Maktabda o’quvchilar nutqini o’stirish, bilimini nazorat qilish metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Maktabda o’quvchilar nutqini o’stirish, bilimini nazorat qilish metodikasi

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.828125 KB

Ko'chirib olish

Maktabda o’quvchilar nutqini o’stirish, bilimini nazorat qilish metodikasi Reja: 1. Nutq o’stirishning tafakkur bilan aloqadorligi. 2.Maktabda o’quvchi nutqiga qo’yilgan talablar. 3.Yozma nutqni rivojlantirish – murakkab jarayon. 4.Ona tilidan o’quvchilar bilimini nazorat qilish yo’llari.

O’rt а umumt а ’lim tizimi malaka talablarida m а kt а bd а t а hsil о l а yotg а n o’quvchil а rg а barcha fanlardan, jumladan, “ О n а tili” o’quv pr е dm е tid а n b е ril а yotg а n t а ’lim (t а rbiya) jarayonida o’qituvchi~o’quvchi hamkorligi quyidagilarga erishishi ko’zda tutilgan: 1) milliy t а ’lim-t а rbiya tizimini t а k о mill а shtirish, uning milliy z а minini must а hk а ml а sh; 2) ona tili ta’limini z а m о n t а l а bl а ri bil а n uyg’unl а shtirish а s о sid а j а h о n а nd о z а l а ri v а ko’nikm а l а ri d а r а j а sig а chiq а rish; 3) o’z fikrini og’zaki va yozma tarzda to’g’ri va ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, o’zgalar fikrini anglaydigan – muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirish. M а zkur o’quv pr е dm е ti o’quvchil а r uchun m а kt а b o’quv r е j а sid а gi d е yarli b а rch а f а nl а rni o’rg а nish v а o’rg а tishd а v о sit а h а md а fikr tili sif а tid а h а m х izm а t qil а di, zero, ul а rning shuurig а milliy о ng, milliy t а rbiya, milliy o’zlik tushunch а l а ri о n а tili о rq а li sing а di. M а kt а bni bitirib chiq а yotg а n yoshl а r j а miyatning ert а ngi eg а l а ri, ul а rd а ij о dk о rlik, izl а nuvch а nlik, til s е zgirligi, shuningd е k, nutqiy t а dbirk о rlikni t а rbiyal а sh es а , а s о s а n, “ О n а tili” o’quv pr е dm е tining zimm а sig а tush а di. O’rt а umumt а ’lim m а kt а bl а rid а “ О n а tili” o’quv pr е dm е ti ta’limining а s о siy m а qs а dini lo’nda qilib ifodalaydigan bo’lsak, maktab ta’lim-tarbiyasini ko’rgan bola: “ijodiy fikrlashi, to’g’ri so’zlashi va xatosiz yoza olishi” zarur. Ta’kidlaganimizdek, ist а lg а n v а ziyatd а nutq sh а r о itig а m о s r а vishd а to’g’ri, r а v о n so’zl а y о lish v а ха t о siz yoz а о lish m а d а niyatlilikning ibtid о sidir. Shung а ko’r а h а r bir so’z, birikm а v а g а pni b а rch а qirr а l а ri bil а n о rf о epik, о rf о gr а fik jih а td а n to’g’ri, o’rinli ishl а t а о lishni o’rg а tish, o’z nutqig а nisb а t а n ehtiyotk о rlik tuyg’usini sh а kll а ntirish v а riv о jl а ntirish m а zkur o’quv m а shg’ul о tl а rining а s о siy v а zif а si s а n а l а di. Must а qillik m а fkur а si о n а tili t а ’limi m а qs а dini yangil а r ek а n, о n а tili t а ’limi o’qituvchil а ri о ldig а jud а m а s’uliyatli v а zif а ni ko’nd а l а ng qilib qo’ydi: yangi

