O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi – pedagogik sikldagi mustaqil fan - Tilshunoslik - Referatlar

O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi – pedagogik sikldagi mustaqil fan

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.0830078125 KB

Ko'chirib olish

O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi – pedagogik sikldagi mustaqil fan Reja: 1. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” mustaqil fan sifatida. 2. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining obyekti, predmeti, maqsadi va vazifalari. 3. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 4. “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” fanining tekshirish metodlari.

Birovni o’rgatishing uchun, o’zing o’rganishing uchun lozim bo’lganidan ko’ra ham ko’proq aql kerak. M.Monten Mavzu bayoniga kirishishimizdan oldin avvalo biz tez-tez ishlatadigan “metod”, “metodika” va “metodologiya” atamalarining mazmuniga aniqlik kiritishimiz zarur. “Metod”, “metodika” va “metodologiya” atamalari umumiy o’zakka ega: yunoncha methodos “biror narsaga yo’l” demakdir. Darhaqiqat, biror harakat, amaliy va aqliy faoliyat ma’lum usulda bajariladi. Ammo bunday harakat vositasida biror narsa, hodisaning tub mohiyatini bilish uchun avval nimani izlash va qanday izlashni belgilab olish talab qilinadi. Shu sababli methods “biror narsaga yo’l” logos «ta’limot, nazariya” so’zi bilan boyitilgan va “metodologiya” atamasi paydo bo’lgan. Demak, Metod biror ishni bajarish, amalga oshirish, ado etish uchun amalga oshirilgan harakat, amaliy va aqliy faoliyatning ma’lum usuli, yo’l-yo’rig’idir. Metodika deganda tadqiq manbayi (o’rganish obyekti) haqida ilmiy bilim hosil qilish usul (yo’l-yo’riq)lari tushuniladi. Shuning uchun falsafa bo’yicha darsliklarda ham, “O’zbek tilining izohli lug’ati (O’TIL)”da ham metodika biror ishni bajarish, amalga oshirish, ado etish metodlarining, usullarining yig’indisi deb 84 ta’riflanadi. Biz ona tili o’qitish metodikasi deganda ta’lim o’choqlarida o’zbek (ona) tilini o’qitish usullari, yo’l-yo’riqlarining umumlashmasini nazarda tutamiz. Metodologiya – muayyan voqelikni bilishning asosiy yo’llari, usullarini belgilab beruvchi ta’limot, nazariyadir. Metodologiya izlanuvchiga narsa (o’rganish obyekti)da nimalarni izlashi, topishi, izohlashi, ochib berishi lozimligini ko’rsatib turadi. Bu uning yo’lchi yulduzi, qayerga borishi va kelishi lozimligini ko’rsatib turuvchi mayog’idir.(H.Ne’matov) Dialektik bilish nazariyasi barcha fanlar uchun metodologik asos vazifasini bajaradi.

“Ona tili o’qitish metodikasi” mustaqil fan sifatida. “Ona tili o’qitish metodikasi” pedagogik sikldagi fanlardan biri bo’lib, u didaktika bilan uzviy bog’langan va xususiy didaktika sirasidagi fanlardan biri sanaladi. Chunki umumiy didaktikaning barcha masalalari bevosita xususiy didaktika, shu jumladan, ona tili ta’limi bilan bevosita aloqadordir. (Ta’limning umumdidaktik asoslaridan xabardor talaba “Ona tili o’qitish metodikasi” fanini osonlik bilan o’zlashtiradi.) Zero, tilshunoslik tilimiz va o’zbek tili birliklarining tizimiy imkoniyatlarini ochib beradi, ona tili ta’limi shu imkoniyatlardan samarali foydalanib, ayni bir axborotni yuzlab usul-u vositalar bilan ifodalash yo’llarini, ulardan aniq bir sharoitda qay biri eng qulay va ta’sirchan ekanligini to’g’ri aniqlash va qo’llashni o’rgatadi. Ona tili o’qitish metodikasi esa til imkoniyatlardan samarali foydalanish yo’llarini umumlashma tarzda o’rganadi va o’rgatadi. Mazkur fan ta’limning barcha tur va bosqichlarida, jumladan, o’rta umumta’lim maktablarida ona tilidan nimani o’rgatish, qancha o’qitish, nima uchun o’qitish, qanday usullar bilan o’qitish kerak kabi qadimiy va hamisha dolzarb savollarga javob izlaydi. Vaholanki, pedagogik sikldagi fanlarning barchasi: “Tarbiya nima?, U qanday hodisa?, Qachon paydo bo’lgan?, Tarbiya jarayonining ildizlari qaysi sarchashmalardan suv ichgan, tadrijiy taraqqiyoti qanday kechgan?, Ta’lim- chi?, U qanday jarayon?, Uning mohiyati nimada?, Bashariyatning davrlar silsilasidagi taraqqiyot darajasiga ta’lim- tarbiyaning nechog’lik ta’siri bor?” kabi masalalar yechimi bilan shug’ullanadi. Ushbu savollarga javob berish asosida insonning barcha taraqqiyot bosqichlaridagi faoliyati, hayot kechirishi, turmush tarzi, rivojlanish jarayoni faqat va faqat ta’lim-tarbiya negizida qurilganligini e’tirof etadi. Ajdodlarimizning ta ’ lim - tarbiya borasidagi tarixidan ma ’ lumki , turkiy ta ’ lim - tarbiya tizimi o ’ ziga xos bo ’ lgan . Buni yozma yodgorliklar ( V - IX asrlarga oid O ’ rxun - Enasoy yodgorliklari ) da bitilgan bitiklar mazmuni dan ham , XII asrda yashab o ’ tgan buyuk mutafakkir Mahmud Qoshg ’ ariy IX - XI asrlarda turkiy yozuv

nomi bilan mashhur bo ’ lgan qadimgi uyg ’ ur yozuvini sharhlab : “ Uyg ’ urlarning ham , chinliklarning ham yana boshqa bir yozuvi bor . Kitoblarni , idora ishlarini u xat bilan yuritadilar . Chinliklar v а musulmon bo ’ lmaganlardan boshqalar u xatni o ’ qiy olmaydilar ” kabi ma ’ lumotlaridan ham anglash mumkin . Keltirilgan misollar X va undan oldingi asrlarda turkiy tilda ta’lim beradigan maktablar bo’lganligini aniq ko’rsatib beradi. X asrdan oldingi va keyingi davrlarda ham turkiy tilda ta’lim-tarbiya jarayoni tashkil etilganligi haqida tarixiy manbalarda bilvosita ma’lumotlar yetarlicha keltirilgan (Qarang: bu xususda “O’zbek tilini ona tili sifatida o’qitish tarixidan” mavzusida batafsil ma’lumot berilgan.) Aytib o’tganimizdek, turkiy tilda ta’lim berishga asoslangan o’qitish tizimi uzoq tarixga ega bo’lib, biz bilvosita va bevosita ma’lumotlarga tayangan holda ayta olamizki, turkiy ta’lim-tarbiya tizimi O’rxun-Enasoy yodgorliklari davridan toki hozirgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu tizim zanjiri tarix suronlarining ba’zi davrlarida susaygan, ba’zi davrlarida kuchaygan, ammo uzilgan emas. Xo’sh, ta’lim o’choqlarida o’zbek (ona) tilini o’qitish usullari, yo’lyo’riqlarining umumlashmasini nazarda tutadigan fan–“Ona tili o’qitish metodikasi” qachon fan sifatida shakllangan? Hozirgacha yaratilgan “Ona tili o’qitish metodikasi” darslik va “Ona tili o’qitish metodikasi”ning mustaqil fan qo’llanmalaridasifatida shakllanishi 1930- yillarga to’g’ri kelganligi, bunga o’sha davrda ta’lim tizimini takomillashtirish hukumat ahamiyatiga molik masala tusini olganligi sabab bo’lganligi haqida ma’lumotlar o’qiymiz. Jumladan, 1922-yilda “O’zbek bilim yurtlari uchun ona tili va adabiyot dasturi”ning tuzilishi maorif sohasida muhim voqea bo’ldi. Bu dastur 1923-yilda “Bilim o’chog’I” jurnalining 2-3- sonlarida e’lon qilindi. Dastur quyidagi bo’limlardan tashkil topdi: I. Hozirlik . 1.Adabiy o’qish va so’zlash. 2.Yozuv ishlari. 3. Nahv. II. Hozirlik . 1. Adabiy o’qish va so’zlash. 2. Tahrir. 3. Sarf, nahv. Dasturda materiallar kurslar bo’yicha quyidagicha taqsimlandi: I. Asos, ya’ni kurs . 1. Adabiy tekshirish. 2. Tahrir.

