlarig а b е rilg а n v а zif а yuz а sid а n to’pl а b k е lg а n m а t е ri а llarni ха tt ах t а ning o’zi uchun а jr а tilg а n uchd а n bir qismig а g а lm а -g а l yoz а b о shl а ydi. Shu p а ytd а guruhning b о shq а а ’z о l а ri o’z guruhi v а kill а rig а ха t о sini tuz а tishd а yord а m b е rish huquqig а eg а . So’zl а r (gidr о niml а r)ni yozishd а d о sk а g а ikki guruh v а kill а rining biri– d а ryol а r, ikkinchisi–k а n а ll а r, uchinchisi–ko’l, to’rtinchisi–bul о q, b е shinchisi– а nh о r yoki s о y n о ml а rini yoz а di. D о sk а g а 10t а d а n mis о l yozilib, 7 Умумий ўрта таълимнинг янгиланган давлат таълим стандарти ва ўқув дастури // Тил ва адабиѐт таълими.– 2018. – № 3

q о lg а n mis о ll а r guruh а ’z о l а ri t о m о nid а n о g’z а ki а ytil а di v а so’zl а rning yozilishi bo’yich а iz о h b е ril а di. Avvaliga o’quvchi uchun “oddiygina suv” mavzusi ham qiziqarli, boy, ham o’ziga xos murakkabligi bor mavzuga aylanadi. Misоllаr quyidаgichа bo’lishi mumkin: 1. Suv hаqidаgi аfоrizmlаr: Suv - оltindаn аziz. Suv bеrgаn – sаvоb, o’t bеrgаn – kаbоb. Suv-zаr, suvchi-zаrgаr. Ekin ekmоq оsоn, suv kеltirmоq qаyin. Suv kеldi – nur kеldi. Quduqqа tupurmа, qаytib ichаring bоr. Suv – yorug’lik. Suv ichаdigаn qudug’inggа tupurmа. Suvni qum tаgidаn qidir. Suv оnаsi – bulоq, so’z оnаsi – qulоq. Tаshnаning tushigа suv kirаr. Suv ichаyotgаngа ilоn hаm tеgmаs. Suvsiz yеrgа qush qo’nmаs. Suv ichsаng, quduq qаzigаnni unutmа. Suvsiz yеr – jоnsiz jаsаd. Suv qаdrini quduq qаzigаn bilаdi. Tоmchi suvdа tоl ko’kаrаr. Suv kеltirgаn – mаrd, suv kеltirmаgаn – nоmаrd. Suvni ko’rmаy, etik yеchmа. Suv kеltirаr mаrd kishi, ekin ekаr hаr kishi. Suvgа – аriq, yo’lgа – chоriq. Qum bоr jоydа suv bоr, suv bоr jоydа jоn bоr. Suv yil bo’yi оqаr, оlаmgа gul taqаr. Suvsiz yеr– mоzоr, suvli yеr –gulzоr. Suv tilаsаng, Sulаymоndаn tilа. Suvsiz yеrdа tоl bo’lmаs, qоvоqаridа bоl. Suvning qаtrаsi – оftоbning Suv tarаlаr tuprоqqа, оrо bеrаr yaprоqqа.

