Mustaqillik davri adabiyotining o’ziga hos qonuniyatlari - Tilshunoslik - Referatlar

Mustaqillik davri adabiyotining o’ziga hos qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Mustaqillik davri adabiyotining o’ziga hos qonuniyatlari Reja: 1. Madaniy-ijtimoiy hayot va adabiyot. 2. Mustaqillik davri o’zbek adabiyotining o’ziga xos xususiyatlari. 3. Tasvirdagi xilma xillik va ijodiy izlanishlar.

Istiqlol davri adabiyoti ham tub sifat o’zgarishlarini boshidan kechirdi. U kommunistik mafkura yo’riqlarini obrazlar zimmasiga yuklash bilan shug’ullanadigan, voqelikni «tarixiy taraqqiyotda», ya‘ni pirovardida, kommunizmga keladigan tarzda ko’rsatishni a‘moli deb biladigan mafkuraviy yugurdaklik xizmatidan qutuldi. Shu tarzda badiiy adabiyot davlat adabiyoti bo’lmay qoldi. Eng muhimi, yozuvchilar olam, odam haqida avvalgidan o’zgacharoq fikrlash mumkinligini angladilar va o’zlari ham shunga ko’nika boshladilar. Kommunistik mafkuraviy adabiyot vakili uchun dunyo hamisha bor edi va abadiy mavjud bo’laverardi. Odam mehnat tufayligina maymundan hozirgi holiga kelgandi. Olamdagi asosiy muammo esa ong birlamchimi yoxud materiya ekanini aniqlashdan iborat edi. Jamiyat faqat sinfiy kurashlar asosidagina taraqqiy etishi mumkin bo’lganidan asarlarning qahramonlari, kimga bo’lsa-da qarshi kurashib turishi joiz edi. Kurashganda ham, albatta, ijobiy kuchlar, ya‘ni mehnatkashlar yoxud boyonlarning mehnatkashparvar vakillari yengib chiqishlari zarur bo’lardi. Endi ma‘lum bo’lyaptiki, olamdagi asosiy masala ong va materiya munosabati emas. Alloh va Odam munosabati ekan, taraqqiyotning omili sinfiy kurashligi uydirma, insonning maymundan tarqalgani tuhmat, insoniyatning besh ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani bosib o’tishi haqidagi qarash xomxayol ekan. Albatta, jamiyat tafakkuridagi bu yangilanishlar badiiy adabiyotda ham o’z aksini topmoqda. Olamni, odamni, uning tuyg’ularini turlicha ifodalaydigan asarlar paydo bo’lmoqda. Bir xil asosdagi ruxsat etilgan xilma xillikdan chin badiiy turfalik yo’liga o’tila boshlandi. Falsafiy asos o’zgarishi bilan adabiyotimizning insonni tasvirlash tamoyillarida ham jiddiy yangilanishlar ro’y berdi. Sotsialistik adabiyot uchun asosiy mavzu og’izda odam bo’lsa ham, amalda uning mehnati edi. Odamlarga munosabatda axloqiy mezonlar emas, ishlab chiqarish o’lchamlari ustuvor rutbada bo’lardi. Bugungi adabiyot uchun inson bosh qadriyatga aylandi. Endilikda: «Paxta, paxta, jon paxta»,-deb yozib bo’lmay qoldi. Hozir odamning mavqei ko’tarildi. Uning tuyg’ulari, sezimlari, o’ylar oqimi bilan qiziqila boshlandi. Badiiy