II. Asos . 1. San ’ at asarlari . 2. Umuman , san ’ at asarlariga va xususan , she ’ riy asarlarga tarixiy jihatdan qarash . 3. Asl adabiyot tarixiga hozirlik ma ’ lumoti . 4. Yozuv , alifbo , yozuvning qanday tug ’ ilishi . Ayniqsa , 1924-1929- yillar oralig ’ i xalq maorifi sohasida , o ’ zbek ( ona ) tili , adabiyot va o ’ zbek adabiyotshunosligida erishilgan yutuqlar maktab ta ’ lim - tarbiya ishlariga , maktab ta ’ limi mazmuniga o ’ zbek ( ona ) tili va adabiyot o ’ qitish ishlariga jiddiy ta ’ sir etdi , metodik ishlarning yuzaga kelishini ta ’ minladi . 87 To ’ g ’ rirog ’ i , O ’ rta Osiyo mutafakkirlarining turkiy til , uning ta ’ limi , turkiy tilning ta ’ lim - tarbiya tizimidagi o ’ rni xususidagi O ’ rxun - Enasoy yodgorliklari davridan toki XX asr boshlarigacha bo ’ lgan , badiiy hamda ilmiy asarlari sirasidagi qarashlari muayyan fan tusini ola boshladi . ( Demoqchimizki , hech qachon sababsiz oqibat bo ’ lmaganidek , “ O ’ zbek ( ona ) tili o ’ qitish metodikasi ” fani ham o ’ zo ’ zidan paydo bo ’ lgani yo ’ q . Sovet tuzumi davrida davr taqozosiga ko ’ ra o ’ zbek ( ona ) tilini ta ’ lim o ’ choqlarida maxsus o ’ quv predmeti sifatida o ’ qitilishining yo ’ lga qo ’ yilishi “ O ’ zbek ( ona ) tili o ’ qitish metodikasi ” fanining ta ’ sis etilishiga turtki bo ’ ldi .) Demak , XX asrning 30- yillaridan boshlab pedtexnikum hamda oliy o ’ quv yurtlarida “ O ’ zbek ( ona ) tili o ’ qitish metodikasi ” fani maxsus o ’ qitila boshladi . Mazkur fanga tegishli qo ’ llanma hamda darsliklarni yaratish va amaliyotga tatbiq etish ishlari esa XX asrning 40- yillaridan boshlandi . “ O ’ zbek ( ona ) tili o ’ qitish metodikasi ” bo ’ yicha yaratilgan ilk qo ’ llanma va darsliklar quyidagilar bo ’ ldi : Mazkur o’quv qo’llanmada ona tili ta’limiga doir dastur, dars mazmunnomasi namunalari berildi. Yozma nutq o’stirish masalasiga keng e’tibor qaratildi. Til fanining bo’limlari (morfologiya va sintaksisdan tashqari) ni o’qitish metodikasiga oid qimmatli ma’lumotlar tavsiya etildi. Mazkur metodik tavsiyalarda ona tili darslarini tashkillashtirish, o’tkazish metodlari ko’rsatib berildi. Til fanining bo’limlari (orfografiya va punktuatsiyadan tashqari) ni o’qitish metodikasiga oid chizmalar tavsiya etildi.

Mazkur o’quv qo’llanma yuqorida sanab o’tilgan adabiyotlarga qaraganda til fanining bo’limlarini o’qitish metodikasini bir qadar batafsil yoritdi-yu, nutq o’stirish masalasiga yetarlicha etibor bermadi. Bizningcha, buning o’ziga xos sabablari bor edi: nutq – tafakkur mahsuli. Shuning uchun ona tili ta’limi oldiga qo’yilgan muhim talab– o’quvchilar tafakkurini rivojlantirish. Fikrni bayon qilish tafakkur va til orqali amalga oshadi. Ularning o’zaro munosabati juda murakkab jarayondir. Tafakkur tashqi olamning kishi miyasida aks etishining oliy shakli bo’lsa, til tafakkurni ma’lum shaklga solib, so’zlar, so’z birikmalari va gaplar bilan ifodalash vositasi hisoblanadi. Tafakkur qancha rivojlantirilsa, o’quvchining fikr bayon qilish mahorati ham shuncha yuqori bo’ladi. Zero, tafakkur ildizlari hamisha milliy o’zlikdan ozuqa oladi. Ya’ni har bir millat bolasining tafakkuri o’sha millatning o’ziga xos milliy qadriyatlari, an’analari, urf-odatlari, udumlari, turmush tarzi orqali shakllanadi va rivojlanadi. Sovet tuzumi esa SSSR tarkibiga kiritilgan respublikalarda millat bolalariga milliy tarbiya berilishiga yo’l qo’ymas edi. Sovet davrida butun ittifoqda ta’lim tizimi yagonaligi niqobi ostida rus va milliy maktab darsliklarining mazmunan bir xilligi talab qilinar edi. Shuning uchun nafaqat aniq va tabiiy fanlar bo’yicha, hatt о tarix-u geografiya darsliklarini ham rus tilidan tarjima qilib, milliy maktablarda qo’llash va ommalashtirish keng amalda edi. Oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimi uchun Moskva har bir o’quv fanidan barcha respublikalar uchun majburiy namunaviy dasturlar ishlab chiqar, shu usul bilan ta’lim maqsadi, mazmuni va usulidagi yagonalikni ta’minlar edi. Bu tazyiq o’sha paytlarda shu darajaga yetdiki, namunaviy dasturlardan milliy ruh hamda sharoitni berish uchun har qanday chetga chiqish millatchilik va ittifoq birligini buzishga qaratilgan davlat jinoyati sifatida bahonalanar, qattiq ta’qib qilinar edi. Pirovard oqibatda, hatto ona tili darsliklarida milliy tilning qurilishi talqinlari ham rus tili qurilishiga mumkin qadar “yaqin”lashtirildi. Xo’sh, bunday sharoitda nutq o’stirish haqida nima deyish mumkin edi?! (1970-yilda maktab ta’limini hayot bilan bog’lashni

mustahkamlash shiori ostida o’quv predmetlari mazmuni qayta ko’rib chiqildi va bir qadar yangilandi. Natijada ona tili ta’limi oldiga o’quvchilarning uslubiy- imloviy savodxonligini ta’minlash, adabiy til me’yorlarini ommalashtirish bilan bir qatorda yozma va og’zaki nutqni rivojlantirish maqsadlari ilgari surilgan bo’lsa-da, bu ona tili dasturida “bog’lanishli yozma va og’zaki nutqni o’stirish” bo’limini qo’shish unga har bir sinfda yozma ishlar uchun ma’lum miqdorda o’quv soati ajratish bilan cheklanildi. Ona tili dastur va darsliklarining asosiy mazmuni o’zbek tili grammatik qurilishi S.Barxudarov darsliklarida o’z aksini topgan rus tili qurilishi talqiniga mos tizim sharhi bilan cheklangan edi. Asosiy o’quv materiali va darslarning mazmuni yangi maqsad – o’quvchilarning uslubiy- imloviy savodxonligini rivojlantirish bilan har tomonlama uzviy bog’lanmagan edi. Ona tili ta’limi mazmuni hamda ta’limiy topshiriqlar orasida nomutanosiblik vujudga keldi. Ona tili materiallari asosida tilshunoslik asoslarini o’rganish va yozma ishlar uchun ajratilgan o’quv soatlarida yozma nutq o’stirish mashg’ulotlari bir-biridan ajralgan, o’zaro uzviy bog’lanmagan edi.) To’g’ri, 1970-yillardan keyin yuzaga kelgan qator metodik tavsiyalar-u tadqiqotlarning aksariyati nutq o’stirish masalasiga qaratilgan bo’lsa-da, ular ham sovet davrining “qizil ip”i orasida ish ko’rishga majbur bo’ldilar. 6. G’ulomov A., Rasulov I., Rustamov H., Mirzaahmedov B. O’zbek tili o’qitish metodikasi (o’quv qo’llanma).–Toshkent: O’qituvchi, 1975. Ushbu o’quv qollanma o’z davri uchun yaratilgan eng maqbul adabiyot bo’lib, undan oliy ta’lim tizimida qariyb 1990-yillargacha foydalanildi. Bu ishlarda garchand so’zlarni turkumlarga ajratish, orfografiya va punktuatsiyani o’qitishni til bilimlari bilan uzviy aloqadorlikda amalga oshirish borasida ijobiy fikr-mulohazalar bayon etilgan bo’lsa- da, ammo orfografik va punktuatsion malakalarni takomillashtirish maqsadida qanday mashqlar tizimidan foydalanish, ayniqsa, o’quvchilarning nutqiy malakalarini rivojlantirishda qo’l keladigan ijodiy-amaliy ishlar borasida aniq yo’nalish belgilanmagan. Sababki, XX asrning 90-yillariga kelib ona tili ta’limi maqsadi va mazmuni bir- birini inkor

