Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Морфемика
Морфемика
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
64.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Лексикография
Грамматиканинг урганиш обекти
Узбек тилидаги содда суз морфонологик таркибининг урганилиши
Хозирги узбек адабий тилининг тарихий илдизлари ва диалектал асослари
Лексик антонимия
![Морфемика ва унинг бирлиги ҳақида умумий маълумот . Морфемика сўзнинг номустақил таркибий қисми ҳақидаги таълимот. Маълумки, ўзбек тилида, флектив тиллардагидан фарқли ўлароқ, ўзак мустақил маъно англатиш хусусиятига эга. Сўзнинг ўзакдан бошқа қисмлари эса ундан айрича қўлланмайди ва маъно англатмайди. Шунинг учун улар морфема дейилади. Масалан, ( пахтакорларга ) сўзи ( пахта ) , ( -кор ) , ( -лар ) , ( - га ) қисмларидан иборат. Ажратилган ҳар бир таркибий қисм бу сўз доирасида ўзига хос элементар ва семантик мавқега эга. Улар лисонда ана шундай ажралган ҳолда ўз «хонача»ларида гуруҳ-гуруҳ бўлиб яшайди. ( Пахта- ) ва ( -кор ) , ( -лар ) , -га қисмлари ўзаро семантик ва қўлланиш хусусияти жиҳатидан фарқланади. [ Пахта ] бирлиги мустақил луғавий маънога эгалиги ва бу маънони қолган қисмларсиз ҳам англата олиш хусусияти билан бошқа таркибий қисмлардан ажралиб туради. Шунинг учун у лексема дейилади. Бошқа қисмлар эса ажралган ҳолда мавҳум бўлиши, лексемасиз мустақил маъно англата олмаслиги билан характерланади. Лексема шаклланувчанлик, морфема шакллантирувчанлик белгисига эга. Номустақиллик табиати ва лексемага шакл бериш вазифасига хосланганлиги уларни морфема деб аташга олиб келган. Морфеманинг нутқий кўриниши қўшимча дейилади. Тилимизда ёрдамчи сўз деб аталувчи катта гуруҳ ҳам бор бўлиб, лексема ва морфема сирасида «оралиқ учинчи» мақомида бўлади. Шунинг учун уларни лексема-морфема дейиш мумкин. Ёрдамчи сўзнинг лексемалиги шундаки, у мустақил сўз каби ажралганлик хусусиятига эга. Бироқ шаклланувчанликка эга эмас. Луғавий маънога эга эмаслиги уларни морфемик майдон сари тортиб туради. Лисоний сатҳда лексема қўшимчали ёки қўшимчасиз бўлиши мумкин. Масалан, [ ишчи ] , [ пахтакор ] , [ ишла ] лексемалари – нутқий ясама сўзнинг лисонийлашуви. Улар лексема сифатида лисонда [ иш ], [ пахта ] лексемаларидан фарқли ўлароқ, сўз ясовчи қўшимча билан бирга мавжуд. Қўшимчадан холи лексема ўзак атамаси билан ҳам номланади.](/data/documents/21e3a67d-016b-4011-a6dc-6072f698d464/page-2.png)
![Туркий тилларда ноль морфема грамматик шакл сирасида устувор мавқега эга экан, нутқда воқеланган аксарият мустақил лексема қўшимчасиз бўлиши мумкин эмас. Моддий қиёфали морфемасиз бундай сўз ноль қўшимчалидир. Масалан, нутқдаги Китобни ўқи, Уйга бор, У аълочи гапларидаги ( ўқи ) , ( бор ) , ( аълочи ) сўзлари – ноль қўшимчали нутқий бирлик. Лексема тарихий тараққиёт натижасида морфемага айланиб бориши, морфема эса сўзнинг ўзагига сингиб кетиши мумкин. Масалан, [ хона ] лексемаси тараққиёт натижасида иккига ажралган. Бир маъносида «жой» семали ясама сўзни ҳосил қилувчи деривацион воситага айланиб кетган, лексемаликдан маҳрум бўлган. [ Нома ] , [ гоҳ ] , [ хўр ] лексемаси ҳам шундай тарихий силжишни бошидан кечирган. Албатта, тилдаги бундай ҳодисалар илмий муаммо бўлиб, махсус текшириш натижасида тайинли хулосага келиш мумкин. Чунки бу бирликнинг туркий унсурлар эмаслиги шуни тақозо қилади. Сўзнинг морфемик структурасидаги ўзгариш . Айтилганидек, тил тараққиёти натижасида сўзнинг семантик, фонетик структурасида бўлгани каби, морфемик таркибида ҳам жиддий ўзгариш юз беради. Уларнинг ҳар хил кўриниши бор: 1) сўз ва қўшимча бирлашиб, сўз тублашиши мумкин: юкса л , юкса к ; 2) c ўз ва қўшимча бирлашиб, яхлитланиши мумкин: бирон, бирор, безор ; (Қўшимча бундай зичлашиши натижасида ўз инварианти – морфемасидан узилиши мумкин.) 3) c ўз ва қўшимча орасидаги алоқа соддалашиши мумкин: юмшо қ , қатти қ ; 4) c ўз қўшимча ҳолига келиши, мураккаб қўшимчалар бир-бирига қўшилиб кетиши, яъни бирлашиши мумкин: бориб ётиб ди – бориб ятип ти – бор яп ти; нинг + и=ники . Морфемаларнинг функционал-семантик таснифи . Морфема функционал-семантик хусусиятига кўра 2 гуруҳга бўлинади: 1) деривацион морфема;](/data/documents/21e3a67d-016b-4011-a6dc-6072f698d464/page-3.png)
![2) грамматик морфема. Деривацион морфема сўзга қўшилиб, янги сўз ҳосил қилади. Янги сўз янги луғавий ва грамматик маънога эга бўлади. Масалан, [ пахта ] лексемаси [ -чи ] аффиксини олиб, ( пахтачи ) сўзи вужудга келади. Янги луғавий маъно янги грамматик маънони ҳам вужудга келтирди: нарса-буюм оти шахс отига айланди. Шу билан биргаликда, янги сўзнинг валентлик имконияти ҳам асос сўзникидан кескин фарқланадиган ҳолга келади. Грамматик морфема асосий хусусиятига кўра учга ажралади: 1) луғавий шакл ҳосил қилувчи морфема; 2) синтактик шакл ҳосил қилувчи морфема; 3) луғавий-синтактик шакл ҳосил қилувчи морфема. Луғавий шакл ҳосил қилувчи морфема лексема луғавий маъносини нутққа мослаштириш вазифасини бажаради. Масалан, [ китоб ] лексемасининг семемасида бирлик ва кўплик маъноси номаълум. Сон луғавий шакл ҳосил қилувчиси бўлган [ –лар ] уни кўплик томон муайянлаштиради. Бу морфеманинг ÿзига хос тури луғавий- c интактик шакл ҳосил қилувчи морфема бÿлиб, луғавий маънони муайянлаштириш, нутққа хослаш билан бирга (( кел ган ) , ( ўқи гач ) ), сўзни синтактик алоқага ҳам киритади: ўқи ган бола, ўқи гач гапирмоқ . Синтактик шакл ҳосил қилувчи морфема сўзнинг синтактик қурилмадаги ўрнини белгилайди. Масалан, кесимлик категорияси сўзга кесимлик мавқеини беради. Кесимнинг эга ва ҳол билан синтактик алоқасини таъминлайди. Келишик морфемалари олдинги мустақил сўзни кейинги, эгалик қўшимчалари эса кейинги мустақил сўзни олдингисига боғлаш вазифасини бажаради. Морфеманинг структур таснифи . Морфема тузилишига кўра содда ва мураккаб турга бўлинади: Содда морфема тарихан қандай бўлганлигидан қатъи назар ажралмас, яхлит, бир таркибли морфемадир: [ -лар ] , [ -роқ ] , [ -чи ] , [ -ники ] , [ -син ] , [ -ди ] , [ - гач ] .](/data/documents/21e3a67d-016b-4011-a6dc-6072f698d464/page-4.png)