adabiyot insonni ishchi kuchi sifatidagina tasvirlashdan qutulib bormoqda. Ayni vaqtda, adabiyotda tasvir etilayotgan insonning mas‘ullik darajasi ham ortdi. Odam qanchalik mukarram bo’lsa, o’z xatti-harakatlari, hatto niyatlari uchun o’shancha darajada javobgar zot tarzida tasvir etila boshlandi. SHuning uchun ham istiqlol adabiyoti ko’proq darajada shaxs adabiyoti bo’lib bormoqda. U olomon, guruh, qatlam yoki sinfning kayfiyat, istak va mayllarini ifoda etishdan qutulib, alohida insonni-shaxsni tadqiq etishga tutinmoqda. Istiqlol adabiyoti davlat adabiyoti bo’lmagani, adabiyotga rahbarlik qilish siyosatga aylantirilmayotgani, «yozuvchi o’z holiga qo’yilgani» (A.Otaboy) uchun bugun adib So’z xizmatida, So’z esa Haq va Go’zallik xizmatida bo’lmoqqa tutindi. Bu jarayon endigina boshlandi. Hali u ancha davom etadi. Va muayyan og’riqlarsiz osudagina o’tib ketmaydi, albatta. Bugungi chinakam asarlar o’quvchiga aql o’rgatishga, uning uchun «hayot qo’llanmasi» bo’lishga urinmaydi, buni da‘vo ham qilmaydi. U ko’proq sezgi, tuyg’u hosil qilishga yo’naltirilgan. Bu xil bitiklar o’quvchida munosabat uyg’otadi. Shu bois bu adabiyotni munosabatlar adabiyoti deyish mumkin. Abdulla Qahhor joyiga keltirib aytib qo’yganday: «Bilgan bilib qo’yaverishi mumkin. His qilgan his qilib qo’yavermaydi». His qilish-munosabat, munosabat-faoliyat demakdir. Hozir bitilayotgan eng sara asarlarda kitobxonni ruhiy muvozanatdan chiqarish, o’yga toldirish, o’z tuyg’ularini tekshirishga, taftish qilishga odatlantirish xususiyatlari kuchli. Har qanday odamning kamolot yo’liga kirgani uning o’z xatti-harakatiga tashqaridan turib, chet nazar bilan qaray olish salohiyati bilan aniqlanadi. Istiqlol adabiyoti mavzu nuqtai nazaridan ham, badiiy tasvir tamoyillari jihatidan ham biror qolipga solinmagan, tabiiy ravishda taraqqiy qilayotgan estetik hodisadir. Bu adabiyot uchun hayot haqiqatini ko’rsatish o’z holicha fazilat deb qaralmaydi. Badiiy haqiqatni aks ettira bilish yuksak baholanadi. Hatto Qur‘oni Karimda shoirlar nazdida she‘rlarning eng shirini, eng yolg’oni bo’lgani uchun ham Muhammad alayhissalomga she‘r o’rgatilmagani ta‘kidlanadi.

Kunchiqar adabiyoti hamma zamonlarda ham nozik qochirimlar, ingichka tasvirlar, inja tuyg’ular, favqulodda mubolag’alar adabiyoti bo’lgan. Unda tasvir vositalarining an‘anaviyligi, mavzuning doimiyligi odatdagi holat hisoblangan. Chinakam iste‘dod hamma qo’l urgan mavzuda, hamma ishlatib yurgan vositalar yordamida badiiy kashfiyot qilishi lozim bo’lgan. Shuning uchun ham ming yillardan buyon kuylanib kelayotgan Gul va Bulbul timsollari kunchiqar adiblarining ham, kitobxonlarining ham me‘dasiga tegmaydi, eskirmaydi. Haqiqat eskirmagani kabi, non me‘daga tegmagani singari...Iojdkorning chinakam san‘ati eski vositayu yo’l bilan badiiy yangilik olamini yarata bilganidadir. Istiqlol milliy adabiyotimizga ana shu qadimiy an‘analarga qaytish imkonini, ijtimoiy buyurtma bajarishdan nozik ko’ngilning rozi bo’lish mumkinligini berdi. Kitobxonni hissizlik, tuyg’usizlik va loqaydlikdan saqlab qolishni bosh vazifa, o’quvchilarni komil insonlar darajasiga ko’tarishni bosh maqsad deb bilgan o’zbek istiqlol adabiyoti mutlaqo fikrdan, e‘tiqoddan, qandaydir qarashlar tizimidan xoli emas. Bu adabiyot sotsializmda ishlatilaverib to’zib ketgan «Prokrust to’shagi»dangina xolidir. Ya‘ni yaratilgan biror asarga hukmron mafkura qolipi bilan yondashilmaydi, balki unga, birinchi navbatda, badiiy hodisa tarzida munosabatda bo’linadi. Asarning o’quvchisi o’z saviyasi, tayyorgarlik darajasiga qarab, undan biror mafkura chiqargisi kelsa, chiqarib olaverishi ham mumkin. Fikrsiz adabiyot bo’lmasligi, mazmunsiz shakl yo’qligi singari ko’p zamonlar oldin hal qilingan va hozir uni isbotlash zarurati qolmagan haqiqatdir. Istiqlol adabiyoti chinakamiga ijodkor adabiyotidir. U tipik odamni emas, balki alohida o’ziga xos va betakror odamni-tipni tasvir etadi. O’quvchi o’sha hammaga o’xshamagan, alohida odamni tushunish mobaynida o’zgani anglay boradi. O’zgani tushunish esa, o’zini tushunish sari qo’yilgan dastlabki qadamdir. Har bir banda yaratgan Allohni o’zini tushungan darajadagina taniy biladi. Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti tafakkur oinlari o’zgacha ijodkorlarning estetik qarashlari natijasida dunyoga kelgan hodisa o’laroq bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega.