etadigan holga kelib qolganligi yaqqol sezildi, sababki ta’lim mazmuni til qurilishi bo’yicha nazariy bilimlardan iborat bo’lib qoldi. Ona tili darsliklari tilshunoslik faniga aylantirib qo’yilgach, tabiiyki, nutq o’stirish grammatizm soyasida qolib ketdi. Ayniqsa, lingvistik tahlillarga katta e’tibor qaratilib, pirovardida, tilshunoslik asoslari o’quvchining til qurilishi bo’yicha nazariy bilimini baholash parametriga aylantirib qo’yildi. 1940-yillardan boshlab o’zbek tili o’qitish metodikasi bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlarini M.Shams, F.Kamol kabi olimlarning o’quvchilarning yozma nutqini o’stirishga qaratilgan tadqiqotlari boshlab berdi. 1960-1980-yillar oralig’ida o’zbek tili o’qitish himoya metodikasi bo’yicha o’ttizga yaqin nomzodlik dissertatsiyasi qilindi. Respublikamiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgach, ona tili o’qitish metodikasiga oid ilmiy tadqiqotlar ko’lami ancha kengaydi. O’tgan qisqa davr ichida ona tili o’qitishning o’ta muhim muammolariga oid bitta doktorlik va 20dan ortiq nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Askar G’ulomov, Muhammadjon Qodirov, Nazira Qosimova, Boqijon To’xliyev, Muyassar Shamsiyeva, Tursunoy Ziyodovalar muallifligida ona tili o’qitish metodikasi o’quv qo’llanmalari amaliyotga tatbiq etildi. “Ona tili o’qitish metodikasi” fanining obyekti, predmeti, maqsadi va vazifalari. Ma’lumki, pedagogika institutlari va universitetlarning filologiya fakultetlari bakalavriyatini bitirib chiqadigan mutaxassislarning asosiy qismi o’zbek tili va adabiyoti fani o’qituvchisi sifatida umumiy o’rta maktabga boradi. Shu bois, bo’lajak mutaxassislar uchun “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fani yetakchi fanlardan biri bo’lib, uning oliy o’quv yurtlarida o’qitilishi muhim zaruratdir. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining oliy o’quv yurtlarida o’qitilishi maktabda ona tili fanining tutgan o’rni bilan ham belgilanadi. “Ona tili” maktab ta’limi tizimida yetakchi fanlardan biri bo’lib, jamiyat a’zolarini ijodiy fikrlashga, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki va yozma

shakllarda bayon qilishga o’rgatadi. Shuningdek, ona tili ta’lim tizimidagi barcha o’quv predmetlari va fanlarni o’rganish hamda o’rgatish vositasi hamdir. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining ilmiy tadqiqot obyekti ona tili ta’limining umumiy va xususiy maqsadlari, mazmuni, vositalari, usul va metodlari mutanosibligini ta’minlash asosida tashkil etilgan o’quv jarayoni hisoblanadi. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining predmeti esa maktabda ona tili o’qitish jarayonidir. Bu jarayon: a) ona tilidan o’quvchilarga beriladigan zaruriy bilimlar silsilasi; b) shu bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko’nikmalar tizimi; d) ijodiy faoliyat usullari; e) o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini o’z ichiga qamrab oladi. Ona tilidan zaruriy bilimlar silsilasi bu bir-biriga uzviy bog’liq bo’lgan va o’quvchilar egallashi zarur bo’lgan til materiallari– tushunchalar, qoidalar, ta’riflar, o’quv topshiriqlarini o’z ichiga qamrab oladi. Xo’sh, bilim nima? Bilim insonning kundalik hayotida orttirgan tajribalari, umumlashmalari, takrorlanib turuvchi hodisalarda ochgan qonuniyatlari bo’lib, avloddan avlodga yetkaziladi. “Bilim – moddiy borliqning inson ongidagi in’ikosi, tajribada sinalgan aniq Bilimlar asoslar, tamoyillar, qonunlar tarzida mavjud. natijalaridir.” Insonnining faol va bunyodkor ongi va tafakkurining mahsuli bo’lgan bilim insonni hayvondan farqladi. Lekin ta’lim tizimi ta’lim mazmuni tarkibiga kiritiladigan bilimlar silsilasiga o’zgacha yondashadi – u ta’lim oluvchiga berilishi, singdirilishi zarur bo’lgan bilimlarni ta’lim maqsadi “elagi”dan o’tkazadi va, albatta, beriladigan bilimlarni pragmatik ahamiyati, ya’ni olingan bilimlarni amaliy qo’llash – tatbiq va ijodliylik imkoniyatlari nuqtayi nazaridan baholaydi. Shuning uchun bilim/ilm umuman va ta’lim mazmuni tarkibiy qismi sifatida belgilangan bilimlar/ilmiy talqin va tahlil asoslari ayni bir narsa emas – ta’lim mazmuni tarkibiga kiritilgan bilimlar silsilasi umumiy bilim/ilmning ta’lim maqsadi nuqtayi nazaridan tanlangan, ta’lim oluvchininig yoshi, aqliy, jismoniy,

kasbiy (faoliyat) xususiyatlari va ijtimoiy (jumladan, kasbiy) ehtiyojlariga muvofiqlashtirilgan bo’lagi, parchasidir. U, albatta, pragmatik ahamiyatli – tatbiq etiladigan va uning asosida ijod qilish mumkin bo’lgan xususiyatlarga ega bo’lmog’i zarur. Bilim tatbiq, ijod bilan ahamiyatli . Bilim amaliy tatbiqini topmasa, u ta’lim oluvchi tafakkuri uchun ortiqcha yuk va juda tez xotiradan ko’tarilib, unutiladi, bunday – amaliy tatbiqsiz bilimni o’rganish va o’rgatishga sarflangan mehnat zoye ketadi. Lekin bilim va ijod, bilimdonlik va ijodiylik, bilim va uning amaliy tatbiqi ham bir narsa emas. Har bir yangi avlod hayotga qadam qo’yar ekan, ilgarigi avlodlar tajribasini o’rganadi hamda shu asosda yangi bilimlar yaratadi. Ta’lim maqsadi bilan bog’liq ravishda ta’lim oluvchida hosil qilinishi lozim bo’lgan bilimlar hajmi va tabiati ijtimoiy zarurat bilan belgilanadi hamda tarbiyalanuvchining iqtidori bilan muvofiqlashtirilgan bo’lishi lozim. Zeroki, bilim maqsad, shaxsni faoliyatga yo’llash hamd а bilim~malaka va ko’nikmalar zanjiri asosini tashkil etadi. Bilim, xususan, umumiy o’rta ta’lim bosqichida ta’lim oluvchi egallashi lozim bo’lgan bilimlar malaka va ko’nikmalar hosil qilish bilan, ya’ni o’quvchining ijodiy ~ amaliy tatbiq faoliyati bilan uzviy bog’liq bo’lishi kerak. Bilim tarbiyalanuvchi uchun jamiyatning ma’lum taraqqiyot bosqichida zaruriy malaka va ko’nikmalarni hosil qilish uchun muhimdir. Tarbiyalanuvchida hosil qilinadigan malaka va ko’nikmalar ta’lim mazmuni uchun maqsaddir. Ta’lim mazmuni – tarbiyalanuvchida ijtimoiy zarur bo’lgan malaka va ko’nikmalarni shakllantirish, rivojlantirish vositasi. Bilimlar bilish faoliyatining oxirgi mahsuli emas, balki har qanday bilim ta’lim oluvchi shaxsini jamiyat belgilagan ijtimoiy 93 zarurat talablari asosida g’ayratga undagan taqdirdagina qimmatlidir. Malaka va ko’nikma. Ko’nikma –shaxsga singgan, uning ajralmas atributi (xususiyati) bo’lgan avtomatlashgan malaka dir. Pedagogik adabiyotlarda ko’pgina tadqiqotchilar malaka va ko’nikmani aksincha – ko’nikmani qobiliyat, imkoniyat; malakani esa shaxsga singgan, avtomatlashgan ko’nikma sifatida baholaydilar. 94

