O'zbek adabiy tili tarixi fani va uning vazifalari - Tilshunoslik - Referatlar

O'zbek adabiy tili tarixi fani va uning vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

O'zbek adabiy tili tarixi fani va uning vazifalari R e j a : 1. Kirish. 2. O'zbek adabiy tili tarixi fanini o'rganish manbalari. 3. Adabiy til va jonli so'zlashuv tili.

O'zbek adabiy tili tarixi o'zbek adabiy tilining mohiyati va mundarijasi haqidagi, uning tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari to'g'risidagi fan sifatida XX asr boshlarida yuzaga keldi. Shundan keyin o'zbek adabiy tili yangi tushunchalarni anglatuvchi so'z va iboralar bilan boyidi. Uning grammatik qurilishi yangi shakllar bilan to'ldirilib, ancha silliqlashdi. Bu fanning vujudga kelishida yirik rus olimlari V.V.Radlov, S.YE.Malov, A.K.Borovkov, A.N.Kononov, N.A.Baskakov, A.M.Shcherbak kabilar bilan bir qatorda G.Abduraxmonov, U.Tursunov, S.Mutalibov, E.Fozilov, A.Rustamov,SH.Shukurov, B.O'rinboyev singari qator o'zbek tilshunoslari ham munosib hissa qo'shdilar. Bu fanning shakllanishi o'zbek filologiya fanining yutuqlaridan biri hisoblanadi. U til qonuniyatlarini, uning shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini o'rganish imkoniyatlarini yaratib berdi. O'zbek adabiy tili tarixi fanining shakllanishi jamiyatning iqtisodiy va siyosiy rivojlanish omillari bilan yaqin aloqada bo'lgan ijtimoiy fikrlar tarixi, madaniyat va adabiyot tarixi bilan uzviy ravishda bog'langan. Ammo tilning barcha xususiyat va tomonlari hamma vaqt ham jamiyat hayotidagi iqtisodiy va siyosiy o'zgarishlarni bevosita, bir xilda aks ettiravermaydi. O'z navbatida, tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida til qurilishida va uning xizmat qilish sohalarida yuz bergan o'zgarishlar ham jamiyatning rivojlanishi bilan bir xil darajada bog'langan emas. O'zbek adabiy tili tarixining o'rganadigan sohasi, uning tarixiy grammatika bilan bog'liqligi va undan farqlanadigan tomonlari qo'yidagilardan iborat: 1. Tarixiy grammatika o'zbek tili hodisalarini, tildagi xilma-xil narsalar majmuini o'rganadi. O'zbek adabiy tili tarixi esa faqat o'zbek adabiy tiliga xos uslublarni, uslubiy hodisalarni o'rganadi. 2. Tarixiy grammatika til hodisalari ma'lum bir tizimda olib qaraydi, ularni umumlashtirish, mavhumlashtirish (abstraksiya qilish) asosida o'rganadi. O'zbek adabiy tili tarixi esa yozma yodgorliklar tili tarixi bo'lganligidan o'zbek tili hodisalarini, undagi narsalarni matn ichida olib karaydi. O'zbek adabiy tili tarixi bu matnlarni tili

bo'yicha mavhumlashtirmaydi, balki ularni faqat jamlaydi, ma'lum guruhga kirgan matnlar tilining o'xshash xususiyatlarini umumlashtiradi, boshqa guruh matnlaridan farqini aniqlaydi, adabiy tilning turli uslublarini ularning vazifasi doirasini va rivojlanishini tekshiradi. 3. Tarixiy grammatika asosan til tuzilmasini, til qurilishini tekshiradi. O'zbek adabiy tili tarixi esa o'zbek tilining «adabiy bo'lmagan» forma va uslublar bilan o'zaro munosabatda bo'lish tarixini hamda adabiy tilning ijtimoiy vazifalari tarixini o'rganadi. Shunday qilib, o'zbek adabiy tili tarixi mustaqil fan sifatida o'zaro bog'langan uch tomon: a) adabiy til tuzilishi tarixi yoki adabiy til uslublari tarixi tomoni; b) adabiy til bilan tilning «adabiy bo'lmagan» uslublarining o'zaro munosabati tarixi tomoni; v) adabiy tilning ijtimoiy vazifalari tarixi tomonining uzviy birligi asosida tashkil topadi. O'zaro bog'langan ana shu uch soha o'zbek adabiy tili tarixi fani o'rganadigan mavzuni tashkil etadi. O'zbek adabiy tili fani o'rganiladigan til hodisalarining turli tomonlari qamrab olish jihatidan ko'p qirralidir. Bu ilmiy tekshirishning xilma-xil usullaridan (an'anaviy, tarixiy-qiyosiy, tuzilmali) foydalanish imkonini beradi. Demak, o'zbek adabiy tili tarixi o'rganadigan soha bevosita o'zbek adabiy tilidir. Til taraqqiyotining yuqorida ko'rsatilgan uch tomoni va adabiy til tarixini o'rganishning uch jihati nuqtai nazaridan uning taraqqiyot davrlarini aniqlash imkoniyatini beruvchi til tizimining quyidagi asosiy belgilarini ko'rsatish mumkin. Bu belgilar esa til taraqqiyoti davrlarini, bosqichlarini aniqlash imkoniyatini beradi: 1. Adabiy til uslublarining miqdori, ularning o'zaro munosabati va ijtimoiy vazifalari. 2. Adabiy til uslublarining, uning turlarini aniqlashda asos bo'lgan tuzilma va funksional belgilar.