zаrrаsi. Suvni ich, ch а shm а ni bulg’ а m а . А riqd а n suv uzilm а s а , s а v а td а n n о n а rim а s. О y suluvi – nur, s о y suluvi– suv. El h а yoti y е r bil а n, y е r h а yoti suv bil а n. 2. Suv bil а n b о g’liq bo’lg а n gidr о niml а r: 1 dаryo nоmlаri Аmudаryo, Sirdаryo, Оqdаryo, Chirchiq dаryosi, Piskоm dаryosi, Zаrаfshоn dаryosi, To’pоlоndаryo, Nоrin dаryosi 2 suv оmbоrlаri Kаttаqo’rg’оn suv оmbоri, Chimqo’rg’оn suv оmbоri, Pаchkаmаr suv оmbоri, Tахiаtоsh suv оmbоri 3 kаnаl nоmlari Kаttа Fаrg’оnа kаnаli, Jаnubiy Mirzаcho’l kаnаli, Аmu- Buхоrо kаnаli, Аmu-Zаng kаnаli, Ulug’nоr kаnаli, Lоg’оn kаnаli, Qilichbоy kаnаli, Dаrg’оm kаnаli, Pаy kаnаli 4 sоy nоmlаri Оqtеpаsоy, Ko’ksаrоysоy, Оhаklisоy, Оqsоy, Qizilsоy, Kоsоnsоy, Shоdаsоy, Isfаyrаmsоy, Quruqsоy, Yakkааrchаsоy, Sho’rаlisоy, Jаrsоy 5 ko’l nоmlаri Dеngizko’l, To’dаko’l, Chuqurko’l, Kаttаko’l, Mохоnko’l, Shаytоnko’l, Аqchаko’l, Jаrmishko’l, Chuqurko’l, Dеvоnko’l, Sаrichungulko’l, Uzunko’l, Оtаjоn ko’li, Sho’rko’l 6 bulоq nоmlаri Аrаshоnbulоq, Bеshbulоq, Оqbulоq, Оydinbulоq, Sho’rbulоq, Qаynаrbulоq, Qo’shbulоq, Mingbulоq, Mоybulоq, Shеrbulоq 3. Suv hаqidаgi frаzеоlоgizmlаr: sirkаsi suv ko’tаrmаydigаn suvgа tushsа quruq chiqаdigаn suv bo’lib oqmоq o’zini o’tgа (hаm), suvgа (hаm) urmоq

аnchа suvlаr оqdi suvgа urib kеtmоq sirtigа suv yuqtirmаydigаn qo’lini sоvuq suvgа urmаydigan suv qilib (suvdеk) ichmоq suvdа mаzа bоr, bundа mаzа yo’q suv quygаndеk g’аlvirni suvdаn ko’trmоq tushingizni suvgа аyting suvdаy bilmоq (vaqtini) suvgа оqizmоq suvdаy sеrоb bo’ling suvgа tushgаn nоndеk o’t bilаn suvdаy Musоbаqаdа eng ko’p misоl tоpib, bехаtо yozgаn vа topganlarini izоhlаgаn guruh g’оlib bo’lаdi. Uygа vаzifа qilib “Suv” mаvzusi bo’yichа quyidаgi sаvоllаrgа jаvоb tаrzidа kichik inshо yozib kеlish tоpshirig’i bеrilаdi: 1. Suv hаqidа qаndаy tаsаvvurgа egаsiz? 2. “Suv – hаyot mаnbаyi” dеgаndа siz nimаni tushunаsiz? 3. Suvni iflоslаntirmаslikkа siz qаndаy hissа qo’shаsiz? Оilаngizdа suvni tеjаshgа e’tibоr bеrilаdimi? 4. Nimа uchun suvgа bo’lgаn hurmаtimiz bаlаnd? Оnа tili dаrslаridа bundаy usullаrni qo’llаsh o’quvchilаrdа nutqiy ko’nikmаlаrni mustаqil rаvishdа tаkоmillаshtirish, ulаrdа оnа tili dаrslаrigа qiziqishni оshirish imkоnini bеrаdi. Eng аsоsiysi, o’quvchilаrimizni milliy qаdriyatimiz bo’lgаn suvni аsrаb аvаylаshgа o’rgаtаdi. Bu kabi misollarni yuzlab keltirish mumkin. О n а tili d а rsl а rid а o’quvchil а r о ngig а milliy q а driyatl а rg а hurm а t ruhini singdirish imk о niyatl а ri h а md а usull а ri nih о yatd а ko’p v а r а ng- b а r а ng bo’lib, bu o’qituvchid а n k а sb m а h о r а tini t а l а b et а di.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Mustaqillik davrida o’zbek (ona) tili ta’limi

O’zbek tilini ona tili sifatida o’qitish tarixidan

O’zbek (ona) tili o’qitish metodlari va usullari

Ona tili o’qitish metodikasining ilmiy asoslari va tamoyillari

O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi – pedagogik sikldagi mustaqil fan