O’zbek didaktlaridan A.G’ulomov ham o’z qarashini shu fikr nuqtayi nazaridan bayon etgan. M.Mahmudova, B.Adizov, S.Og’ayev, O.Roziqovlar esa juft so’z ko’nikma~malaka atamasidan foydalanadilar. Atamada tarkibiy qismlarning joylashish tartibidan ko’rinib turibdiki, olimlar ko’nikmani quyi bosqich, malakani esa yuqori bosqich sifatida qabul qilishga moyildir va bunday qarashni o’zbek didaktikasi uchun umumiy deb sanash mumkin. Ammo malaka va ko’nikma atamalarining asoslari ifodalaydigan mazmunga bunday tushunish zid. Zeroki, malaka so’zi– (“O’zbek tili morfem lug’ati” (A.G’ulomov va b. T.: O’qituvchi, 1977)da bu so’z sinxronik sistemaviy tahlil nuqtayi nazaridan juda to’g’ri ravishda tub leksema tarzida berilgan bo’lsa-da) arabcha so’z bo’lib, “molik bo’lmoq”, “ega bo’lmoq”; ko’nikma so’zining o’zagi esa “ko’nikmoq”, “biror narsaga odatiy va me’yoriy deb qarash” ma’nolariga ega. “O’zbek tilining izohli lug’ati”da ko’nikma so’zi mahorat, malaka so’zlari bilan; malaka so’zi esa mahorat so’zi bilan sinonim tarzida beriladi. Fikrimizni chuqurroq tahlil qilish maqsadida A.Hojiyev tomonidan tuzilgan “O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati”ni ko’zdan kechiramiz. Lug’atda “ko’nikmoq”, “ko’nikma” so’zlarining ma’nodoshlari sifatida odat hosil qilmoq, odatlanmoq, o’rganmoq 95 keltiriladi. so’zlari O’TIL da esa “odat”, “odatlanmoq” so’zlari o’rganish bo’lib qolgan harakat, qiliq, ma’nosini bildirishi izohlanadi. Bizningcha, malaka, ko’nikma so’zlarining mohiyatiga ko’nikmani qobiliyat, imkoniyat; malakani esa avtomatlashgan qobiliyat sifatida yondashish rus pedagogik terminologiyasiga taqlidan yoki aynan tarjima qilish oqibatida kelib chiqqan. Chunki rus pedagogik terminologiyasida умение −ilk bosqich sifatida, навык –yuqori bosqich sifatida farqlanadi. Shuning uchun biz o’zbek tilida malakani quyi, ko’nikmani undan yuqori bosqich sifatida tushunishimiz ma’qul. Lekin shuni ham ta’kidlash joizki, sharq didaktikasi bilim~malaka~ko’nikma zanjiri bilan cheklanib qolmaydiki, biz bu haqda quyida so’z yuritamiz.

Ta’lim oluvchida ta’lim jarayonida hosil qilingan malaka va ko’nikmalar ko’proq darajada ongli, puxta, natijalarning ishonchli bo’lishi bilan birga, o’zgarib turadigan sharoitlarda zarur harakatni tanlay olish, uni bajara olish bilan xarakterlanadi. “Bilimli” bilan “tarbiya ko’rgan” orasida farq bor. Xalqimizning “Farzandingni yo maktabga ber, yo madaniyatlilar davrasida tut” mazmunidagi ta’birlari zamirida nima yotadi? Tarbiya ko’rgan shaxs, albatta, bilimli bo’ladi, lekin u o’z bilimidan hamisha jamiyat talablariga mos ravishda, jamiyatda qabul qilingan axloq me’yorlariga rioya etgan, muayyan shart-sharoitni hisobga olgan holda foydalana olishi kerak. Tarbiya ko’rgan deganda ilm-u bilimiga, sharoitga va maqsadga mos ravishda amal qila oladigan shaxs tushuniladi. Bu xislat uning tabiatiga aylangan bo’lishi shart. Mir Alisher Navoiy aytganlaridek: Tabiatga har neki odat erur, Chu eskirdi odat tabiat erur. Bugungi davr nafaqat bilimli shaxsni, balki bilimlaridan jamiyat talablariga mos foydalana oladigan, mustaqil fikrlaydigan, bunday odat uning tabiatiga aylangan, ya’ni tarbiyalangan, madaniyatli, ma’naviyatli shaxsni yetishtirib berishni maktab oldiga maqsad qilib qo’ygan. Demak, so’z nafaqat bilim, malaka va ko’nikma zanjiri, balki bilim ~ malaka ~ ko’nikma ~ odat ~ tabiat uzluksiz zanjiri haqida borishi kerak va so’nggi bosqichga ko’tarilgan shaxsgina tarbiya ko’rgan shaxs sanalishi mumkin. Shuning uchun biz: bilim ~ malaka ~ ko’nikma ~ odat ~ tabiat pog’onaviy zanjiri haqida gapirishimiz kerak. 1 Zarur bo’lgan bilimlarni topa oladigan, olganlarini sharoitga mos ijtimoiy-ma’naviy- ahloqiy me’yorlarga muvofiq amalga tatbiq etish tabiatiga aylangan shaxsgina tarbiyalangan, tarbiya ko’rgan shaxs sanalishi mumkin. Faylasuf I.Gyote ta’kidlaganidek: “Chinakam shogird bor narsalar negizida mavhum narsalar rivojini o’rganadi va shu yo’l bilan ustoziga yaqinlashib boradi.” “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining maqsadi: talabalarni о n а tili ta’limi bo’yicha amaliyotga tayyorlash: samarali metodlarni tanlash hamda 1

qo’llash bo’yicha kasbiy tayyorgarligini ta’minlash, pedagogik tafakkurni chuqurlashtirish va kengaytirish uchun zaruriy bilim, malaka hamda ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining vazifalari : –o’quvchilarni ta’limning subyektiga aylantirish yo’llari; –ularni faollashtirish usullarini o’rgatish; –ona tili bo’yicha darsliklar mazmuni bilan tanishtirish; –ta’lim metodlari va ulardan foydalanish bo’yicha tushuncha hosil qilish; –ona tili predmetidan yillik va bir soatlik rejalar tuzish; –yozma ishlarni tekshirish va baholash hamda DTS talablari asosida o’quvchilar bilimini aniqlash va baholash yo’llarini o’rgatish; –ona tilidan tilshunoslik asoslarini emas, til imkoniyatlaridan foydalanishni o’rgatish yo’llarini singdirishdan iborat. Fan bo’yicha talabalarning bilimiga, malaka va ko’nikmasiga qo’yiladigan talablar : “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fani bo’yicha talaba quyidagilarni : 1) maktabda ona tili o’qitishning bosh maqsadi va vazifalarini bilish; 2) o’quvchilarni fikrlash va o’z fikrini nutq sharoitiga mos ravishda to’g’ri, sodda, ravon, tinglovchiga tushunarli tarzda bayon qila olish faoliyatiga tayyorlashni uddalay olish; 3) o’quvchilarni fikr mahsulini nutqning ham og’zaki, ham yozma ko’rinishlarida birdek ravon bayon eta olish yo’llarini egallashga o’rgatish; 4) bolalarda nutqiy me’yorlarni tarbiyalash; 5) ona tili mashg’ulotlarida o’quvchilarni nutq madaniyatini egallashga o’rgatish; 6) ona tili ta’limining bosh maqsadi har bir soatlik dars jarayonida, dars jarayonida foydalaniladigan usul va o’quv topshiriqlarida voqelanishi zarurligi mashg’ulotlarga tayyorlanishning mezoni bo’lishi; 7) ona tili bo’yicha darslarni tashkil etish yo’llarini; 8) o’quvchilarni ta’lim kechimining subyektiga aylantirishni; 9) dars davomida o’quvchilarni faollashtirish yo’llarini bilishi kerak .

