Nemis klassik adabiyotining roli - Tilshunoslik - Referatlar

Nemis klassik adabiyotining roli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Nemis klassik adabiyotining roli Reja : 1. Nemis adabiy tili talaffuzining normallashtirilishi. 2. Nemis tili orfografiyasining normallashtirilishi. 3. Nemis tili dialektlari .

XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab nemis tili nemis klassik adabiyotining asoschilaridan bo‘lmish Lessing, Gyote, Shiller kabi mashhur yozuvchilar va shoirlarning faoliyati bilan chambarchas bog‘langandir. Nemis klassik adabiyotini yaratishda bir qator yozuvchilar, shoirlar, tarixchilar va nazariyotchilar ishtirok etadi. Ulardan Viland, Klopshtok, Vinkelman va Gerderlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Viland 1733-1813- yillar davomida eng ta’sirchan nemis klassik adabiyotini vujudga keltirishda salmoqli hissa qo‘shgan mashur olimlardandir. U boshchiligida 1771- yilda «D eutscher Mercur» jurnali nashr qilinadi va shu orqali u keng ommaga taniladi. Uning faoliyati ma’lum miqdorda nemis adabiy tili normisini mustahkamlashga qaratiladi, ayniqsa Germaniyaning janubiy rayonlarida, shuningdek, Avstriya va Shvetsariyada. Vilanddan tashqari nemis klassik adabiyotining rivojlanishida o‘z davrining mashhur olimlaridan bo‘lmish Klopshtokning ham hissasi kattadir. Nemis yozuvchilarining estetik qarashlarini shakllantirishda antik san’at tarixchisi Vinkelmanning ta’siri juda ham kuchli bo‘lgan. Milliy vatanparvarlik va demokratik g‘oyalar, shuningdek feodal aristokratik qatlamlarga, cherkov imtiyozlariga qarshi chiqishlar, ya’ni bularning hammasi buyuk nemis yozuvchisi Lessingning ko‘p qirrali ijodiy faoliyati bilan chambarchas bog‘lanadi. O‘zining adabiy va estetikaga oid asarlarida Lessing realizm nazariyasini asoslab beradi va milliy nemis adabiyotini yaratish uchun kurash olib boradi. Nemis adabiyotining til xususiyatlari, stilistik uslublari, xilma –xil janrlar buyuk nemis shoiri Shillerning ijodiy faoliyatida o‘z ifodasini topgan. Shunday qilib, nemis adabiy tili yozuv normalarining takomillashuvi va mustahkamlanishi XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning boshida amalga oshiriladi. Bu davrga kelib Germaniya sotsial iqtisodiy va madaniy jihatdan yuqori darajada rivojlanadi. Bu davrda milliy klassik adabiyot shakillanadi. Nemis klassik adabiyotining yetukligi, chuqurligi butun Germaniya territoriyasida keng tarqalishi, nemis milliy adabiy tilining shakillanishida va davom etayotgan jarayonning tugallanishida muhim rol o‘ynadi. Nemis milliy adabiyotining keyingi rivojlanishi, shakllanishni va takomillashuvi tiklangan norma sohasida sodir bo‘ladi. XIX asrda nemis milliy tilining har tomonlama rivojlanishida va boyishida xilma-xil janrlarning, uslublarning

shuningdek nemis klassik falsafasining yuzaga kelishida bu davrdagi yozuvchilar va shoirlarning ijodiy faoliyati muhim rol o‘ynagan. Bunga misol tariqasida Genrix Geynening ijodiy faoliyatini va uning « Das junge Deutschland» nomli she’rini keltirish mumkin. Sodir bo‘layotgan bunday o‘zgarishlar yagona umum nemis milliy adabiyotining yaratilishini tezlashtiradi, bu esa siyosiy jarayonda nemis millatining millat sifatida takomillashuvining yakunlanishiga asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.