3. Adabiy til tuzilmasi, uning ko'lami va ijtimoiy vazifalari hamda u bilan jonli so'zlashuv nutqi ko'rinishlari o'zaro bog'liqligi. Har bir davr adabiy til tizimini bayon etish sinxron tarzdagina bo'lib qolmaydi. O'zbek adabiy tilining tarixiy rivojlanish davrlarini ancha uzoq muddatlarni o'z ichiga oladi. Adabiy til tizimlarini belgilovchi muhim o'zgarishlar uzoq davr mobaynida asta-sekin to'plana borib, yuz beradi. Shunga ko'ra til qurilishi unsurlari faqat vazifadoshlik holatinigina emas, balki rivojlanish jarayonida vujudga keladi. Shuning uchun adabiy til tarixi taraqqiyotining ma'lum davrlarida tilning qanday holatda ekanligi, xususiyati bilan bir qatorda, tilda nimalar yuz berayotganligini, qaysi sohalar o'zgarganligini, qanday yangi formalar paydo bo'lganligini ham o'rganadi. Rivojlangan har qanday til, shu jumladan hozirgi o'zbek ikki tili ikki asosiy vazifani bajaradi, ya'ni funksional turga: adabiy til va jonli so'zlashuv tiliga bo'linadi. Har bir muayyan tilning sohibi,tashuvchilari bo'lgan elat (xalq) yoki millatning vakillari tomonidan jonli so'zlashuv tili bolalikdan boshlab egallanadi. Adabiy til, uning me'yorlari va qonuniyatlari esa balog'atga yetgan, kamolotga erishgan kishining shakllanishi jarayonida o'rganib, o'zlashtirib olinadi. Bunda ayniqsa, oila va maktab, oliy o'quv yurti, adabiy tilni egallagan shaxslar, olimlar bilan yaqin aloqada bo'lib turish va ular ko'magida turli janrdagi adabiyotlarni o'qish, o'rganish muhim ahamiyatga ega. Umumxalq tilining yuqori shakli hisoblangan adabiy til aniq va muayyan bir tizimda har bir davrning tilga xos me'yor, tartib qoidalarni ifodalaydi. Milliy adabiy tilni, uning og'zaki va yozma shakllarini aniqlashda eng muhim va asosiy belgi uning muayyan bir me'yorga, ya'ni aniq bir maromga, tartib-qoidalarga solinganligidir. Milliy tilgacha bo'lgan davrdagi adabiy til bilan milliy adabiy til orasida muhim tafovutlar bo'lishiga qaramay, normativlik adabiy til taraqqiyotining barcha davrlarida – milliy tillarning tashkil topish davrida ham, ayniqsa, milliy adabiy tillar to'la shakllangan davrlarda ham -asosiy belgi bo'lib qoladi. Adabiy til taraqqiyotining dastlabki davrlariga tegishli yodgorliklarni