![Мураккаб морфемалар аслида мустақил морфеманинг маълум функция бажариш мақсадида бирлашиши: ( одам гарчилик ) , ( уй гача ) , ( хафа чилик ) , ( чорва чилик ) , ( бор ганда ) . Морфеманинг шакл ва маъно муносабатига кўра тури . Морфемада ҳам шакл ва маъно муносабати барқарор. Морфеманинг миқдоран чекланганлиги бу муносабатнинг кенг қамровлилигидан далолат беради. Морфемик полисемия . Морфемик полисемия кенг тарқалган. Бу морфеманинг полифункционаллигига боғлиқ. Мисол сифатида [ –чилик ] аффиксини олайлик. Дарслик ва қўлланмаларда унинг қуйидаги уч маъноси фарқланади: 1) асосдан англашилган нарса етиштириладиган соҳани ифодаловчи от: ( пахтачилик ) , ( уруғчилик ) , ( чорвачилик ) , ( узумчилик ) ; 2) асосдан англашилган нарса-ҳодисанинг борлик ҳолатини билдирувчи от: ( пишиқчилик ) , ( мўлчилик ) , ( арзончилик ) ; 3) асосдан англашилган тушунча билан боғлиқ бўлган ишни билдирувчи от: ( улфатчилик ) , ( тирикчилик ) , ( душманчилик ) . Аксарият морфема – полисемик табиатли. Морфемик омонимия . Шаклдошлик бир тур морфемалар орасида ҳам, турли морфема орасида ҳам бўлиши мумкин. 1) деривацион омонимия: -ки I : [ турт ки ] , [ теп ки ] , [ кўч ки ] (от ясовчи); -ки II : [ ич ки ] , [ кеч ки ] , [ уст ки ] (сифат ясовчи). 2) грамматик омонимия: -(и)ш I : ( бор иш ) , ( кел иш ) , ( кет иш ) (ҳаракат номи шакли); -(и)ш II : (бирга) ( юв и ш ) , ( тара ш ), ( ишла ш ) (биргалик нисбат шакли); 3) деривацион-грамматик омонимия: -(и)м I : [ йиғ им ] , [ тер им ] , [ сиғ им ] (от ясовчи морфема); -(и)м II : уй им , китоб им , соат им (эгалик морфемаси). Морфемик синонимия . Аксарият морфема маънодошлик муносабатида бўлади. Шу боисдан деривацион ҳамда грамматик синонимия фарқланади.](/data/documents/21e3a67d-016b-4011-a6dc-6072f698d464/page-5.png)
![Деривацион синонимия . Деривацион морфеманинг бир-бирига яқин маънони ифодалаши деривацион синонимия дейилади. Масалан, сифат ясовчи [ -ли ] , [ -дор ] , [ -сер ] , [ -ба ] морфемалари ўзаро синоним: ( савлатли ) , ( савлатдор ) , ( серсавлат ) , ( басавлат ) каби. M аънодошлик морфемалараро тўлиқ эмас, балки айрим маъно қирралари орасида бўлади. Яъни бир морфема иккинчи морфема билан барча маънолари асосида синоним бўла олмайди. Бугунги кунда деривацион синонимия ва деривацион даражаланишни фарқлаш тилшунослигимизда тадқиқини кутаётган муаммолардан. Грамматик синонимия . Нон ни енг - нон дан енг, уй га жўнамоқ - уй томон жўнамоқ каби ҳодисаларда грамматик маънодошлик мавжуд. Морфемик антонимия . Морфемик антонимия деривацион морфема орасидагина мавжуд. Унга мисол сифатида [ -ли ] ва [ -сиз ] аффиксини келтириш мумкин: андиша ли - андиша сиз , барака ли - бе барака, бахт ли – бахт сиз каби. . Морфема вариантлари . Морфема нутқда турли вариантга эга бўлади. Мисол сифатида қаратқич келишиги инвариант шаклининг вариантини кузатайлик: а) поэтик вариант: боғи н меваси; б) тарихий вариант: ман им; в) диалектал вариант: китоб тинг ; г) фонетик вариант: мен инг . Келишик парадигмасига кириш ҳуқуқига фақат инвариант шакл (- нинг )гина эга. ДЕРИВАЦИЯ Деривация (с ўз ясалиши, ҳосил бўлиши ) тилшуносликнинг алоҳида бўлими. У деривация ҳодисаси, унинг диахрон ва синхрон тури, сўз ясаш, ҳосил бўлиш усули каби масала билан шуғулланади. Деривация сўз](/data/documents/21e3a67d-016b-4011-a6dc-6072f698d464/page-6.png)