“O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fani bo’yicha talaba quyidagi ko’nikmalarni egallagan bo’lishi zarur : – har bir sinfda didaktik ta’limiy vositalar(“Axborot banki”, darslik, o’quv qo’llanma)lardan, texnik vositalar, AKTlaridan unumli foydalana olish; – yillik mavzuiy va bir soatlik reja-konspekt tuza bilish; –yozma ishlarni to’g’ri tekshirish va baholay olish; –o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish yo’llarini bilish. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fani bo’yicha talaba quyidagi malakalarga ega bo’lishi muhim : – o’quvchilar bilimini to’g’ri baholay olish; – o’quvchilar bilan munosabatga kirisha olish; – sinf o’quvchilarini didaktik maqsadga yo’naltira bilish; – darsliklar doirasidagi barcha filologik tushunchalardan foydalana olish. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Bu fan oliy ta’limda o’qitiladigan “Hozirgi o’zbek tili”, “O’zbek tili tarixi”, “Ona tili ta’limi maqsadi”, “Falsafa”, “Tilshunoslik nazariyasi” fanlari bilan, shuningdek, o’rta umumta’limda o’qitiladigan barcha o’quv predmetlari bilan chambarchas bog’liq. Kursni mukammal o’rganish yuqorida sanab o’tilgan fanlardan nazariy bilimlarga ega bo’lishni talab etadi. Fanning falsafa bilan aloqadorligi . O’zbek tili o’qitish metodikasi uzluksiz taraqqiy etib boruvchi fandir. Metodik taraqqiyot muayyan rivojlanish bosqichlari orqali amalga oshadi. Har bir bosqich o’zining umumiy maqsadi, bu maqsad bilan bog’liq vazifalar, shu vazifalarni amalga oshirish uchun imkoniyatlar bera oladigan metodologiya va metodlar bilan uzviy aloqadordir. “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” ikki omil asosida taraqqiy etadi. “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” taraqqiyotining birinchi omili uning boshqa (turkiy tillar oilasiga mansub) tillar o’qitish milliy metodikalarining ilmiy ta’siri asosida rivojlanish imkoniyati hisoblanadi. Ushbu jarayon yuz berishining asosiy sababi qarindosh tillarning tuzilishi va kommunikativ vazifalarida umumiylik- xususiylikning mavjudligidir.

“O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” taraqqiyotining ikkinchi yoki eng muhim, yetakchi yo’li bu uning falsafiy-mantiqiy qonun, kategoriyalar va zamonaviy umumfan tushunchalari negizida rivojlanish tomon borishidir. Tabiiyki, umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisaviylik, imkoniyatvoqelik, sabab-oqibat, falsafiy-mantiqiy qonun, kategoriyalarni tushunish har bi р mutaxassisdan falsafa fanini bilishni taqozo etadi. Ona tili va adabiyoti o’qituvchilari, avvalo, tilshunoslik asoslarini puxta o’zlashtirgan bo’lmog’i lozim. U tilshunoslik asoslarini puxta o’zlashtirishi uchun esa falsafa fanidan yetarlicha xabardor bo’lmog’i shart. Tilning birliklari, sathlari, lisoniy va nutqiy sistemalar, munosabatlarni o’rgayotganda, avvalo, har bir til birligida, sathda, makrosistema va mikrosistemalarda qarama-qarshi jihatlarning birligi va kurashi, miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi, inkorni inkor qonuniyatining qay tarzda amalga oshayotganligini ongli ravishda kuzata olmog’i talab etiladi. Demak, falsafaning eng umumiy maqomdagi uch qonuni har bir mutaxassisga, sohasidan qat’i nazar, o’rganishning umumiy yo’nalishini, dasturini ko’rsatib beradi. Shu boisdan ham bakalavriat, magistratura va doktoranturada falsafa o’qitiladi. Maqsad bo’lg’usi oliy ma’lumotli mutaxassis, magistr, ilmiy xodimlarni dunyoni o’rganish, tadqiq etish va izohlashda bilish metodologiyasi bilan qurollantirishdir. Demak, har bir fan bo’yicha yetuk mutaxassis bo’lishni istagan kishi falsafaning asosiy qonun va kategoriyalarini ongli bilishi, ma’lum darajada faylasuf ham bo’lmog’i lozim. Ushbu o’rinda ona tili va adabiyot o’qituvchilarining, filolog tadqiqotchilardan ko’pchiligining metodologik etalon bo’lgan falsafiy ta’limotga befarqligi, qiziqmasligi, o’z fanining “joni” hisoblanuvchi filosofiyaga xuddi boshqa, begona fandek qarashlari kishini taassufga soladi. Bu mutlaqo noto’g’ri holat. Zero, “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” xususiy pedagogik sikldagi fan bo’lib, ijtimoiy fanlar guruhiga mansub. Shu bois “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” barcha fanlar singari ijtimoiy fanlarning tadqiq asosini tashkil etadigan falsafa bilan chambarchas bog’langan.

Fanning o’zbek tilshunosligi bilan aloqadorligi . “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” garchand pedagogik sikldagi fan sanalsa-da, uning ilmiy asosini o’zbek tilshunosligi hozirgacha qo’lga kiritgan yutuqlar tashkil etadi. Til ilmi sohasida erishilgan ilmiy yutuqlarning aksariyati maktab ona tili kursining mazmuniga ta’sir ko’rsatadi: zarurat tug’ilganda uni yangilash ehtiyojini yuzaga keltiradi. Ta’kidlash lozimki, o’zbek tilshunosligi erishgan barcha yutuqlarni o’rta umumta’lim maktablari o’quvchisiga o’rgatishning iloji ham, zarurati ham yo’q. Demak, “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” til ilmi sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlardan nimani ajratib olib o’quvchiga o’qitish lozimligini ham hal qiladi. O’rta umumta’lim maktablarida ona tili kursi bolalarga ona tilimizning keng va rang-barang imkoniyatlaridan o’rinli hamda samarali foydalanish yo’llarini o’zbek tili grammatikasidan zaruriy ma’lumotlarni o’qitish orqali o’rgatadi. Albatta, bunda o’quvchilarning yoshi, taraqqiyot darajasi, nutqiy me’yor kabilar hisobga olinadi. Til bir butun tizim bo’lganligi sababli maktab ona tili kursining har bir bo’limi ikkinchisi bilan bog’lanaveradi. Masalan, Insoniyat taraqqiyotini kitobsiz tasavvur etib bo’lmaydi jumlasini olsak. Jumla tarkibidagi birliklarning tovush tizimini fonetika; so’z va uning ma’nolarini leksikologiya; gapdagi nutdiy birliklarning tarkibiy qismini morfemika; gapda so’zlarning sintaktik aloqaga kirishuvini sintaksis va h.lar o’rganadi. Demak, bitta voqelikka turli jihatdan yondashiladiki, bu ayni paytda mohiyatning serqirraligi bilan xarakterlanadi. Unutmaslik kerakki, “har qanday ta’lim va tarbiyada eng asosiy omil – muallim, uning tafakkur dunyosidir.”(A.Disterveg) O’rta umumta’lim maktablarida ona tili ta’limi nafaqat “Hozirgi o’zbek tili” kursi, balki “Tilshunoslik nazariyasi”, “Til tarixi”, “Shevashunoslik”, “O’zbek tilshunosligi tarixi”, “Pragmalingvistika” singari fanlar bilan ham, asosiysi, milliy tarbiya bilan aloqador. Fanning nutq madaniyati bilan aloqadorligi . “O’zbek(ona) tili o’qitish metodikasi” nutq madaniyati bilan ham uzviy bog’liq. Zero, nutq madaniyati asoslarini puxta bilgan o’qituvchilar o’quvchi nutqi ustida samarali ishlay oladi. Ma’lumki, nutq madaniyati muammosi insoniyat sivilizatsiyasining barcha