Birinchidan, bu davr adabiyoti hukmron mafkura tazyiqidan qutulgan, olam va odam ruhiyatiga mansub hodisalarga xilma-xil qarashlarning mahsuli bo’lgan adabiyotdir. Bu davrda olamning mavjudlik yo’sinini turlisa izohlash imkoniyati paydo bo’ldi. Bu hol milliy adabiyotimizning ifoda imkoniyatlarini kengaytirdi. Ilmiy-estetik qarashlar xilma-xilligini yuzaga keltira boshladi. Ikkinchidan, mustaqillik davri o’zbek adabiyoti endilikda davlat adabiyoti bo’lmay qoldi. Mustaqil o’zbek davlati demokratik yo’nalishda faoliyat ko’rsatayotgani uchun ham badiiy adabiyotni sho’ro zamonida bo’lgani kabi o’z monopoliyasiga aylantirishga urinmay qo’ydi. Shu bois ijod erkinligiga ob‘ektiv sharoit yaratildi. Badiiy ijod qilish yoki qilmaslik siyosiy baholanmaydigan, rag’batlantiril-maydigan yoki jazolanmaydigan bo’ldi. Adabiyot ijodkorning ko’ngil ishiga aylandi. Bugun badiiy ijod bilan o’ziniyu Allohni tanishga uringan odamlar shug’ullanishmoqda. Ayonki ular shaxs sifatida ham, ijodkor sifatida ham tamomila o’ziga xos, xilma-xil kishilardir. Istiqloldan keyingi davrda haqiqiy adabiyot o’z ko’ngliga qarshi bormaydigan, uning royishlariga zug’um o’tkazmaydigan kishilar tomonidan yaratilayotganligi quvonarlidir. Adabiy tanqid, o’quvchilar ommasi nima desa ham bu ijodkorlar o’z bilganlaricha yozishdan qaytmaydilar. Bunday yozuvchilar ijodini o’zlariga emas, aksincha, o’zlarini ijjodiga bo’ysundirgandirlar. Shu yo’sinda kechagina ijtimoiy-siyosiy hodisa sanalib kelgan badiiy adabiyot sof estetik aktga evrildi. Uchinchidan, istiqlol davri adabiyoti odamga ishchi kuchi, ishlab chiqaruvchi, mehnatkash sifatida yondashish tarzidan qutuldi. Milliy adabiyot millat vakillarining mehnatinigina emas, balki ularning shaxsiyatiga daxldor jihatlar: ruhiyati, hissiyoti, ko’nglini tasvirlashga kirishdi. Bu adabiyot uchun insonning o’zi asosiy qadriyatga aylana boshladi. Shu tariqa, milliy adabiyotning qahramonlari jug’rofiyasi kengaydi, miqyosi ko’lam kasb etdi. Odam biror ijtimoiy qatlamning vakili tarzida emas, murakkab va anglash mushkul bo’lgan inson sifatida badiiy tadqiq etiladigan bo’ldi. To’rtinchidan, mustaqillik davri o’zbek adabiyoti biror ijtimoiy tuzumning afzalligini ko’rsatish, ishlab chiqarish munosabatlarini, siyosiy tizimlari