o'rganish unda bir qator me'yorlar mavjudligini eski me'yorlar yo'qolib yangi me'yorlar yuzaga kelishini, yangi va eski me'yorlarning muvoziy (parallel) holda qo'llanganligini ko'rsatadi. Demak, me'yor faqat tilning hozirgi holati sinxroniya uchungina xarakterli bo'lib qolmay, balki diaxroniyada ham vujudga keladi. Adabiy til leksikasida ham, fonetika va grammatik qurilish sohasida ham o'z me'yorlari, qoidalari bilan ajralib turadi. Bu me'yorlar grammatika darsliklari, qo'llanmalari va barcha xil lug'atlarda belgilab qo'yilgan bu me'yorlar grammatika darsliklari, qo'llanmalari va barcha xil lug'atlarda belgilab qo'yilgan. Bu me'yorlar grammatika darsliklari va qo'llanmalari. Bu me'yorlar shu tilda so'zlashuvchi barcha kishilar uchun umumiy va zaruriy xisoblanadi. Umumxalk tilining kayta ishlanishi negizida shakllanib, maxalliy dialektlarning umumiy zaruriy xususiyatlarini o'ziga singdira borgan adabiy til ayni zamonda umumxalq tilning turli ko'rinishlaridan – jonli so'zlashuv nutqidan ham, mahalliy shevalardan ham, jargonlardan ham farq qiladi. Adabiy tilning muayyan me'yorga solinganligi shundan iboratki, uning lug'at tarkibi ma'lum tartibga keltirilgan bo'ladi. So'zlarning ma'nosi va ishlatilishi, talaffuzi va yozilishi hamda grammatik shakllari yasalishi yagona, mushtarak qoidaga bo'ysunadi. Adabiy me'yor tarixiy toifa (kategoriya) hisoblanadi. U tilning taraqqiyoti bilan bog'liq ravishda o'zgarib turadi, uning ichki qonuniyatlariga bo'ysungan holda kishilarning talab va ehtiyojlarini qondiradi. Shuning uchun adabiy til me'yorlari, tartib-qoidalari tilda doimo yuz berib turadigan o'zgarishlarni aks ettiruvchi ko'rinish (variant)larni inkor etmaydi. Adabiy tilning ikki turi – og'zaki va yozma turi mavjud. Bu shakllar idrok etishning ikki turi, ya'ni quruv va eshituv uchun mo'ljallanganligi sababli o'ziga xos bir qancha xususiyatlarga egadir. Adabiy tilda uning har ikkala shakli uchun xos bo'lgan betaraf va uslublararo ifoda vositalari ham bo'ladi. Umumuslubiy va uslublararo shakllarga birinchi navbatda tilning morfologik belgilariga qarab ikki turga – og'zaki va yozmaga ajratishda qat'iy chegara yo'q. Shunga qaramay bu shakllarning o'ziga xos ayrim xususiyatlarini ko'rsatish mumkin. Jumladan, adabiy tilning og'zaki shaklida ot va sifat

turkumlariga xos his-tuyg'u, ta'sirchanlikni ifodalovchi shakllar (bolakay, qizgina, erkatoy, kichkintoy, kichkina, kattakon); takror, davomiylik, kuchaytirish ma'nolarini ifodalovchi fe'lning taxliliy shakllar (sezgirlik, bilan, telefon orqali, tezkorlik asosida nihoyatda ko'rkam, g'oyat baland); -lik, -chilik, -lashtirish kabi affikslar yordamida yasalgan so'zlar (o'qituvchilik, dehqonchilik, parrandachilik,radiolashtirish, avtomatlashtirish) va boshqalarni ko'rsatish mumkin. Adabiy tilda sintaktik qurilish jihatidan ham ikki shaklga xos xususiyatlarni ko'rish mumkin. Ko'pgina sodda gaplarni, ayniqsa, to'liqsiz gaplarni qisman bog'langan qo'shma gaplarni ishlatish adabiy tilning og'zaki shakli uchun xos bo'ladi. Bu vaqtda ohang, to'xtam, imo-ishora, nutq vaziyati kabi vositalar muhim rol o'ynaydi. Yozma adabiy tilning sintaktik qurilishi esa o'zining ancha murakkabligi bilan ajralib turadi. Unda ergash gapli qo'shma gaplar, kirish so'z va iboralar, murakkab qurilishli sodda gaplar, ajratilgan va uyushiq bo'laklar, murakkab qo'shma gaplar ancha keng ishlatiladi. Adabiy tilning har ikkalasi uchun xos alohida leksik va frazeologik til birliklari qo'llanadi, ya'ni hozirgi adabiy tilda betaraf va uslublararo qatlam bilan bir qatorda, nafaqat og'zaki yoki yozma adabiy til uchun xos so'z va iboralar qatlami ham mavjud. Masalan, «O'zbek tilining izohli lug'ati» (ikki tomlik, M.,1981) hamda «O'zbek tilining frazeologik izohli lug'ati» (T.,1978, SH.Raxmatullayev) «salanglab yurmoq» suyunmoq (sevinmoq), qashlamoq (qashimoq) xayitlamoq, qoyilmaqom, qulaylamoq, qaydam, qanaqangi, shunchayiki, jon-poni chiqib ketdi, ko'zi tirik, ko'zlari qinidan chiqib ketdi kabi so'z va iboralar so'zlashuv nutqiga xos hamda boshqaruv, intilish, adabiyot, kamtarlik, ijtimoiy, ko'zi ochiq, g'olib kelmoq, joni xalqumiga kelmoq, ko'ngli toza kabilar esa yozma adabiy tilga xos so'z va iboralar deb qayd qilindi. Adabiy tilning og'zaki shakli ma'ruza va suxbatlarda, yozma shakli esa fan, texnika va adabiyot asarlarida, rasmiy ish xujjatlari, nashriyot va matbuot sohalarida ishlatiladi. Lekin bular o'zaro uzviy ravishda bog'langan bo'ladi. Ma'ruzalar, har xil chiqishlar o'z xususiyati bilan yozma adabiy tilga yaqin turadi.

