Николай Федорович Катанов - Tilshunoslik - Referatlar

Николай Федорович Катанов

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Николай Федорович Катанов Режа: 1. Ўн тўққизинчи аср туркшунослари 2. Н.Ф. Катановнинг туркология тараққиётига қўшган улуши

Ўн тўққизинчи асрнинг иккинчи ярми – йигирманчи асрнинг бошларини, маълум маънода, туркологиянинг олтин даври деб аташ мумкин. Чунки бу даврда кўплаб кўктурк ёзуви ёдгорликлари, уйғур ёзувидаги битиглар топилди, улар ўқилиб, туркий халқларга оид эканлиги илмий жиҳатдан исботланди. “Қутадуғу билиг”, “Ҳибату-л-ҳақойиқ”, “Девону луғатит турк” сингари тенгсиз асарлар кашф этилди. Мазкур манбалар туркий халқлар тарихи, маданияти, тили, адабиёти, фольклори, урф- одатларининг қатор муаммоли масалаларини ойдинлаштирди. Ана шу даврда туркология масалалари билан шуғулланган Василий Владимирович Бартольд (1869–1930), Оттон Николаевич Бетлинк (1815– 1904), Карл Броккельман (1868–1956), Ҳерман Вамбери (1832–1913), Золтон Гумбоц (1877–1935), Отто Доннер (1835–1909), Мирза Александр Казембек (1802–1870), Платон Михайлович Мелиоранский (1868–1906), Вильгелм Радлов (1837-1918), Вильгелм Людвиг Петер Томсен (1842–1927) каби илм- фан арбоблари ҳам етишиб чиқди. Булар орасида хакаслардан етишиб чиққан машҳур туркшунос Николай Федорович Катановнинг (1862–1922) номи ҳам фахр билан тилга олинади. Н.Ф. Катанов туркология тараққиётига катта ҳисса қўшган кўп қиррали олимлардандир. Унинг сермазмун ҳаёти ва бой илмий фаолиятини ўрганиш бўйича маълум ишлар амалга оширилган [1]. Булар ичида С.Н. Ивановнинг Москвада чоп этилган “Николай Федорович Катанов” асари салмоқли ўрин эгаллайди, албатта. Олимнинг асл исми Хизил ўғли Пора бўлиб, у христианликни қабул қилгандан кейин ўз исми-шарифини ўзгартирган. Бўлажак олим 1869-1876 йилларда рус мактабида, 1876–1884 йилларда Красноярскдаги гимназияда ўқиди. Гимназияда лотин, грек, француз, немис тилларини пухта ўрганди. Ўқишни давом эттириш орзуси уни Санкт-Петербург университетига олиб келди. 1884 йилда Н.Ф. Катанов Шарқ тиллари факультетининг араб-форс- усмонли турк-татар бўлимига ўқишга кириб, В.В. Радлов, Н.И. Веселовский, Ш.Н. Березин сингари машҳур туркшунос олимлардан туркий тиллар тарихи

ва фонетикасидан маърузалар эшитди, улардан туркологиянинг сирларини, қўлёзмалар устида ишлаш, изоҳлаш йўлларини, шунингдек, араб, форс, усмонли турк, татар тилларини ҳам ўрганди. Н.Ф. Катанов 1888 йили Санкт-Петербург университетини битириб, 1892 йилга қадар Россия Фанлар академиясининг топшириғи билан Сибирь, Мўғулистон, Шарқий Туркистонда илмий сафарда бўлиб, маҳаллий аҳолининг тили, тарихи, этнографияси, маданияти ва фольклорига оид материаллар йиғди. Тўплаган материаллари асосида илмий тадқиқотлар олиб борди. 1994 йилда Қозон шаҳрига келиб, умрининг охиригача шу ерда яшади. Олим илмий доираларга анча эрта танилди. У Петербург университетига ўқишга кирган йиллардаёқ туркшуносликка оид ишлари билан танилган, шу боис Қозон университети Археология, тарих ва этнография жамиятининг ходим-аъзоси этиб, сал кейинроқ 1884 йил 8 апрелда шу жамиятнинг ҳақиқий аъзолигига сайланган эди. Жамиятнинг бу даврда Н.П. Загоскин, Е.Ф. Будде, В.Р. Розен, И.Н. Смирнов, Қ. Носирий, В.В. Радлов сингари ҳақиқий аъзолари бўлганлиги ҳисобга олинса, Н.Ф. Катанов илмий салоҳияти ўша даврдаёқ жуда баланд бўлганлигини англаш мумкин. Н.Ф. Катанов Қозонга келиб, шу жамиятнинг котиби, жамият нашри бўлган “Хабарлар”нинг бош муҳаррири, 1898–1912 йилларда жамият раиси лавозимларида ишлади. Н.Ф. Катанов 1896 – 1899 йилларда икки марта Енисей губерниясидаги Минусинск, икки марта Уфа губерниясига маҳаллий аҳоли тили, тарихи, этнографияси, фольклорини ўрганиш , материаллар йиғиш учун илмий сафарда б ўлди . Бу сафарлар олим ни жаҳон туркшунослар и орасида машҳур қилган “ Опыт исследования урянхайского языка ” номли асарини яратишга асос бўлди. Аслини олганда ушбу иш олимнинг 1903 йил 7 декабрда ҳимоя қилган магистрлик диссертацияси сифатида ёзилган , кейинроқ қайта ишланиб, алоҳида китоб ҳолида нашр қилинган эди . 1600 саҳифали ушбу асарда урянхай (тува) тили туркшуносликда