takomillashtirishga emas, alohida inson shaxsining ma‘naviyatini mukammallashtirishga yo’naltirildi. Bu hol badiiy qahramonlarni turli rakurslardan turib, eng ichkin va yashirin jihatlarigacha tadqiq etish imkoniyatini berdi. Shu sababdan ham istiqlol davri adabiyoti «aholisi» sezilarli darajada nozik, ingichka, o’ziga xos, betakror bo’lib bormoqda. Bu davr adabiyotida tipik obrazlarni emas, badiiy tiplarni tasvirlashga ko’proq intilayotganligining sababi ham shunda. Shu yo’sin, bu davr adabiyoti ommani ko’rsatishga emas, shaxsni tadqiq etishga yo’naltirildi. Beshinchidan, bu adabiyot inson, insonparvar munosabatlar g’oyat murakkab, chigal va izohlash mushkul ekanligi chuqur anglagan va ularni butun murakkabliklari bilan aks ettirishga harakat qilayotgan adabiyotdir. Sho’rolar zamonida har bir adabiy qahramonning xatti-harakati mantiqan asoslangan, ijtimoiy-iqtisodiy qonunlardan kelib chiqadigan bo’lishi shart deb qaralardi. Natijada, asarlar sxematik talablarga bo’ysundirilardi. Holbuki, ba‘zan bir odamning xatti-harakatlari sababini adib tugul o’sha kishining o’zi ham to’la tushuntirib bera olmaydi. Ana shu holatning milliy badiiyatimizga ko’chganligi insonga sirli xilqat tarzida yondashish, uning taqdiridagi chigalliklarni tushunishga maylni keltirib chiqarmoqda. Shu tariqa, adabiyotdagi obraz hayotdagi odamga qaraganda chuqurroq, murakkabroq, o’ychanroq, ingichkaroq bo’lib bormoqda. Oltinchidan, bu davr adabiyoti mavzu dolzarbligidan, hozirjavoblikdan, zamonaviylik singari sirtqi tashviqiy belgilardan baland turishga va lahzalik holatlarning manguga suratlanishiga yo’naltirilmoqda. Shu yo’l bilan adabiyot hayotdan nusxa olishdan, ya‘ni ko’chirmachilikdan qutulib bormoqda. U ijtimoiy hodisalar bilan andarmon bo’lish, ularning ortidan halloslab yugurish zaruriyatidan xalos bo’ldi. Mazkur holat badiiy tasvirning chuqurlashuviga, odam ruhiyati qatlamlarini nozikroq idrok etishga imkon yaratadi. Yettinchidan, mustaqillik davri o’zbek adabiyoti chinakamiga xilma-xil adabiyotga aylandi. Unda tajriba qilish, sinab ko’rish, ochilmagan yo’llardan yurish, xato qilish imkoniyati paydo bo’ldi. Bu hol birovga o’xshamaydigan, o’zgalarni takrorlamaslikka intiladigan o’ziga xos iste‘dodlarning ko’payishiga

imkon yaratadi. Xilma-xil badiiy asarlarning vujudga kelishi tufayli xilma-xil o’quvchilar paydo bo’ladi. Badiiy didi yuksak, so’zni nozik his etadigan, sezimlardagi yengil tebranishlarni ham ilg’ay oladigan kitobxon shakllanishiga turtki bo’ladi. Ommaviylik badiiy adabiyot uchun asosiy maqsad, yuqori ko’rsatkich emasligi anglab yetildi. Sakkizinchidan, yuqorida sanab o’tilgan omillar tufayli bu davr adabiyoti jo’nlikdan, anchayinlikdar, to’porilikdan qutildi va uning asl namunalarini hamisha ham izohlash, tushuntirish, mantiqiy qoliplarga solish mumkin bo’lmay qoldi. Badiiy adabiyot mantiq va axloqdan ham teranroq sezimlar bilan ish ko’rishi, eng murakkab mavhumlikni moddiylashtirishga da‘vat etilgan hodisa ekanligi tan olindi. To’qqizinchidan, ijod erkinligi, xilma-xil fikrlash imkoniyati, badiiy so’zga davlat miqyosida xo’jayinlik qilishning barham topganligi iste‘dosiz asarlarning ham ko’plab yaratilib chop etilishiga imkon tug’dirdi. O’ninchidan, bozor munosabatlari badiiy ijod sohasida ham namoyon bo’la boshladi. Natijada, xaridorgir, ommaning o’tkinchi talablariga mos keladigan asarlar yaratishga harakat kuchaydi. Shuning oqibati o’laroq, o’zbek adabiyotida erotik tasvirlar, sarguzasht yo’nalishidagi oldi-qochdi bitiklar ko’paydi. Istiqlol davri o’zbek adabiyoti tubdan o’zgargan milliy ongning, tamomila yangilanayotgan estetik tafakkurning mahsuli o’laroq tug’ildi. U yagona hukmron mafkura tazyiqidan qutulgan, dunyoni har xil anglash, izohlash hamda tasvirlash imkoniyatiga ega bo’lgan. Millat ijodiy dahosining samarasi sifatida dunyoga keldi. Istiqlol davri o’zbek adabiyotining xususiyatlari va yo’nalishlari, Adabiyotning bosh vazifa va maqsadlari, Istiqlol adabiyoti chinakamiga ijodkor adabiyot ekanligi va h.z.

O'xshashlar

Mustaqillik davri o’zbek tilshunosligi

Nemis klassik adabiyotining roli

XX asr boshlarida o’zbek bolalar adabiyotining taraqqiyoti

Mustaqillik yillarida ijtimoiy lingvistika

O‘zbek bolalar adabiyotining o‘ziga xosligi va taraqqiyot bosqichlari