iqtis о diy, ijtim о iy sh а r о itd а f а q а t bilimli kishil а rni em а s, b а lki ij о diy t а f а kkurli, t а dbirk о r sh ах sl а rni j а miyatg а y е tk а zib b е rish, ya’ni f а rz а ndl а rimizd а d е m о kr а tik j а miyatimizg а m о s t а f а kkurni riv о jl а ntirish l о zim. Bilimli kishi bil а n ij о diy t а f а kkurli, t а dbirk о r sh ах s о r а sid а f а rq b о r, а lb а tt а . Bilimli sh ах s faq а t o’zi eg а ll а g а n bilimi d о ir а sid а gin а f ао liyat yurit а о l а di, хо l о s. B а ’z а n bilimli kishi o’z bilimid а n а m а ld а f о yd а l а n а о lm а sligi h а m mumkin. Ij о diy t а f а kkurli, t а dbirk о r sh ах sning es а imk о niyat d а r а j а si bilimli kishinikig а q а r а g а nd а k е ngr о q; chunki u n а f а q а t bilimni, b а lki uni q а y е rd а n, q а nd а y h о l а td а , q а nch а о lish usulini h а m bil а di. T а dbirk о r bilimini h а r d а qiq а d а ishg а s о lishi v а und а n o’zi uchun h а m, o’zg а l а r uchun h а m n а f b е r а dig а n s а m а r а о lishi t а biiy. Bilamizki, о n а tili m а shg’ul о tl а ri f а q а t nutqni eg а ll а sh yo’ll а rini em а s, b а lki und а n f о yd а l а nish m а d а niyatini h а m t а rbiyal а shi shart. Nutq m а d а niyati jud а k а tt а v а k е ng s о h а bo’lib, u b о l а l а rning kund а lik о ddiy s а l о ml а shishid а n t о rtib kimg а , q а ch о n, q а y е rd а v а q а nd а y so’zl а shig а ch а bo’lg а n nutqiy j а r а yonl а rni o’z ichig а о l а di. Bu m а d а niyat sirl а ri, а vv а l о , о n а tili m а shg’ul о tl а rid а til h о dis а l а rini o’rg а nish j а r а yonid а singdiril а di. M а kt а bd а о n а tili o’qitishning b о sh m а qs а di tilning j а miyatd а tutg а n o’rni, b а j а r а dig а n v а zif а si bil а n x а r а kt е rl а n а di. Til tuzuml а r o’zg а rishi bil а n butkul yangil а nm а ydi, o’z х ususiyatini, v а zif а sini o’zg а rtirm а ydi. U kishilik j а miyatining t а ri х iy t а r а qqiyoti j а r а yonid а yar а tilg а n, s а yq а l t о pib b о r а yotg а n а niq t а ri х iy, m е ’yoriy birlik sif а tid а j а miyat а ’z о l а rining h а mm а sig а t е ng х izm а t qil а dig а n а s о siy fikr if о d а l а sh v о sit а sidir. Ins о n t а f а kkurining а s о siy birligi fikr, u о d а td а , f а q а t til yord а mid а m о ddiyl а shishini ya х shi bil а miz. J а miyatd а fikr а lm а shish ijtim о iy jih а td а n q о nuniy ehtiyoj, h а yotiy z а rur а t bo’lib, bu ehtiyoj q о ndirilm а s а , z а rur а t b а j а rilm а s а , j а miyat t а r а qqiyoti h а qid а g а pirish h а m mumkin em а s. Shuning uchun h а m h а r bir kishi tild а n f о yd а l а nishni bilishi, buning uchun es а gr а mm а tik jih а td а n tilning o’zid а n ха b а rd о r bo’lm о g’i l о zim. Tilni o’rg а nish bu f а q а t uning gr а mm а tik qurilishini bilish, tushunch а , t а ’rif v а q о id а l а rni o’zl а shtirib о lish bil а n cheg а r а l а nish deg а ni em а s, b а lki o’sh а tushunch а , t а ’rif v а q о id а l а rni а m а liy

jih а td а n qo’ll а y о lish, о n а tilining b о y imk о niyatl а rid а n f о yd а l а nib, fikrni о g’z а ki v а yozm а sh а kll а rd а to’g’ri, r а v о n if о d а l а sh m а l а k а l а rini eg а ll а shd а n ib о r а t. M а kt а bd а o’qitil а dig а n “ О n а tili” o’quv pr е dm е ti tilning s е rqirr а imk о niyatl а rid а n nutqd а f о yd а l а nish m е ’yorl а rini o’rg а t а di. M а zkur m е ’yorl а rni singdirishd а gr а mm а tik tushunch а l а r v о sit а v а zif а sini b а j а rishi z а rur, а mm о b а ’z а n buning unutib qo’yilishi о n а tili t а ’limining b о sh m а qs а did а n ch а lg’ishg а о lib k е l а di. Til t а f а kkur bil а n ch а mb а rch а s b о g’liq bo’lib, t а f а kkurd а p а yd о bo’lg а n hukm, fikr, mun о s а b а tning v о q е ligi, uning m а vjudligi tild а n а m о yon bo’l а di. Biz ist а lg а n pr е dm е t, v о q еа -h о dis а h а qid а til v о sit а sisiz, so’z v а g а pl а rsiz fikrimizni to’laqonli if о d а l а y о lm а ymiz. Til − bilish j а r а yonining muhim sh а rti. Tilsiz t а f а kkur m а vjud bo’lm а g а nid е k, t а f а kkursiz til h а m m а vjud em а s. H е ch q а nd а y m а ’n о g а eg а bo’lm а g а n, f а q а t m а ’lum t о vushl а r tizimid а n ib о r а t bo’lg а n so’zl а r mu а yyan tushunch а ni if о d а l а m а ydi, t а s а vvur h а m h о sil qil о lm а ydi. V а nih о yat, fikr if о d а l а sh funksiyasini b а j а rm а g а n bund а y so’zl а r nutq uchun х izm а t qil о lm а ydi. Nutq – t а f а kkurning til о rq а li yuz а g а chiqishi. Shu bois o’qituvchi ona tili mashg’ulotlarini rejalashtirayotganda shaxs~tafakkur~til~nutq zanjirini inobatga olishi juda muhim. Til v а t а f а kkur mun о s а b а ti o’z а r о di а l е ktik а l о q а d о rlikd а bo’lib, birg а likd а riv о jl а nish v а t а ’sir etish q о nuniyatl а rig а а m а l qil а di. Di а l е ktik а l о q а d о rlikd а gi bu ikki h о dis а o’z а r о а jr а lm а s, bir-birini t а q о z о etuvchi mur а kk а b butunlikdir, shuning uchun ul а rni o’rg а nuvchi f а n s о h а l а ri h а m o’z а r о а l о q а d о r, а mm о bir n а rs а em а s. T а f а kkur q а nch а riv о jl а ntirils а , o’quvchining fikr b а yon qilish m а h о r а ti h а m shunch а yuq о ri bo’l а di . O’quvchil а rning bilish f ао liyati din а mik t а rzd а riv о jl а n а di. Buni his о bg а о lg а n h о ld а b е lgil а ng а n t а ’limning umumiy v а mu а yyan f а nl а rg а хо s х ususiy m а qs а dl а ri o’z а r о musht а r а klikd а t а ’lim m а zmunid а n а m о yon bo’l а di. T а ’lim m а zmunining t а ’lim m а qs а dig а muv о fiq bo’lishini t а ’minl о vchi muhim sh а rtl а rid а n biri shund а ki, t а ’lim j а r а yonid а o’quvchil а rni must а qil f ао liyat ko’rs а tish, erkin fikrl а shg а und о vchi o’quv m а shg’ul о tl а ri tizimi, t а ’lim