Shuningdek, yozma adabiy tilda, ayniqsa, badiiy asarlarda so'zlashuv nutqiga xos so'z va iboralar ham qo'llanadi. Shuni qayd qilish kerakki, «og'zaki», «so'zlashuv» atamalari adabiy tilning shakllaridan birini (adabiy tilning og'zaki yoki yozma shakllarini) ifodalash uchun hamda milliy tilning funksional turlaridan birini (adabiy til yoki jonli so'zlashuv tilini) ifodalashga xizmat qiladi. O'zbek adabiy tilining rivojlanish jarayonini tekshirishda, o'zbek adabiy tili taraqqiyotining turli davrlarga tegishli, shuningdek o'zbek milliy tilining tashkil topishi davriga oid yodgorliklarning til xususiyatlarini o'rganish vaqtida adabiy tilni farq qiluvchi asosiy vosita sifatida «og'zaki» atamasidan foydalanib bo'lmaydi. Chunki o'zbek adabiy tili tarixi ana shu yozma yodgorliklar tili tarixidan iborat. Shuning uchun o'zbek adabiy tili taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridan boshlab kitobiy unsurlar yozma adabiy tilning vositalari sifatida br- biriga qarama-qarshi qo'yilganligini ko'rish mumkin. Bu xodisa, ayniqsa qadimgi turkiy adabiy til va eski o'zbek adabiy tili, shuningdek, milliy adabiy til yodgorliklari uchun xarakterlidir. Yozma yodgorliklarda tashkil topib qat'iylashgan til me'yorlari, qoidalari asta-sekin so'zlashuv nutqiga ham o'ta boradi. Yozma nutq shakli, og'zaki nutq shakli, adabiy tilning yozma va og'zaki shakllari kabi tushunchalarning paydo bo'lishi asosan shu xodisa bilan bog'langan. Hozirgi yozma adabiy matnlarda (badiiy adabiyot, publisistika, gazeta va jurnal maqolalarida) yozma va og'zaki til unsurlari bo'lganidek, og'zaki nutqda ham so'zlashuv va yozma nutq unsurlari mavjud bo'ladi. Hozirgi o'zbek milliy tilining har xil shakllari va ko'rinishlarining o'zaro munosabatini quyidagi jadval orqali ko'rsatish mumkin: O'zbek milliy tili Jonli xalq tili Adabiy til Jargonlar Dialektlar Oddiy so'zlashuvtili Og'zaki tur Yozma tur

O'zbek adabiy tilining barcha shakllariga xos aniq faktlarni turli davrlarda yashagan yirik yozuvchilarning badiiy asarlarida uchratish mumkin. Chunki badiiy asar matnlarida har bir rivojlangan tilning ikki asosiy funksional ko'rinishi – adabiy til va jonli xalq tilining dialektik birligi, o'zaro uzviy bog'liqligi ochiq namoyon bo'ldi. Rus olimlari A.M.Shcherbak va V.V.Vinogradovning ko'rsatishicha, til taraqqiyotining ma'lum davrlariga hos adabiy til me'yorlarini badiiy asarlarning matnlarini tahlil qilish orqali belgilash mumkin. Darhaqiqat, XIII-XYI asrlarda eski o'zbek tili uchun xarakterli bo'lgan adabiy til me'yorlari shu davrlarda yashagan Xorazmiy, Durbek, Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi shoirlarning asarlari tilining o'rganish, lingvistik tahlil qilish asosida aniqlanadi. O'sha davrlarda yaratilgan yodgorliklarning tili o'z davri xalq tiliga, tushunishning yengilligi jihatidan hozirgi o'zbek adabiy tiliga hamda jonli xalq tiliga ancha yaqin turadi. Tilning xilma-xil birliklarini badiiy adabiyot asarlarida ishlatish hamma vaqt uslub jihatdan asoslangan bo'ladi. Jumladan, yuqorida tilga olingan shoirlarning, ayniqsa, Alishr Navoiyning asarlari XIY-XY asrlarda eski o'zbek adabiy tilining xususiyatlari,uning og'zaki va yozma shakllari,shuningdek jonli xalq tili xamda adabiy tilning og'zaki shakli qanday ekanligi tug'risida aniq tasavvur bera oladi. Yozuvchi o'z asarlarida turli darajadagi til birliklarining ma'lum qolipga solingan, takomillashgan namunalarini, shakllarini ishlatadi. Shuning uchun til ifoda vositalarining normativligi, tartib- qoidalari badiiy asarlarda ko'proq va aniqroq namoyon bo'ladi. Demak, tegishli, turli davrlarga tegishli badiiy asarlarning til xususiyatlarini o'rganish o'sha davr til tizimini tushunib olish imkonini beradi. Badiiy asar tilini o'rganish bir xil lingvistik tekshirishlarning ikki jihatini bir-biri bilan bog'laydi, uning ikki tomonini belgilash imkonini beradi, ya'ni badiiy asar matnlarida adabiy til me'yorlari hamda ma'lum darajada jonli xalq tilining xususiyatlari aks etganligi aniqlanadi. Til xodisalarini to'g'ri va chuqur tushungan holda keng ilmiy tahlil qilish, hozirgi jonli xalq tili, so'zlashuv nutqi xususiyatlari bilan adabiy tilning og'zaki va