NEMIS ADABIY TILI TALAFFUZINING NORMALLASHTIRILISHI XIX asr oxirlariga kelib XVIII asrda boshlangan nemis tilining unifikatsiyasi va og‘zaki nutq shakllarining takomillashuv jarayonini asosan tugallangan deb hisoblash mumkin. Biroq hozirgacha adabiy til kundalik shakillari ya’ni – gebildete Umgangssprache o‘zining farqlarini saqlab kelmoqda. Kundalik adabiy tili talaffuzi o‘rtasida Berlin, Kyoln, Frankfurt, Vena va shunga o‘xshash katta markaziy shaharlarda hozir ham ancha sezilarli farqlar mavjud. Talaffuzdagi farqlarga qarab yerli aholini bir-birlaridan ajratish mumkin. Masalan, shimolda – Tag , janubda esa – Tack, shimolda – Weg, janubda – Weck, Wek. XIX asr davomida nemis adabiy tili talaffuzida ma’lum darajada unifikatsiyaga erishiladi. Nemis tili talaffuz qilish qoyidalari normalarining bir xil qilishda shimoliy Germaniya muhim rol o‘ynadi. XVIII asrda grammatistlar shimoliy Germaniyada yashaydigan ma’lumotli kishilarning talaffuzi namunali xarakterga ega ekanligini alohida ta’kidlaydilar. Bu esa adabiy til talaffuzining shimoliy nemis tili varianti bo‘lib, u XIX asrda Germaniyaning iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti ta’siri natijasida asta-sekin kitob va maktab orqali Germaniyaning boshqa joylarida ham namunali harakterga ega bo‘la boshlaydi. Nemis adabiy tillining talafffuz normasi «Hochlautung» XIX asrning oxiriga kelib takomillashadi. 1898- yilda filolog –germanistlar va sahna namoyondalaridan iborat komissiya nemis sahna talaffuziga, ya’ni «Bühnenaussprache» ga asos soladi. Kommissiya, mashhur fonetist olim Fiyotorning «hochdeutsche Sprachform in niederdeutscher Aussprache» (W. Vietor) nomli asarida qayd qilingan ba’zi bir taklif va yangiliklarni inobatga oladi. Ushbu yangiliklar quyidagi variantlarda o‘z ifodasini topadi: a. b, d, g, undosh tovushlarining aniq va jarangli talaffuz qilinishi; b. p, t, k, undosh tovushlarining kuchli ovoz to‘lqini bilan talaffuz etilishi va boshqalar; c. o, u, eu, au un li tovushlarning va diftonglarning talaffuzi jarayonida lablarning ishtiroki va boshqalar. Talaffuz normalarining takomillashuvida kino, televideniya kabi ommaviy axborot vositalari muhim rol o‘ynaydi. Shu narsani alohida takidlash lozimki, hozirgi davrda ham nemis tili talaffuzida bir xillik yo‘q.

Nemis adabiy tili talaffuz normalarining takomillashuvida 1964- yilda Leypzig shaharrida chop qilingan «Wörterbuch der Deutschen Aussprache» nomli fonetik lug‘ati ham katta ahamiyat kashf etadi. Ushbu fonetik lug‘atning davomi sifatida 1969 -yilda Teodor Zibsning «Deutsche Aussprache, reine und gemässigte Hochlautung mit Aussprachewörterbuch» kitobi 19- nashrdan chiqariladi. NEMIS TILI ORFOGRAFIYASINING NORMALLASHTRILISHI XIX asrning boshiga kelib ham nemis tili orfografiyasida bir xillik yo‘q edi. Orfografiyani normalashtrish jarayonining bunchalik cho‘zilib ketishiga sabab, nemis millatining siyosiy jihatdan birlashmaganligi edi. Albatta, o‘rta asrlar davrida, ya’ni lotin tili hukmronligi davrida, nemis tili orfografiyasini normallashtrish to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas edi. O‘rta yuqori nemis tili davrida ham vaziyat o‘zgarmaydi. Orfografiyani tartibga keltirish to‘g‘risidagi talablar dastlab XVI asrning boshlarida grammatistlar, matbaatchilar, ziyolilar tomonidan qo‘yila boshladi. Ayni shu paytda yangi yuqori nemis tili tovushlar sistemasi takomillashayotgan davrda orfografiyada hozirgacha saqlanib qolayotgan bir qator yangiliklar paydo bo‘ladi (masalan, unli fonemalarning cho‘ziqlik va qisqalik xususyatlari, umlautning bir xil tarzda ifodalanishi). Umlaut hodisasi qadimgi german tillarida –a-e ga va o-e ga o‘tish jarayoni bilan ifodalangan. Masalan; got : harjis , q. yu. n. – here ; got: domjan , q. ing: deman , q. yu. n.- gast-gesti. Yangi yuqori nemis tili davrida matnlardagi orfografiyada ham bir xillik yo‘qligini ko‘rish mumkin. Qisqasi XVI asrda nemis tili orfografiyasida tartibsiz holat hukm surgan. O‘sha davrlardan bizgacha yetib kelgan matnlarda bir xil tovushlar har - xil harflar bilan yozilgan. Masalan:- z tovushi quyidagicha variantlarga ega bo‘lgan ts, tc, cz, tcz, czs, czz. Yoki so‘zlarda - t tovushidan so‘ng - h tovushi yozilgan, ya’ni: theil, thun, rath. Grek alfavitidagi «y» tovushi lotin tili orqali qabul qilingan bo‘lib u - i ni bildirgan. Hozir ham ushbu tovush atoqli otlar, geografik nomlar tarkibida qo‘llaniladi: Meyer (Meir); Beyern (Beirn). Tinish belgilarning ham ko‘pchiligi, yani: (,), (;), (?), (!), (:) kabilar dastlab XV XVII asrlarda paydo bo‘lgan.