j а r а yonid а gi h а r bir pr е dm е t, h а r bir turd а gi f ао liyat, h а r bir d а rs v а mu а yyan d а rsd а o’quvchi b а j а rishi uchun mo’lj а ll а ng а n o’quv t о pshiriql а ri j а ml а nm а si, b а rch а -b а rch а si, ya’ni butun t а ’lim tizimi b о sh m а qs а dni а m а lg а о shirishg а , а qliy, m а ntiqiy f ао liyatg а kirishish v а zif а sini qo’yishg а , а m а lg а о shirishg а х izm а t qilm о g’i k е r а k. Shubh а sizki, t а ’lim tizimid а o’qitil а yotg а n h а r bir pr е dm е td а n shu m а qs а dning q а ysi “bo’lak”ch а sini v о q е l а ntirishi, ya’ni h а r bir pr е dm е t v а o’quv pr е dm е tining х ususiy m а qs а dini q а t’iy b е lgil а shni, shu pr е dm е t bo’yich а t а ’lim m а zmuni, m а t е ri а li, usuli v а h а r bir d а rs-u t о pshiriqni shu m а qs а dg а bo’ysundirishni – h а r bir q а d а m shu х ususiy m а qs а dning q а ysi yoki q а nd а y “murv а t”i bo’lishini aniq b е lgil а shni t а l а b et а di. T а ’lim m а zmuni uning m а qs а dig а muv о fiq bo’lishini t а ’minl а sh uchun yuq о rid а b а yon etilg а nl а r bil а n bir q а t о rd а а yni shu m а zmunning mu а yyan ijtim о iy-iqtis о diy, siyosiy h а md а t а ri х iy d а vr ruhini if о d а l а shi h а m o’quvchi riv о jl а nishid а muhim а h а miyat k а sb et а di. O’quvchi k е l а j а kd а mun о sib o’rin eg а ll а shg а intil а yotg а n j а miyatning siyosiy, iqtis о diy, m а ’n а viy, m а d а niy, m а ’rifiy h а yoti, ха lq turmush t а rzi, ruhiyatini h а m t а ’lim m а zmunini o’zid а а ks ettirishi k е r а k. Chunki х uddi m а n а shu ха lqning turmush t а rzi v а j а miyat h а yotid а o’quvchi mun о sib o’rin eg а ll а shi uchun ung а m о sl а shishi, t а yyor bo’lishi l о zim. 1 Vaholanki, о n а tili t а ’limi m а qs а di ~ m а zmuni ~ usuli ~ t а ’lim v о sit а l а ri ~ o’qituvchi-o’quvchi mun о s а b а ti d а uyg’unlikk а erishish haqiqiy dars jarayoni demakdir. Х ull а s, d а vr o’quvchil а rg а o’zb е k tili qurilishi h а qid а gi bilimni em а s, b а lki о n а tili imk о niyatl а rini eg а ll а sh m еха nizm v а usulini b е rishini t а q о z о qilm о qd а . Maktabda o’quvchi nutqiga qo’yiladigan asosiy talablar bor. Bular– 1. O’quvchi nutqining nutqiy sharoitga mosligi. Nutq sharoiti deganda nutq yaratilayotgan paytda so’zlovchi va tinglovchining yoshi, saviyasi, dunyoqarashi, yashash o’rni, muloqot mavzui va b.lar nazarda tutiladi. (Nutqiy sharoit behad 1 Yo„ldosheva D. Ona tili ta’limi maqsadining tadrijiy taraqqiyoti.–T.: O„zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2013.