bosqichlarida o’rtaga qo’yib kelingan. U ta’limot sifatida qadimgi Rim va Afinada shakllangan, keyinchalik Misr va Assuriyada, Hindiston va Xitoyda notiqlik san’at darajasiga ko’tarilgan. Gap shundaki, u paytlarda davlat arboblarining obro’- e’tibori va yuqori lavozimlarga ko’tarilishi ularning notiqlik mahoratiga ham bog’liq bo’lgan. Grek notig’i Demosfen (eramizdan oldingi 384-322) va Rim notig’i Sitseron (eramizgacha 106-43) larning hayoti fikrimizni dalillaydi. O’rta Osiyo tarixida ham nutq madaniyatiga erishish o’ziga xos tizimga ega bo’lgan. Masalan, Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarlari bu masalaning juda qadimdan o’qimishlilar uchun muhimligidan dalolat beradi. U paytlar “nutq odobi” deb yuritilgan sodda va o’rinli gapirish, qisqa va mazmundor so’zlash, ezmalik va laqmalikni qoralash, keksalar va ustozlar oldida gapirganda odob saqlash, to’g’ri, rost va dadil gapirish, yolg’onchilik va tilyog’lamalikni qoralash singari bir qator qoida va ko’rsatmalar bugun biz “nutq madaniyati” deb atab kelayotgan tushunchaning aynan o’zidir. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” dostonida ham “Til fazilatlari, foyda va zararlari haqida”, “Til ardami” deb nomlangan maxsus boblari borki, ular so’zlash madaniyatiga bag’ishlangan. Asardagi Bilib so’zla so’z biligka sonur, Biligsiz so’z o’z boshini yeyur. Mazmuni: Bilib so’zlasa, so’z donolik sanaladi, Nodonning so’zi o’z boshini yeydi kabi hikmatlar kishilarni nutqiy odobga undaydi. Shuningdek, Alisher Navoiy “Mahbub-ul qulub” asarining 24-bobini voizlikka (notiqlik san’atiga) bag’ishlaganligini ham bilamiz. “Muhokamat-ul lug’atayn”, “Majolis-ul nafois” asarlarida, hatto “Xamsa” tarkibidagi dostonlarda ham alloma mazkur masalaga alohida e’tibor qaratadi. Demoqchimizki, nutqimizni madaniyat darajasida yuksaltirishimiz zarurligi masalasi qadimdan hozirgacha o’z ta’sir kuchini yuqotgani yo’q va bundan keyin ham shunday bo’lib qolaveradi. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi”ning yuksalishini nutq madaniyati bilan aloqasiz tasavvur etib bo’lmaydi.

“O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” ifodali o’qish, adabiyotshunoslik, didaktika, psixologiya, madaniyatshunoslik fanlari bilan ham uzviy bog’liq. “O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi” fanining tekshirish metodlari. Fanda ikki xil bilish farqlanadi: 1.Sezgilar orqali bilish. 2.Aqliy bilish va tafakkur. 2 Hissiy bilishda tashqi olamni sezgi a’zolarimiz orqali bilib olamiz. Bunday bilish, boshqa tirik jonzotlarda, jumladan, hayvonlarda ham rivojlangan. Aqliy bilish esa insonlarga xos bo’lib, tashqi olamni faqatgina his qilib qolmay, balki har bir hodisa, predmet, jarayonlarni fahmlaydi, ularni miyada qayta ishlaydi, fikr yuritadi, xulosalaydi, tushunchaga ega bo’ladi. Muayyan o’rganish obyekti haqida ilmiy bilim hosil qilish usul (yo’l-yo’riq)lari tadqiq metodlari deyiladi. Ilmiy tadqiq metodlari bir necha tarkibiy qismni o’z ichiga oladi: bunda eng muhim qismlardan biri tadqiqotchining izlanishga qanday yondashishi, o’rganish obyektini qanday tushunishi, uni qaysi nuqtayi nazardan turib tekshirishidir. Mana shu omillar ilmiy tekshirish metodologiyasini tashkil etadi. Tilshunoslik asoslarini puxta o’zlashtirmagan o’qituvchi o’zbek (ona) tili o’qitishni to’gri tashkil eta olmaydi. Chunki tilshunos olim Peshkovskiy aytganidek: “Grammatikani bilgan kishi tilni boshqaradi, grammatikani bilmagan kishini esa til boshqaradi.” Hozirgi zamon tilshunosligi til (lison )mohiyatini ochishda dialektik falsafa, lisoniy birliklar haqida ilmiy-nazariy hukm chiqarish jarayoni dialektik gnoseologiya, jumladan, dialektik-logik kategoriyalardan onglilik va izchillik bilan foydalanishni taqozo etadi. Tilga falsafiy yondoshish deganda dealektikaning umumiylik~xususiylik, mohiyat~hodisa, imkoniyat~voqelik, sabab~oqibat kategoriyalarining til tizimi birliklariga bevosita amaliy tatbiqini tushunish zarur. Dialektikada xususiylik umumiylikning, voqelik imkoniyatning, hodisa mohiyatning, oqibat sababning, tasodifiylik zaruratning yuzaga chiqish, voqelanish shaklidir. Demak, zamon talablariga javob bera oladigan o’zbek (ona) 2

tili o’qituvchisi bo’laman degan kishi, avvalo, dealektik kategoriyalar mohiyatini to’g’ri anglamog’i lozim. Quyida dealektik kategoriyalar xususida bir oz to’xtalamiz: Umumiylik va xususiylik. Tevarak-atrofimizni o’rab turgan olamdagi har bir narsa, har bir hodisa faqat o’ziga xos alohidalik xususiyatlariga ega. Dunyoda mutlaq bir xil bo’lgan narsalarni ham, bir xil bo’lgan hodisalarni ham topib bo’lmaydi. Hatto bir daraxtning barglari ham bir-biridan farq qiladi. Biroq aynan bir xil narsa, voqea-hodisa bo’lmaganidek, dunyoda boshqa narsalar va hodisalar bilan umumiy belgilari bo’lmagan mohiyat yoki voqeliklar ham yo’q. Olma daraxti mevalarining har biri bir-biridan farq qilganidek nok yoki behi mevalari bilan o’xshashlik hosil qiladigan, ayni paytda alohidalikni ko’rsatib turadigan umumiy belgilari bor. Shuningdek, olma, nok, behidan tortib to Afrikada bo’ladigan banan-u boshqa setruslargacha ularni “meva” degan mushtarak tushunchaga birlashtirish imkonini beradigan umumiy belgilari mavjud. Umumiy va xususiy belgilar o’zaro chambarchas bog’liq. Har qanday umumiylik xususiyliklarda yashaydi, mavjud bo’ladi. Har qanday xususiylik, ayni zamonda, umumiy belgi hamdir. (Masalan, [olma], [olcha], [o’rik], [nok], [shaftoli], [anor] – har biri alohida leksema. Leksik jihatdan ularning har birida “uyadosh” degan umumiy belgi mavjud. Morfologik jihatdan esa “mustaqil leksema” yoki “turdosh ot” degan umumiy belgilari bor.) Umumiylik va xususiylik kategoriyalari borliqning, undagi narsa, voqea- hodisalarning, shuningdek, til hodisalarining birligini va xilma- xilligini anglashga ko’maklashadi. Mohiyat~hodisa. Biz voqeliklar bilan tanishganimizda, avvalo, ularning ko’rinib bevosita kuzatishimiz mumkin bo’lgan tashqi jihatlari: rangi, shakli, xususiyati, o’rni va boshqa belgilariga e’tibor qaratamiz. Keyinchalik esa yaxshilab o’rganish natijasida biz voqeliklarning xossalariga, “ichi”ga kiramiz, uning ma’nosi va vazifasini tushuna boshlaymiz. Biz o’rganayotgan voqrlikning bevosita kuzatishimiz mumkin bo’lgan tashqi jihatlari hodisa, ichki xossalari,