биринчи бўлиб атрофлича тадқиқ қилинди. Асар яратилгунга қадар олимлар орасида урянхай (тува) тили угор-фин тиллари оиласига киради , деган фикр мавжуд эди. Николай Федорович урянхай тилини элликка яқин ўлик ва жонли туркий тиллар материаллари билан қиёслаб, урянхай тили угор-фин тиллари оиласига эмас, балки туркий тиллар оиласига мансублигини инкор қилиб бўлмайдиган далиллар билан илмий жиҳатдан исботлаб берди. Урянхай тилининг мукаммал грамматик тавсифини берди , у нинг туркий тиллар орасидаги ўрнини фанда биринчи бўлиб Н.Ф. Катанов аниқлади ва шу иши билан туркологиянинг олтин фондига катта ҳисса қўшди. Шундан кейин Н.Ф. Катановнинг илм аҳли орасидаги мавқеи янада юксалди. Европо даги қатор илмий жамиятлар Н.Ф. Катановни ўз аъзолигига сайлади . Белгия, Венгрия, Финландия илмий муассасалари аъзоликка қабул қилди. Чет элда чоп этиладиган эътиборли журналлар олимни таҳририят аъзолигига қабул қилди ва унинг асарларини кетма-кет чоп эта бошлади. 1907 йил 26 ноябрда Қозон университети Тарих-филология факультети кенгаши Н.Ф. Катанов илмий хизматларини ҳисобга олиб, унга қиёсий тилшунослик бўйича докторлик илмий даражасини беришга тавсия қилди. Университет илмий кенгаши бу қарорни қўллаб-қувватлади. Н.Ф. Катанов туркологлар орасида қомусий билимга эга бўлган кўп қиррали олимлардан ҳисобланади. У туркологиянинг деярли барча соҳалари бўйича мумтоз асарлар яратди. Бу жиҳатдан олимнинг туркий халқлар этнографияси ва фольклори бўйича яратилган ва мутахассислар томонидан юксак асарлар тарзида баҳоланган “Исторические песни казанских татар” (1899), “Мусульманские легенды” (1894), “О свадебных обычаях татар” (1897), “Гадание у жителей Восточного Туркестана” (1894) сингари асарларини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Олим ўз илмий фаолияти давомида рус, фин-угор, хитой, ҳинд, форс, араб халқларининг тарихи ва маданияти билан ҳам шуғулланди. Н.Ф. Катанов Европа ва Шарқнинг ўтмишдаги бир неча ўлик тилларини билган. Миср ва Хитой иероглифларини, кўк турк, шумер, санскрит, араб, қадимги

уйғур, ором и й ёзувидаги матнларни бемалол ўқий олган. Мутахассисларнинг аниқлашича, Н.Ф. Катанов ўз тадқиқотларида дунёдаги 114 та тил материалларидан фойдаланган. Николай Федорович ўзидан жуда катта ҳажмли бой илмий мерос қолдирди. У 1921 йилда тузган автобиографик анкетасида 382 босма табоқли ишлари бўлганлигини қайд этган. Бунга олимнинг шарқшуносликка бағишланган ишларига ёзган тақриз ва рефератлари киритилмаган. Мутахассислар унинг эълон қилинмаган ишларини 15000 бет (қўлёзмада) деб ҳисоблашган. Афсуски, ана шу илмий мерос тўлалигича ўрганилмаган. Олимнинг дўстлари, хизматдошлари ва устозлари орасида В.В. Радлов, В.П. Васильев, П.М. Мелиоранский, К.Г. Залеман, И.А. Бодуэн де Куртенэ, В.А. Богорадицкий, Н.И. Фирсов, И.Ф. Готвальд, Н.М. Ядринцев, Г.Н. Потанин, П.Н. Пантусов, В.П. Наливкин, туркий халқлардан етишиб чиққан Ш. Маржоний, Қ. Носирий, А.А. Диваев сингари етук олимлар бор эди. Бу далиларнинг барчаси унинг юқори савиядаги олим бўлганлигидан далолат беради, албатта. Бироқ ана шундай катта иқтидорга эга бўлган Н.Ф. Катанов жуда мураккаб ҳаёт йўлини босиб ўтди. Унинг илмий ишларига халақит берувчи айрим гуруҳлар, ишдан четлатилишига тарафдор бўлган кишилар бор эди. Масалан, Қозон диний академиясининг раҳбарлари – П.К. Жузе, А. Михайлов, Я.Д. Коблов, Е.А. Малов (машҳур турколог С.Е. Маловнинг отаси) лар олимни Қозон диний академияси профессори лавозимига ўтказмаслик учун қаттиқ ҳаракат қилишди. Ефим Малов эса синоднинг бош прокурорига ёзма мурожаат этиб, Н.Ф. Катановни академия профессорлигига олиб бўлмаслигини алоҳида таъкидлаган. Шундан сўнг синод кўрсатмаси билан Диний академия кенгашининг Н.Ф. Катановни профессор этиб сайлаш тўғрисидаги қарори бекор қилинган. Шунга қарамай, Академия Кенгаши эса Н.Ф. Катановнинг илмий салоҳиятини инобатга олиб, профессорликка қабул қилган [2]. Синод кўрсатмасининг таъсирида Н.Ф. Катанов Қозон диний