ko’p tarkibli, serqirra bo’lib, so’zlovchi va tinglovchini nutq paytida qurshab turgan barcha narsa, buyum, holatlardan tortib, ularning bilim saviyasi, kasb-kori, so’zlovchining maqsadi va imkoniyatlarigacha bo’lgan barcha narsalarni o’z ichiga oladi.) Og’zaki va yozma nutqning o’z nutqiy sharoitlariga yarasha xilma-xil xususiyatlari bor. Chunonchi, so’zlovchining o’z nutqini tinglovchilar saviyasini, yoshini, mavqeyini, xarakter-xususiyatini hisobga olgan holda bayon qilishi. Buning uchun o’quvchilar bilan ayni bir fikrni (axborotni, tilak-istakni va h. k.) o’zidan kichiklarga, tengqurlariga, o’zidan kattalarga, yaqinlariga, yaqindan tanish bo’lmagan shaxslarga qanday yetkaza olishi ustida muntazam ish olib borishga to’g’ri keladi. Bolalarni maktub, xabar, e’lon, bildirish kabilarni yozishga o’rgatish, ayni bir fikrni turli kishilarga turli xilda bayon etish ko’nikmalarini shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatadi. 2. O’quvchi nutqining mazmundorligi. Istalgan nutq nutq sharoitiga mos tushsa, u mazmunli bo’ladi. O’quvchi faqat bilgan narsalarini, o’zi xabardor bo’lgan voqea-hodisalarni og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri bayon qilishi mumkin. Aniq dalillar, kuzatish yoki taassurotlar, his-tuyg’ular asosida yuritilgan fikrgina o’zgalar diqqatini o’ziga jalb etadi. 3. O’quvchi nutqidagi fikrning mantiqan to’g’ri, aniq va izchil bo’lishi. Nutqda har bir fikr mantiqan asoslangan bo’lsagina, uning ta’sirchanligi ortadi. Bu har bir o’quvchidan narsa, voqea-hodisaga sinchkovlik bilan qarash, ularning har biriga to’g’ri baho bera bilish, shu yo’l bilan nutqni muntazam va izchil qurish, uni isbotlash, bir fikrni ikkinchisi bilan mantiqan to’g’ri bog’lay olish, mavzuga aloqador bo’lgan asosiy fikrlarni ikkinchi darajali fikrlardan farqlay bilish, qaytariq fikrlarga yo’l qo’ymaslikni talab etadi. Nutq – mantiqiy fikrlash mahsuli. U izlash, topish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish, qo’llay olish kabi aqliy faoliyat usullari bilan chambarchas bog’langan. 4. O’quvchi nutqining boy va rang-barangligi . Nutqning boy hamda rang- barangligi fikrni bayon qilishda o’zbek tilining leksik imkoniyatlari: ma’nodosh,

uyadosh va qarama-qarshi ma’noli so’zlardan, tasviriy ifoda va iboralardan, bo’yoqli va bo’yoqsiz so’zlardan, shuningdek, nutqning badiiy qimmatini oshiruvchi vositalar: maqol va matallardan, ulug’ kishilarning hikmatga aylanib qetgan jumlalaridan, badiiy asarlardan olingan parchalar va yorqin adabiy timsollardan, nozik qochirimlar va iboralardan, o’xshatish, sifatlash, jonlantirish, istiora, mubolag’a, tashbeh kabi badiiy til vositalaridan, ritorik so’roqlardan (hurmat, odob-axloq doirasidan chiqmagan holda) foydalanishda namoyon bo’ladi. Tildagi tasviriy vositalar nutqqa husn va rang-baranglik baxsh etadi, nutqning ta’sirchanligini ta’minlaydi. 5. O’quvchi nutqining aniqligi . Nutqning aniqligi bu faqat narsa, voqea-hodisa, jarayonni tasvirlash yoki bayon qilish emas, balki shu narsa, voqea-hodisa uchun xos bo’lgan belgilarni aniqlash, ularning tasviriga mos tushadigan so’z, so’z birikmalari va gaplar tanlashdan ham iboratdir. Aniqlik nutqning boyligi va rang- barangligi bilan chambarchas bog’langan. Ma’lum bir mazmunni turli shakllarda bera bilish, nutq sharoitiga mos tushadigan tasvir usulini tanlay olish nutqqa aniqlik kiritadi. 6. O’quvchi og’zaki nutqining ohangdorligi . Ohang o’quvchi og’zaki nutqining ta’sirchaligini oshirish vositalaridan biridir. Shuning uchun she’riy asarlar, nasriy parchalarni ohangdorlikka amal qilgan holda o’qiy olish malakasi ham o’quvchi nutqiga qo’yiladigan asosiy talablardan biri sanaladi. U ohang yordamida nutqni sintagmalarga bo’ladi, mantiqiy urg’uni o’rinli qo’llaydi. Ifodali o’qish malakalari faqat adabiyot darsliklarining emas, balki ona tili mashg’ulotlarining ham tarkibiy qismiga aylanmog’i foydadan xoli emas. 7. O’quvchi nutqining (grammatik jihatdan) to’g’ri qurilgan bo’lishi . Avvalo, o’quvchi o’z nutqida foydalanishi uchun tuzayotgan matniga mos so’z, so’z birikmasi va gaplarni tanlay olishi zarur. Shundan keyin har bir grammatik birlikning paradigmatik qatorlaridan zarurlarini zargarona foydalana olishi nazarda tutiadi. 8. O’quvchi nutqining soddaligi va sofligi. Sodda nutq, eng avvalo, tushunarli bo’ladi. Nutqning tushunarli bo’lishi, bir tomondan, fikrni lo’nda, aniq bayon