ma’nosi va vazifasi esa mohiyatdir. Demak, til mohiyat, nutq esa hodisa sifatida mavjud. Yoki ona tili ta’limi maqsadi – mohiyat, uni amalga oshirish jarayoni esa hodisadir. Imkoniyat~voqelik . Mazkur kategoriya o’zida narsalar va hodisalarning vujudga kelishi va rivojlanishini aks ettiradi. Narsalar va hodisalar abadiy yoki o’zgarmas emas. Tegishli shart-sharoit mavjud bo’lgan taqdirdagina, biror narsa, voqelik paydo bo’lib, reallikka aylanadi. Bu shart-sharoitlarning yig’indisi narsa yoki voqelikning vujudga kelish imkoniyatidir. Odatda, taraqqiyot jarayonida birgina imkoniyat emas, balki bir qancha imkoniyatlar maydonga keladi. Ammo bu imkoniyatlar doirasi cheksiz emas. Masalan, filologiya fakultetining filologiya va tillarni o’qitish (o’zbek tili) bakalavriat yo’nalishini tamomlab chiqayotgan yigit-qiz oldida magistraturaga hujjat topshirish, o’rta umumta’lim maktablaridan biriga, shuningdek, litsey yoki kollejga; nashriyotga, tahririyatga ishga borish imkoniyati paydo bo’ladi. Bunday shroitda bitiruvchi o’z imkoniyati, ya’ni tayyorgarlik saviyasi, qobiliyati, zehniga qarab imkoniyatlardan birinigina voqelantira oladi. Ba’zan voqelantirilayotgan imkoniyat noto’g’ri tanlangan bo’lishi ham mumkin. Til, uning birliklari imkoniyat sifatida mavjud bo’lib, nutq ana shu imkoniyatlarning voqelanishi hisoblanadi. Hech qachon imkoniyat (til) bir paytning o’zida (nutqda) to’laligicha (garderobimizda kiyinishimiz uchun imkon sifatida turgan barcha kiyimlarimizni bir paytning o’zida birdaniga kiya olmaganimiz kabi) voqelana olmaydi. Masalan, [tort] leksemasini eslaganimizda u bilan bog’lana oladigan [qaymoqli], [shokoladli], [mevali], [to’rtburchak], [uchburchak], [aylana], [katta], [kichik], [sotilgan], [sotib olingan], [sovg’a qilingan], [kesilgan], [pachoqlangan]…; [pishirmoq], [bezamoq], [olib kelmoq], [olib ketmoq], [sotmoq], [sotib olmoq], [yemoq], [ko’rmoq], [keltirmoq], [kesmoq], [yoqtirmoq]…. kabi o’nlab leksemalar, [-ga], [-ni], [- ning], [-dan], [-da], [-lar] kabi morfemalar [tort] leksemasi bilan birga voqelana oladigan til imkoniyatlari sifatida tayyor bo’ladi. Nutqda esa nutq sharoiti, nutq

taqozosiga ko’ra (so’zlovchining saviyasi, yoshi, kasb-kori, nutq momenti, o’rni, tinglovchiga munosabati va h.) ulardan biri yoki bir nechtasigina voqelana oladi, xolos. Yoki ona tili o’quv predmeti o’qituvchisi, aytaylik, 5-sinf o’quvchilarining yozma savodxonligini tekshirish uchun tekshiruv diktant o’tkazmoqchi. Diktant uchun o’quvchining yosh xususiyatlariga mazmunan mos, so’z miqdori DTS talablarini qondiradigan 10tacha matn tanladi. Bir soatlik dars jarayonida ulardan faqat bittasidangina foydalanishi mumkin. Sabab~oqibat. Bu falsafiy kategoriya voqelikning barcha jabhalarida ro’y beradi. Istalgan sohadagi yangilanishning ro’y berishi, yangi o’ziga xos narsa, voqea-hodisa, tushunchaning paydo bo’lishi sabab~oqibat xarakteriga ega. Bir hoqisa hayotda ikkinchi hoqisani keltirib chiqarar ekan, birinchisi sabab, ikkinchisi oqibatdir. Masalan, un paychalarimizning tarang tortilishi natijasida unli tovushlar paydo bo’ladi. Yoki O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni qabul qilinganligi sababli ta’limning maqsadi, mohiyati, tur va bosqichlari yangilandi. Til bizning ongimizda imkoniyat, umumiylik, munosabatlar, belgilar sistemasi sifatida mavjud. U nutq orqali yuzaga chiqadi, nutqda muayyan moddiy shaklga, ko’rinishga ega bo’ladi. Til qonuniyatlari dialektik qonuniyatlar asosida tadqiq etiladi. Biroq bu qonuniyatlarning har biri o’z alohida tizimiga ega bo’lib, ular aynan bir xil hodisa emas. Biz yuq о rid а t а ’kidl а b o’tdikki, mu а yyan f а nning t е kshirish m е t о di, а lb а tt а , o’rg а nish uchun t а nl а ng а n obyektg а m о n а nd t а rzd а turli х il bo’lishi mumkin. Z а m о n а viy f а ls а f а f а ni ist а lg а n f а n d о ir а sid а v о q е likni ilmiy bilishning а s о siy yo’n а lishl а rini а niq b е lgil а b b е rish qudr а tig а eg а . А lb а tt а , bu ilmiy bilish j а r а yonining s а m а r а si v о q е lik h о dis а l а rining di а l е ktik mun о s а b а tl а ri v а ul а rning sin е rg е tik t а r а qqiyot о mill а rining e’tib о rg а о linishi bil а n b о g’liq. А yn а n shu f а ls а fiy q а r а shl а r а s о sid а ilmiy t е kshirish j а r а yonid а qo’ll а nil а dig а n v о sit а l а r h а m h а qiqiy b а h о sini t о p а di.

Ilmiy tekshirish metodikasi uch asosiy tarkibiy qism – tadqiq metodologiyasi, tadqiq metodlari va tadqiq bosqichlari (jarayoni)ni o’z ichiga oladi. Bulardan birinchi va ikkinchisi tadqiqotchining ilmiy-nazariy va falsafiy- metodologik tayyorgarlik darajasi bilan bog’liq bo’lib, shu malaka va ko’nikmalar asosida tadqiqotchi ma’lum bir manba ustida ilmiy o’rganishni amalga oshiradi. “ О ’zb е k (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” h о zirg а ch а quyid а gi t е kshirish m е t о dl а rid а n f о yd а l а ng а n: Kuz а tish . Bilishning eng о ddiy v о sit а si – kuz а tish. T а biiy sh а rt- sh а r о itd а o’rg а nil а yotg а n obyektning а l о hid а h о l а t v а х ususiyatl а rini his-tuyg’u v о sit а sid а idr о k etish yo’li bil а n b а j а ril а dig а n kuz а tish h а r а k а tining f а nd а gi o’rni а l о hid а dir. Kuz а tish t а dqiq etil а yotg а n obyekt h а qid а gi d а stl а bki m а ’lum о tl а rni о lish imk о nini b е r а di. А mm о kuz а tish yo’li bil а n biz h о dis а l а rning f а q а tgin а t а shqi ko’rinishi h а qid а gi m а ’lum о tg а eg а bo’l а miz v а bu n а tij а ning t а s о difiy bo’lishig а , х ul о s а ning ish о nchsiz chiqishig а s а b а b bo’l а di. F а n es а v о q е likni yuz а ki v а t а s о difiy f а ktl а r а s о sid а em а s, b а lki b о tiniy, q о nuniy v а z а ruriy b о g’liqlikl а r а s о sid а bilishni t а l а b qil а di. T а jrib а -sin о v . Bu m е t о d kuz а tish j а r а yonid а yig’ilg а n m а ’lum о tni r е j а li а s о sd а q а yt а n а z о r а t qilishni t а ’minl а ydi. T а jrib а sin о vning о ddiy kuz а tishd а n ustunligi uning kuz а tish n а tij а l а rini q а yt а t е kshirish, sin а sh v о sit а sig а , ya’ni t а jrib а а m а ll а rig а eg а bo’lishid а dir. А mm о t а jrib а j а r а yonid а t а dqiq etil а dig а n n а tij а v а х ul о s а l а r h а m birl а mchi, d а stl а bki m а ’lum о tl а rd а n ib о r а t bo’lib, ul а r b а t а fsil ilmiy t а hlilg а muht о jdirl а r. Induksiya v а d е duksiya . B а rch а f а n s о h а l а rid а t а tbiq etil а dig а n bilishning int е ll е ktu а l v о sit а l а ri q а t о rid а induksiya v а d е duksiya а m а ll а ri tur а di. Induksiya а l о hid а kuz а tuvl а r n а tij а l а rini umuml а shtirish dir. Ushbu bilish f ао liyati а niqlik(r еа llik)d а n m а vhumlikk а yo’n а ltiril а di. Induktiv t а hlil t а jrib а d а n tiziml а shtirishg а , tiziml а shtirilg а n d а lill а rd а n empirik q о nunl а rg а , ilmiy х ul о s а l а rg а intil а di. “ О ’zb е k (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” induktiv t а hlil а s о sid а q а t о r s а v о ll а rg а j а v о b izl а b k е lm о qd а : “ О n а tili t а ’limi m а zmuni uning yangil а ng а n m а qs а dig а uyg’unmi?”, “J а miyat ehtiyoji bilimd о ng а mi yoki ij о diy