XVIII asrda Johan Gotshed ham orfografiyada bir qator yangiliklarni kiritadi. Jumladan, otlarning bosh harflar bilan yozilishi Gotshedga tegishlidir. Nemis tili orfografiyasini tartibga keltirish asosan yangi yuqori nemis tili davrida boshlanadi va adabiy tilni normallashtirish jarayonida ayrim olimlar o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shadilar. Ular qatoriga Shottel, Gotshed va Adelunglarni kiritish mumkin. Adelung 1788- yilda « Vollständige Anweisung zur Deutschen Orthographie» asarini yozadi. 1871- yilda, ya’ni Germaniya siyosiy jihatdan birlashtirilgandan keyin barcha uchun bir xil bo‘lgan orfografik normalarni ishlab chiqarish masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. 1876- yilda Germaniyada birinchi orfografik konferensiya chaqiriladi. Uning natijalari K. Duden tomonidan nashr qilinadi: « Orthographisches Wörterbuch der Deutschen Sprache» 1880. Bu lo‘g‘at orfografiyani tartibga keltirishda muhim rol o‘ynaydi. 1954- yilda Shtutgart shahrida Germaniya, Avstriya, Shvetsariya va Lyuksemburg mamlakatlaridan kelgan mutaxasislar ishtirokida orfografiyani isloh qilish maqsadida anjuman o‘tkaziladi. Anjumanda muhokama qilingan materiallar « Stutqarter Empfehlungen» nomi bilan chop qilinadi. Anjuman ishtirokchilari bir masala bo‘yicha o‘zaro kelisholmaydi, u ham bo’lsa otlarning bosh harf bilan yozilishi edi.