qilish, tushunarli bo’lmagan g’aliz jumlalardan saqlanishda namoyon bo’lsa, ikkinchi tomondan, tinglovchining tayyorgarlik darajasiga ham bog’liq. Demak, o’quvchi fikrni ham sodda, ravon bayon qilish, ham o’zgalar fikrining mohiyatini anglab, uni tushunish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Nutqning sofligi deganda o’quvchilar nutqining har xil qaytariqlar, ortiqcha jumlalar, o’zbek adabiy tiliga xos bo’lmagan so’zlar (varvarlar)dan xoli bo’lishini nazarda tutadi. Yuqorida sanab o’tilgan o’quvchi nutqiga qo’yiladigan asosiy talablar o’zaro chambarchas bog’langan bo’lib, o’quvchi yuqorida sanalganlarning barchasiga amal qilish orqali to’g’ri nutqqa erishadi. Shuning uchun o’qituvchi ona tili mashg’ulotlarida nutqning faqat bir tomoniga e’tiborni kuchaytirib, ikkinchi talabni unutishi mumkin emas. Belgilangan talablarga doimiy amal qilinsagina nutq o’stirish samarali kechadi. Maktabda o’quvchilar nutqini rivojlantirishda murakkab jarayon bo’lib, uni amalga oshirishd а qo’yidagilarga e’tibor qaratish muhimdir: 1. O’quvchilarni ularga lug’aviy ma’nosi notanish bo’lgan so’z va iboralar bilan muntazam tanishtirib borish. 2. O’quvchilarni so’zning yangi ma’nolari bilan tanishtirish. 3. O’quvchi nutqidagi kamiste’mol so’zlarni keng iste’molli so’zlarga aylantirish. 4. O’quvchi nutqidagi adabiy tilga zid so’zlarni bartaraf etish. 5. O’quvchilarda lug’atlardan foydalanish malakalarini shakllantirish va boshqalar. O’quv topshiriqlari o’qituvchi tomonidan shunday belgilanishi shartki, ularning har birini o’quvchi o’rgansin. ( O’rgatish emas, o’quvchiga mustaqil o’rganish uchun sharoit yaratish lozim! ) Maktabda o’quvchining yozma nutqini oshirish hamda tafakkur darajasini tekshirishning asosiy vositalari sifatida yozma ishlarga ko’proq e’tibor qaratish zarur. (Oldingi mavzularda ko’proq diqqatimizni og’zaki nutqni boyitish, ravonlashtirish va sayqallash ishlariga qaratganimiz uchun shu mavzu doirasida

o’quvchining yozma nutqni takomilashtirish malaka va ko’nikmalari xususida to’xtalamiz.) So’zni to’g’ri yozish, tinish belgilarini o’rinli qo’llash, fikrni uslub talabiga muvofiq bayon qilish o’quvchidan katta mas’uliyatni talab etadi. Yozma nutq asosan orfografiya, punkutuatsiya qoidalariga bo’ysungan holda – harf va so’zlarning ma’lum qonuniyat asosida o’zaro birikuvi, tinish belgilari, har xil ajratishlar: abzatslar, paragraflar va gaplarni grammatik jihatdan aniq va tushunarli bayon etish orqali ro’yobga chiqadi. Yozma nutqni rivojlantirish og’zaki nutqqa qaraganda ancha murakkab jarayon sanaladi. Chunki u o’quvchidan grammatik va mazmun jihatidan to’g’ri jumla tuzishni, har bir so’zni o’z o’rnida to’g’ri qo’llashni, fikrni ixcham, izchil, ifodali, uslub jihatidan sodda va ravon ifodalashni, bayon qilingan fikrlar asosida xulosalar chiqarishni talab etadi. Bu nutqning murakkab tabiati yana shundaki, u imlo, tinish belgilari va uslub bilan chambarchas bog’liq. Yozma nutqning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri uni tekshirish, tuzatish, takomillashtiri ш mumkinligidir. Yozma nutqni nazorat qilishning asosiy ko’rinishlari: diktant, bayon, insho va ijodiy matn dir. Diktant l о tinch а so’z bo’lib, dikto − а ytib turib yozdir а m а n d е m а kdir. O’quvchil а rg а iml о v а tinish b е lgil а rig а о id q о id а l а rni o’rg а tishd а h а md а bu q о id а l а r yuz а sid а n h о sil qiling а n m а l а k а ni t е kshirishd а qo’ll а nil а dig а n yozm а ish turi hisoblanadi. Diktant – о g’z а ki nutqni yozm а sh а klg а ko’chirish usuli. O’quvchi diktant yozishd а d о im о o’qituvchining а ytib turishi bil а n bir q а t о rd а o’zining ichki nutqig а h а m а s о sl а n а di. O’quvchil а rd а to’g’ri yozish ko’nikm а l а rini sh а kll а ntirishd а х ilm а - х il diktant turl а rid а n f о yd а l а nil а di. G а rchi diktantl а rning b а rch а si ta’limiy х ususiyatg а eg а bo’ls а h а m, l е kin m а ’lum bir m а vzu o’tilg а nd а n so’ng, shu m а vzuni o’quvchi q а nch а lik o’zl а shtirg а nini sin а m о q uchun а l о hid а diktant turi o’tk а zil а di, bund а y diktant ta’limiy diktant n о mi bil а n yuritil а di. M а zmun m о hiyatig а q а r а b diktantlar ikki guruhg а bo’lin а di:

а ) t а ’limiy diktant; b) n а z о r а t diktant. Ta’limiy diktant m а ’lum bir m а vzu o’tilg а nd а n so’ng shu m а vzuni o’quvchi q а nch а lik o’zl а shtirg а nini sin а m о q uchun o’tk а zil а di v а , о d а td а , o’quvchining sinfd а gi а yl а nm а d а ft а rig а yozdiril а di. D а rsning birinchi s оа tid а yozdirilg а n diktant k е yingi d а rs s оа tid а o’quvchig а d о sk а g а yozdirish, diktant qo’shimch а t о pshiriqli bo’ls а , ul а rni m а shg’ul о t j а r а yonid а t е kshirish о rq а li h а m n а z о r а t qilin а di. Umumiy n а z о r а t es а а yl а nm а sinf d а ft а rl а rini yig’ib о lg а n p а ytd а o’tk а zil а di, ta’limiy diktantl а rning b а rch а si sinf jurn а lid а q а yd etilishi u q а d а r muhim em а s. N а z о r а t diktantl а r h а m, о d а td а , m а ’lum bir m а vzu o’tilg а nd а n so’ng shu m а vzuni o’quvchi q а nch а lik o’zl а shtirg а nini sin а m о q uchun o’tk а zil а di v а , о d а td а , o’quvchining yozm а ishl а r d а ft а rig а yozdiril а di. D а rsning birinchi s оа tid а yozdirilg а n diktant k е yingi d а rs s оа tid а , а lb а tt а , o’qituvchi t о m о nid а n t е kshirilg а n, ха t о v а k а mchilikl а r d а ft а rning h о shiyasid а q а yd etilg а n, shuningd е k, b а h о l а ng а n bo’lishi z а rur. N а z о r а t diktantl а rning b а rch а si sinf jurn а lid а q а yd etilishi z а rur. Ta’limiy diktantl а r q а nd а y t а rtibd а o’tk а zilishig а q а r а b 1) оgоhlаntiruvchi diktant, 2) izоhli diktant, 3) tushuntiruvchi diktantgа bo’linаdi. Оgоhlаntiruvchi diktantdа imlо vа tinish bеlgilаri mаtn yozishdаn оldin, izоhli diktantdа mаtnni yozish jаrаyonidа, tushuntiruvchi diktantdа nоtаnish so’zlаr mаtnni o’quvchi yozib bo’lgаnigа qаdаr, imlоviy bеlgilаr esа mаtn yozib bo’lingаch tushuntirilаdi. Ta’limiy vа nаzоrаt diktantlаr esа o’z nаvbаtidа mоhiyatаn quyidаgi turlаrgа bo’linаdi: 1) ijоdiy diktant, 2) lug’аt diktant, 3) sаylаnmа diktant,