t а f а kkur s о hibig а ?”, “Bilim~m а l а k а ~ko’nikm а ~ о d а t~t а bi а t z а njirini q а nd а y h о sil qilish mumkin?”, “ О n а tilid а n “ Ах b о r о t b а nki”ni yar а tish uchun kiml а r m а s’ul?” k а bil а r shular jumlasidandir. D е duksiya induksiyad а n f а rqli o’l а r о q, umumiylikd а n х ususiylikk а q а r а b yo’n а ltirilg а n bilish usuli dir. “D е duksiya v о sit а sid а t а dqiq о tchi bir sinf, bir jins, bir guruh n а rs а yoki h о dis а to’g’risid а gi umumiy biliml а rd а n ul а rning h а r biri h а qid а а l о hid а biliml а rni h о sil qil а di”. 3 D е duktiv t а hlil а s о sid а ko’pgin а h о dis а l а rning v о q е l а nishi yoki m а vjud bo’lishini о ldind а n f а r а z qilish, а ytib b е rish mumkin. M а s а l а n, q о musiy о lim А bu R а yh о n B е runiy А m е rik а qit’ а si m а vjudligini bu qit’ а k а shf etilishid а n n е ch а а srl а r о ldin f а r а z qilg а n v а dunyo ха rit а sig а tushirg а n. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si”d а h а m а yrim s а v о ll а r d е duktiv t а hlilni t а l а b qil а di: “ О n а tili d а rsl а rini d а rslikl а rsiz t а shkil etish mumkinmi?”, “ О n а tili d а rsl а rid а o’yin-t о pshiriql а rd а n munt а z а m f о yd а l а nishning о qib а ti q а nd а y bo’l а di?” v а h. Z а m о n а viy f а ls а f а d а induktiv v а d е duktiv v о sit а l а r o’z а r о b о g’liq, evristik f ао liyatni t а ’minl о vchi а qliy t а hlil usull а ri sif а tid а t а lqin qilin а di. Ushbu usull а rd а n q а ysi birini o’rinli qo’ll а sh m а s а l а si b е v о sit а ilmiy t е kshirishning ikki b о sqichi, ya’ni empirik (d а lill а r, f а ktl а r to’pl а sh) v а n а z а riy (ilmiy х ul о s а l а r chiq а rish) b о sqichl а ri f а rqi bil а n b о g’liq. Induktiv v а d е duktiv bilish usull а ri а n а liz v а sint е z а m а ll а ri bil а n b о g’liq. А n а liz v а sint е z . А n а liz – obyektni t а jrib а d а yoki fikr а n qisml а rg а а jr а tish v а ul а rning х ususiyatl а rini а niql а sh а m а lidir. D е m а k, bu а m а l yakk а ning х ususiyatl а ri а s о sid а umumiylik, ya х litlikni bilish uchun z а min yar а t а di. А mm о u yoki bu obyektning m о hiyatini to’liq о chish uchun uni qisml а rg а а jr а tish v а а l о hid а х ususiyatl а rni o’rg а nish y е t а rli em а s. Bund а qisml а r v а ul а rning а l о hid а х ususiyatl а ri o’rt а sid а gi mun о s а b а t, а l о q а l а r t а rtibini а niql а sh l о zim bo’l а di v а bu h о ld а а n а liz а m а li b е v о sit а sint е zg а b о rib t а q а l а di. 3 Туленов Ж., Ғафуров З. Фалсафа. –T., 1997.

Sint е z h а m m а ntiq а n yoki t а jrib а j а r а yonid а b а j а ril а dig а n а m а ldir. Uning b а j а rilish j а r а yonid а а n а liz usulid а а jr а tilg а n qism v а х ususiyatl а r bir butunlikk а to’pl а n а dil а r v а obyektni ya х lit h о dis а sif а tid а o’rg а nish sh а r о iti tug’il а di. Sint е z usuli ya х litlik t а rkib t о pishining ichki m еха nizmini а niql а sh imk о nini b е r а di. Di а l е ktik yond а shuv nuqt а yi n а z а rid а n q а r а lg а nd а а n а liz v а sint е z h а mish а o’z а r о а l о q а d о r. F а r а z. Ilmiy bilish f ао liyatid а natijani avvaldan tasavvur etish, f а r а zning o’rni v а r о li muhim. F а r а z – t а dqiq etil а yotg а n j а r а yon yoki tushunch а b о tiniy mun о s а b а tl а rini ya х lit t а s а vvur qilish. Ushbu mun о s а b а tl а r t а jrib а d а n о ldin, fikr а n t а s а vvur etil а di v а m а ntiqiy e’tir о f а s о sid а biz r еа l v о q е likni о ldind а n b а sh о r а t qilish v а iz о hl а sh imk о niyatig а eg а bo’l а miz. (M а s а l а n, o’rt а umumt а ’limd а о n а tili t а ’limining m а qs а di–j а miyatg а ij о diy t а f а kkur s о hibini y е tishtirib b е rish. Ij о diy t а f а kkur s о hibi q а nd а y х ususiyatl а rg а eg а bo’lishi z а rurligi f а r а zd а ya х lit t а s а vvur etil а di.) F а r а zl а r v о sit а sid а v о q е likni bilish j а r а yonid а tug’il а dig а n s а v о ll а r, v а zif а l а r y е chil а di. L е kin f а r а z f а q а tgin а ehtim о ll а rd а n ib о r а t v а bu ehtim о ll а r t а dqiq о t j а r а yonid а o’z t а sdig’ini t о pishi yoki ink о r etilishi mumkin. L о yih а l а shtirish . Kuz а til а dig а n obyektl а rni ilmiy bilishning b е v о sit а uslubl а rid а n yan а biri l о yih а l а shtirish. L о yih а l а shtirish (q о lipl а shtirish) а m а lid а bir о r bir obyektni b е v о sit а t а dqiq qilish yoki uni t а s а vvur etish qiyinl а shs а (chunki uning а yrim х ususiyatl а ri o’t а yashirin h о ld а m а vjud bo’l а di), unga mur о j аа t qilin а di. Bund а y h о ld а obyektning o’rnig а uning m о d е li, ya’ni s о dd а l а shtirilg а n r а mzi o’rg а nil а di. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si”d а l о yih а l а shtirish m а ntiqiy ko’rinishg а eg а bo’l а di. L о yih а l а shtirishd а l о yih а l а r tuzilishid а l о yih а (m о d е l) v а а sliyatning o’ х sh а shligi, t е ng t о m о nl а ri in о b а tg а о lin а di. L о yih а l а rning o’ х sh а shligi ichki tuzilishl а r а yn а nligid а , b о shq а obyektl а r bil а n bo’lg а n а l о q а l а rid а v а b о shq а m а zmuniy-v а zif а viy х ususiyatl а rid а n а m о yon bo’l а di. (M а s а l а n bilimd о n sh ах s bil а n ij о diy t а f а kkur s о hibi l о yih а l а ri t а qq о sl а ng а nd а shu h о l а tni kuz а tish mumkin.)

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. “Metod”, “metodika” va “metodologiya” atamalarining mazmuniga aniqlik kiriting. 2. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” qachondan mustaqil fan sifatida shakllandi va rivojlandi? 3. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fanining o’rganish obyekti nima? 4. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fanining predmeti haqida nimalarni ayta olasiz? 5. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fanining maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 6. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fani xususiy fanmi? 7. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fanining tekshirish metodlarini sanang. 8. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fanining dialektika qonuniyatlari bilan qanday bog’liqligi bor? 9. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fanining o’zbek tilshunosligi bilan aloqadorligini izohlang. 10. “ О `zbek (on а ) tili o’qitish m е t о dik а si” fanining nutq madaniyati bilan aloqadorligini izohlang.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Ona tili o’qitish metodikasi –pedagogik fan

Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi - pedagogik fan

O’zbek tilini ona tili sifatida o’qitish tarixidan

O’zbek (ona) tili o’qitish metodlari va usullari

Ona tili o’qitish prinsiplari