NEMIS TILI DIALEKTLARI Ma’lumki Germaniya territoriyasida mayda mustaqil davlatlar ancha vaqtgacha saqlanib kelingan. Germaniyaning milliy va siyosiy jihatdan birlashish jarayoni ham ancha kech, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmida amalga oshadi. Shu sababli ham bu yerda dialektlar mustahkam o‘rnashib oladi. Dialektlarning ko‘p bo‘lishi ham aholining ko‘pchilik qismini hayotida muhim rol o‘ynab kelmoqda. Bunday vaziyatni biz Ovropaning boshqa biror mamlakatida uchrata olmaymiz. Mahalliy dialektlar Germaniyada juda ham mayda bo‘laklarga bo‘linib ketadi: Reyn daryosi oqimi bo‘ylab, Shvetsariyadan Niderlandiyagacha sayohat qilar ekanmiz, biz har 40- 50 kilometrdan keyin bir- birlaridan juda keskin farq qiluvchi dialektlarni uchratamiz, har 10- 15 kilometrda esa bir -biridan sezilarli darajada farq qiladigan dialektlarni ko‘ramiz. Ayrim hollarda hatto qo‘shni qishloqlar ham bir- birlarining dialektlari jihatdan ham farq qilishadi. Mahalliy dialektlar o‘rtasidagi farq shunchalik keskin va chuqur-ki, ularning mana shu farqlari nuqtai nazaridan ayrim mustaqil tillarga o‘xshatish mumkin: jumladan, polyak, chex, serb va bolgar tillariga. Boshqacha qilib aytganda, polyak, chex, serb va bolgar tillari o‘rtasidagi farq qanchalik kuchli bo‘lsa, nemis tili dialektlari o‘rtasidagi farq ham shunga o‘xshab ketadi. Bu vaziyatni XVIII asrda Germaniyada ko‘p yillar mobaynida yashagan rus olimi M. V. Lomonosov shunday ta’riflaydi: «Rossiya xalqi juda katta territoriyada bir-birlaridan ancha uzoq masofada yashaydilar va shunga qaramasdan ular shaharda ham, qishloqda ham bir- birlariga tushunarli bo‘lgan tilda gaplashadilar.» Germaniyada esa aksincha, bavariyalik dehqon meklenburglik dehqonni, brandenburglik Shvabiyadan kelgan kishini tushunmaydi. Shunisi qiziqki ularning barchasi nemis tilida gaplashishadi.» (to‘liq asarlar to‘plami, 7-tom, 590-bet. M., 1952-yil). Bu haqda Lomonosovga bog‘liq bo‘lmagan holda XX asrning boshida germanshunos olim, prof. Hirt quyidagilarni yozadi: «Shimolda yashovchi nemislar bilan Shvabiya va Bavariyada yashovchi nemislar bir- birlarini tushunish imkonyatlariga ega emaslar. Hatto mening o‘zim ham bavariyalik, badenlik yoki gessenlikni tiliga tushuna olmayman». Yuqorida aytilgan fikrlarni tasdiqlash uchun hozirgi zamon nemis tilida juda ko‘plab misollarni keltirish mumkin: masalan kartofel so‘zini ifodalash uchun nemis tilida 37

sinonim (ma’nodosh so’zlar) mavjud: kartoffel -Toffel, -Tüfke, -Erdtoffel, -Potate, -Schockke, -Pumser, -Grundbirne, -Erdbirne, -Bodenbirne, -Erdrübe, -Erdnuss, - Erdapfel, -Bodenapfel va boshqalar; buta mevasini (chernikani) ifodalash uchun 35 ta sinonim birliklari qo‘llaniladi: Heidelbeere, Besinge, Hagelbeere , Moosbeere, Schwarzbeere, Bickbeere va boshqalar. Bunday sinonim so‘zlarni nemis tilida ko‘plab keltirish mumkin. Albatta adabiy til normalarini to‘liq ishlab chiqarish va keng taraqqiy qilgan bir sharoyitda mahalliy dialektlar yagona aloqa vositalari bo‘lib hisoblanmaydi. Mayda feodal davlatlarining barbod bo‘lishi, bir shahardan ikkinchi shaharga borish imkoniyatlarining ko‘payishi natijasida, shuningdek maktab ta’lim sistemasining kengayishi va majburiy xarbiy xizmatini joriy etilishi natijasida, shuningdek gazetalarining va radio vositalarining ta’sirida, nemis adabiy til normalarining ta’sirida, asta-sekinlik bilan butun Germaniya territoriyasida dialektlarning siqib chiqarishga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham hozirgi nemis dehqoni ikki tilda so‘zlashadi desak xato qilmaymiz, chunki u bir tomondan nafaqat adabiy til yordamida, xususan mahalliy dialekt yordamida ham boshqa kishilar bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Chunki mahalliy dialektlardan u eng avvalo oilaviy hayotda, keyinchalik esa qo‘shnilari va korxonada ishlaydigan hamkasblari bilan muloqatda bo‘lganida foydalanishi mumkin.

O'xshashlar

Artikulation artikl nemis tilida

Nemis tili tarixining davrlarga bo‘linishi

Nemis tili tovush sistemasining asosiy qonuniyatlari

Mustaqillik davri adabiyotining o’ziga hos qonuniyatlari

Davrli matbuotning roli