yozma shakllari faktlarini qiyoslab o'rganish natijalari o'tmishdagi jonli xalq tilining ayrim xususiyatlarini bilib olishda ma'lum asos bo'lishi mumkin. Yozma manbalar asosida o'tgan asrlardagi jonli xalq tili, so'zlashuv nutqi xususiyatlarini o'rganishda tarixiy obidalarni, badiiy asarlarning matnlarini ayniqsa, o'z davriga xos nutq amaliyotini aks ettiruvchi asarlarni tanlash juda muhim ahamiyat kasb etadi. M: prof.B.O'rinboyevning o'zbek so'zlashuv nutqini o'rganishga bag'ishlangan ishlarida bunday xulosalar asosan badiiy asar matnlariga asoslanadi. Odatda bunday asar matnlarining uch turi ko'proq qo'llanadi: muallif hikoyasi (xabar matni); asar qahramonlarining tili va muallifning qahramonlarga bergan xarakteristikasi. Muallif hikoyasiga asoslangan matnlar adabiy tilning eng yaxshi namunasi hisoblanadi. Bu xil matnlarda uslub va ta'sirchanlik jihatidan betaraf bo'lgan til vositalari ko'proq ishlatiladi, shular asosida adabiy tilning og'zaki va yozma unsurlari qo'llanadi. Navoiy, Bobur, Abulg'ozixon kabi yozuvchilarning prozaik asarlarida Hamza, A.Qodiriy, Oybek, G'ofur G'ulom asarlarida ana shunday matnlar juda ko'p bo'lib, ularda badiiy hikoya me'yori, adabiy tilning betaraf kitobiy va so'zlashuv unsurlarini qo'llash me'yoriy ochiq namoyon bo'ladi. Asar qahramonlarining tilida ularning ijtimoiy ahvoliga bog'liq ravishda so'zlashuv nutqiga xos barcha vositalarni – adabiy til va adabiy tilga xos bo'lmagan barcha unsurlarni qo'llash mumkin. Qahramonlarning til xaraktristikasiga bag'ishlangan matnlarda esa yozuvchi adabiy tilga xos bo'lmagan so'zlashuv nutqining barcha vositalarini – adabiy til va adabiy tilga xos bo'lmagan barcha unsurlarni qo'llash mumkin. qahramonlarning til xarakteristikasiga bag'ishlangan matnlarda esa yozuvchi adabiy tilga xos bo'lmagan so'zlashuv nutqining unsurlarini – oddiy so'z va iboralarni ham, sheva va jargonlarga xos so'zlarni ham ishlatadi. Demak, o'zbek adabiy tili tilning turli davrlardagi taraqqiyot xususiyatlarini belgilashda eng asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Unda tilning tabiati o'z ifodasini topadi.

ADABIYOTLAR: 1 . Abduraxmonov G'., Rustamov A. 2. Qadimgi turkiy til. Toshkent. «O'qituvchi» nashriyoti, 1982. 3. Abduraxmonov G'., Rustamov A. 4. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1984 5. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnika Bilge-kagana. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1966. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbek shevashunosligi fani va uning vazifalari

O’zbеk adabiy tili va shеvalar

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

O’zbek tili tarixi

Adabiy til va uning mezoni