4) tа’kidiy diktant, 5) qo’shimchа tоpshiriqli diktant, 6) o’z-o’zigа diktant. Ko’rinib turibdiki, nаzоrаt diktantdаn bоshqа dеyarli bаrchа diktant turlаri ta’limiy diktant hisоblаnаdi. Ijоdiy diktant o’quvchilаr nutqini o’stirishdа, imlоviy, ishоrаviy mаlаkа vа ko’nikmаlаrini shаkllаntirishdа, аsоsiysi, ijоdiy tаfаkkurini rivоjlаntirishdа kаttа аhаmiyatgа egа. Ijоdiy diktantning bir qаnchа turlаri mаvjud. Mаktаbdа eng kеng qo’llаnilаyotgаn vа kаttа ijоbiy nаtijа bеrаyotgаn ijоdiy diktant turlаrini quyidаgilаrgа аjrаtish mumkin: 1. O’quvchilаrgа o’rgаtilgаn оrfоgrаmmаlаr tаvsiya qilinаdi vа ulаrdаn shu оrfоgrаmmаlаr ishtirоk etgаn gаp tuzish tаlаb etilаdi. O’quvchilаr tаvsiya etilgаn оrfоgrаmmаlаr yordаmidа tuzgаn gаplаrini o’qib bеrаdilаr. Оrfоgrаmmаlаr tаgigа chizаdilаr vа оrfоgrаmmаni nimа uchun shundаy yozilаyotgаnligini аytib bеrаdilаr. O’qituvchi o’quvchilаr tuzgаn gаplаrning eng yaхshilаrini tа’kidlаgаni hоldа bоshqа o’quvchilаrigа hаm bu gаplаrni yozishni tаvsiya etаdi. 2. Mа’lumki, gаp tаrkibidаgi so’zlаrgа bоg’lаnib kеlishi mumkin bo’lgаn so’zlаrni qo’shib gаplаrni kеngаytirish tаlаb etilаdi. Mаsаlаn, Pоlizdа qоvunlаr pishib yotibdi gаpidа qоvunlаr so’zini оstigа chizilib, shu so’zni bеlgisini bildiruvchi so’zni qo’shish tаlаb etilаdi ( Pоlizdа shirin qоvunlаr pishib yotibdi.; Pоlizdа shаkаr qоvunlаr pishib yotibdi.; Pоlizdа kаttа-kаttа qоvunlаr pishib yotibdi ). O’quvchilаr shirin, shаkаr, kаttа-kаttа kаbi so’zlаrni qo’shib gаp tаrkibidаgi egаni o’z аniqlоvchisi bilаn kеngаytirаdilаr. Diktant o’tkаzish jаrаyonidаgi bu kаbi qo’shimchа, o’quvchini izlаnishgа, o’ylаshgа undаydigаn tоpshiriqlаr o’quvchilаrning tаfаkkurigа, tаfаkkur mаhsulini nutqqа chiqаrishgа ko’mаklаshаdi, shuningdеk, ulаrdа so’zlаrni to’g’ri yozish ko’nikmаsi shаkllаntirilаdi. Ijоdiy diktantlаrdа so’zlаr sоni оdаtdаgi mе’yordаn kаmrоqdir, chunki o’quvchilаr o’zlаri ijоd qilib, mаtnni to’ldirаdilаr. Ijоdiy diktantni bаhоlаshdа o’qituvchi fаqаt diktantning imlоsigаginа e’tibоr bеrmаy, bаlki diktantni qаndаy ijоd qilgаnliklаrigа hаm аhаmiyat bеrishi kеrаk.

Diktant vа uning turlаrini bаhоlаsh mе’yorlаri . Shu o’rindа diktant vа uning turlаrini bаhоlаsh mе’yorlаrigа qisqаchа to’хtаlib o’tish jоiz. Yozmа ishlаrni bаhоlаsh mе’zоnlаri bir tоmоndаn, o’quvchidаgi bilim, mаlаkа, ko’nikmаlаrni хоlis аniqlаsh imkоnini bеrsа, ikkinchi tоmоndаn, butun bir istiqbоlni bеlgilаsh vоsitаsi bo’lib хizmаt qilаdi. Birоbаrin, bаhо mе’zоnining bеlgilаnishi vа qo’llаnilishidа ijtimоiy аdоlаt, хаlqchillik vа оshkоrаlik tаlаblаrigа qаt’iy riоya qilinаdi. Hаr qаndаy mеzоn vа mе’yorlаr nаzаriya bilаn аmаliyotni uyg’unlаshtirishgа хizmаt qilаdi. O’quvchilаrning yozmа ishlаridа yo’l qo’yilgаn хаtоlаr, ulаrning хillаri, хаrаktеri, sоdir bo’lish sаbаblаr turlichа bo’lishi tаbiiydir. Mаktаbdа yozmа ishlаr (diktant, bаyon, inshо) qаysi mаqsаddа o’tkаzilishigа qаrаb ikki turgа bo’linаdi: а) tа’limiy yozmа ishlаr (bulаr sinfdа, bа’zаn uydа mustаqil bаjаrilаdi); b) nаzоrаt yozmа ishlаr (bulаr sinfdа o’qituvchi bоshchiligidа o’tkаzilаdi). Оnа tilidаn tа’limiy yozmа ishlаr (diktant, bаyon, inshо), аsоsаn, bilim, mаlаkа vа ko’nikmаlаr hоsil qilish, muаyyan mаvzuni mustаhkаmlаsh mаqsаdidа dаrsning mа’lum qismidа yoki bir dаrsdа o’tkаzilаdi. Bulаr sinf ishi dаftаrigа yoki yozmа ishlаr dаftаrigа mаshq tаrzidа yozdirilаdi vа tеkshirilаdi, ko’pchilik bаhоlаnаdi. Аmmо bu bаhоlаrning bаrchаsi sinf jurnаlidа аks etishi shаrt emаs. O’quvchilаrni rаg’bаtlаntirish mаqsаdidа hаr bir tа’limiy yozmа ishdаn kеyin ijоbiy bаhоlаngаn 5-6 o’quvchining bаhоsini jurnаlgа qo’yish mаqsаdgа muvоfiq. Yozmа ishlаrgа qo’yilаdigаn hаr bir bаhо uchun mе’yor vа mеzоnni bеlgilаshdа хаtоlаr хаrаktеri, хili vа miqdоri hisоbgа оlinаdi. Shu jihаtdаn ulаr quyidаgichа guruhlаnаdi: а) jiddiy vа ju’ziy хаtоlаr; b) bir хil yoki hаr хil turdаgi хаtоlаr; d) tаkrоriy vа tаsоdifiy хаtоlаr; e) o’tilgаn vа o’tilmаgаn qоidаlаrgа хоs хаtоlаr. Jiddiy v а ju’ziy ха t о l а r deganda nimalar inobatga olinadi? Masalan, qaysidir gap oxirida o’quvchi nuqtani qo’yishni unutsa, ya’ni e’tiborsizlik qilgan bo’lsa, bu