академиясининг кафедра мудири бўла олмади [3]. Машҳур олим Заки Валидий ўз “Хотиралар”ида Н.Ф. Катановни жуда катта миннатдорчилик билан эсга олиб, унинг мураккаб ҳаёт йўли ҳақида ёзган эди [4]. Турли тазйиқлар олимнинг соғлиғига, руҳий ҳолатига қаттиқ таъсир қилди. Барча ишлардан кўнгли совиди, кўп нарсаларга ишончи йўқолди, ХХ асрнинг ўнинчи йилларидаги моддий қийинчиликлар олимнинг илмий иш қилишига, тарихий эсдаликлар, китоблар йиғишига, ҳатто умр бўйи йиққан кутубхонасига бўлган қизиқишини ҳам сўндирди. Шундан кейин олим кутубхонасини сотишга қарор қилди. Н.Ф. Катанов кутубхонаси жуда бой бўлиб, унда ўн тўққизинчи асрда ва йигирманчи асрнинг бошларида Европа мамлакатларида чоп этилган шарқшуносликка оид кўплаб журналлар, илмий тўпламлар ва китоблар, Қозон, Уфа, Оренбург, Санкт-Петербург, Москва ва бошқа шаҳарларда босилган асарлар, ягона нусхадаги ноёб қўлёзмалар, тошбосмалар бор эди. Олим ана шу кутубхонасини Фанлар академиясига топширмоқчи бўлди, лекин улар сотиб олишдан бош тортдилар. Сўнг Иркутск университетининг Шарқ факультети кутубхонасига тоширишга ҳаракат қилди, аммо Маориф вазирлигидан рухсат бўлмади. Бу борада у Туркистон генерал-губернатори Кауфманга ҳам мурожаат қилди. Лекин фойдаси бўлмади. Шундан сўнг у кутубхонасини Туркияга – Истанбул маҳаллий университетнинг кутубхонасига топширди [5]. Катанов китоблари ҳозирги кунда Истанбул университети Туркология институти кутубхонасида алоҳида фонд сифатида сақланмоқда. Ф.Н. Катанов учун кутубхонасидан ажралиш жуда оғир бўлди. Бошидан кечирган қийинчиликлар натижасида у оғир хасталикка учради, фалаж касалига йўлиқиб, 1922 йилнинг 10 мартида вафот этди. Асарлар: [1] С.И. Вайнштейн . Этнографические исследования Н.Ф. Катанова у тувинцев и других тюркоязычных народов. Г.И. Исхаков . Тюркологическая деятельность профессора Казанского

университета Н.Ф. Катанова (1862 – 1922) // Проблемы тюркологии и истории востоковедения. Казань, 1964 . С . 70 – 81; Очерки истории русской этнографии и антропологии, вып. 4, М., 1968. С. 31 – 44; В.А. Гордлевский . Памяти Н.Ф. Катанова. Избр. Соч., т. 4. С. 398-401; С.Н. Иванов . Николай Федорович Катанов. М., 1973; Николай Федорович Катанов. Материалы и сообщения, Абакан, 1958; А.Н. Кононов . История изучения тюркских языков в России. Л., 1982 . С. 266 – 268, 286 – 290; Ученые записки Хакасского научно-исследовательского института языка, литературы и истории. Х, серия филологическая, Абакан, 1964. [2] Әброр Кәримуллин . Катанов китапханәсе эзэннән. Язмыш, язмыш... Казан, 1996. 136 – 147- с. [3] С.Н. Иванов . Николай Федорович Катанов. М., 1973. С. 74. [4] Аҳмад Закий Валидий Тўғон . Бўлинганни бўри ер.Тошкент 1997. 29 – 30- б.; Z.V.Togan . Hâtiralar. Istanbul, 1969. S. 65 – 66. [5] Николай Федорович Катанов: Очерки жизни и творчества. Абакан, 1995. С. 169 – 170.

O'xshashlar

Туркий тилларнинг Россияда урганилиши

Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Монанди дарё килди хат

Телевидениенинг жамиятдаги вазифалари

Фонологик назариялар ва фонологик тасниф методлари