![ясалишини ҳам ([ ишчи ], [ ишла ], [ китобхон ]), ички миконият асосида янги лексема пайдо бўлишини ҳам ([ келишган ], [ ихтисослашув ], [ ўқиган ], [ биров ] ўрганади. Сўз ясалиши – соф нутқий ҳодиса, нутқий жараён. У деривациянинг асосий қисмини ташкил этади. Бироқ унинг лисоний асоси бор. Шу сабабли лисон ва нутққа бирдай дахлдор. Сўз ясалиши лингвистик термин сифатида икки маъноли: а) сўз ясаш жараёни атамаси; б) ушбу жараённи ўрганувчи соҳа. Сўз ясаш деганда қандай усул билан бўлса-да, янги сўз ҳосил қилиш тушунилавермайди. Масалан, сўз янги маъно касб этиши натижасида янги сўз пайдо бўлиши мумкин. Дейлик, [ ишбилармон ] сўзи янги маъно касб этди. Бироқ бу ерда янги сўз ясалиши йўқ.. Демак, сўз ясалиши, ясама ва янги маъно касб этган сўзларнинг лексемалашуви ҳодисасини фарқлаш лозим. Деривация ҳам тил тараққиёти натижасида тарихийлик ва замонавийликка дахлдор бўлади. Шу боисдан тарихий ва синхрон деривацияни фарқлаш лозим. Тарихий ва синхрон деривация . Ҳозирги деривацияда ясама сўз билан деривацион (сўз ясаш) қолип орасида алоқа мавжуд бўлиб, қолипнинг шаклий ва мазмуний томони ҳосила сўзда ўз изини қолдирган бўлади. [ Китобчи ] ясама сўзида [от+чи=от билан шуғулланувчи шахс оти] қолипидаги тенглик аломатининг чап (шаклий) ва ўнг (мазмуний) томони излари яққол кўриниб турибди. Тарихий деривацияда ясама сўзнинг шакли ва маъносига мос қолип мавжуд бўлмайди. Бу махсус текшириш натижасида аниқланади. Масалан, [ қишлоқ ] , [ овлоқ ] сўзларининг маъносини уларнинг ташкил этувчилари ва деривацион қолипи асосида чиқариб бўлмайди. Чунки улар тарихий ясалмалардир. [ Қоровул ] , [ ясовул ] , [ силлиқ ] сўзида ҳам шу ҳол кузатилади. Сўз ясаш (деривацион) қолипи ҳақида . Ҳар қандай ясама сўз сўз ясаш қолипи асосида ҳосил қилинади. Ҳосила лисонийлашиб, ўз қолипидан](/data/documents/21e3a67d-016b-4011-a6dc-6072f698d464/page-7.png)
![узилиб кетса ҳам, унда билинар-билинмас қолип билан (агар қолип яшовчан бўлса) боғланиш барибир сақланиб қолади. Сўз ясаш қолипи икки узвдан иборат бўлади: а) қолипнинг шаклий томони; б) қолипнинг мазмуний томони. Ясама сўзда ана шу икки жиҳат тажаллиланади. Ясалма шаклан ва мазмунан ана шу қолипга мувофиқ келса, унга шу қолип ҳосиласи сифатида қараш мумкин. Масалан, [ китобчи ] сўзида мазкур қолипнинг изи бор. Лекин [ хабарчи ] сўзида қолипнинг мазмуний томони акс этмаган. Демак, лексема бу қолип маҳсули эмас. Сўз ясаш қолипининг шаклий томони икки қисмдан ташкил топади: ясовчи асос ва ясовчи восита . Масалан, [от+чи=шу от билан шуғулланувчи шахс оти] қолипининг шаклий қисми бўлган [от+чи] нинг от қисми ясовчи асос, [ -чи ] қисми эса ясовчи восита. Қолипнинг ясовчи асоси, албатта, мустақил сўз, ясовчи восита қисми эса сўз ҳам, қўшимча ҳам бўлиши мумкин. Масалан, қўшма, жуфт сўз ясаш қолипларида асос ҳам, восита ҳам сўз.](/data/documents/21e3a67d-016b-4011-a6dc-6072f698d464/page-8.png)