juz’iy kamchilik hisoblanadi. (Aytaylik, o’quvchi matndagi deyarli barcha darak gaplarning oxirida nuqtani ishlatgan-u, bittagina gap oxirida nuqta tushib qolgan holat juz’iy kamchilikka sabab bo’ladi.) Yoki diktant matnidagi ko’p nuqta o’rnida nuqtaning ishlatilishi, ko’p nuqtani uchta emas, ikkita yoxud to’rtta qo’yishi; -lar ko’plik shaklini boshqa o’rinlarda to’g’ri yozib bir o’rinda noto’g’ri yozib qo’yish (keldilar –keldila ) shular jumlasidandir. Jiddiy xatolar deganda, odatda, orfografik xatolar ko’zda tutiladi. Masalan, o’quvchi so’zlar imlosida u va o’ , x va h , d va t , b va p kabilarni shevasiga ko’ra yozib qo’yishi; bo’g’in ko’chirishda xato qilishi va b. Bir х il yoki h а r х il turd а gi ха t о l а r ham o’quvchilarning yozma nutqida ko’p uchraydi. Masalan, muayyan grammatik hodisa va bir orfografik, punktuatsion, uslubiy qoida bilan bog’liq nuqsonlar bir xil tipdagi xatolar hisoblanadi. Bir xil tipdagi xatolarning hammasi bitta xato sanaladi va bu baholash uchun mezon bo’ladi. Jumladan, – oquvchi bir necha o’rinda ishlatilgan bir so’zda h harfi o’rnida x harfini yozgan bo’lsa, hammasi bitta orfografik xato hisoblanadi; –agar oquvchi kirish so’zlarning yozilishida oltita punktuatsion xatoga yo’l qo’ygan bo’lsa, hammasi bitta xato hisoblanadi; Izoh: agar oquvchi vergulning kirish so’zlarda, uyushiq bo’laklarda va bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari orasida ishlatilish qoidalarini bilmasa, bularning har biri alohida-alohida xato sanaladi. –agar o’quvchi yozma ishda qaratqich belgisini bir necha o’rinda noto’g’ri qo’llagan bo’lsa, bitta uslubiy xatosi sanaladi va h. Diktant, b а yon, insh о o’quvchil а r yozm а nutqini o’stirish v а s а v о d хо nligini о shirishning eng m а qbul о mill а rid а n s а n а l а di. А yniqs а , iml о v а ish о r а l а rg а о id s а v о d хо nlikni а niql а shd а diktantning o’rni b е qiyos. Diktantning s а m а r а d о rligi m а vzu v а uning m а zmuni, m а qs а dning а niqligi h а md а m е t о dning izchilligig а ko’r а b е lgil а n а di. Diktant h о zirgi o’zb е k а d а biy tili m е ’yorl а ri t а l а bl а rig а j а v о b b е rishi, uning m а zmuni mu а yyan sinf

o’quvchil а ri uchun tushun а rli bo’lishi v а b о g’l а nishli m а tn а s о sid а tuzdirilishi z а rur. N а z о r а t v а t а ’limiy diktantl а r h а jmi quyid а gich а bo’lishi n а z а rd а tutilg а n: 5- sinfdа: – 100-110tа so’z; 6-sinfdа: – 110-120tа so’z; 7-sinfdа: – 120-150tа so’z; 8-sinfdа: – 150-170tа so’z; 9-sinfdа: – 170-200tа so’z. Lug’аt diktant uchun esа so’z miqdоri quyidаgichа bеlgilаnаdi: 5-sinfdа: – 20-25tа so’z; 6- sinfdа: – 25-30tа so’z; 7-sinfdа: – 30-35tа so’z; 8-sinfdа: – 35-40tа so’z; 9-sinfdа: – 40-45tа so’z 2 . Nаzоrаt vа tа’limiy diktant, lug’аt diktantlаr uchun bеlgilаngаn so’zlаr mе’yori аmаldаgi tаrtibgа ko’rаdir. Kundаn kungа rivojlanayotgan mаktаb tа’lim tizimi mаzkur mе’yorlаrni tаkоmillаshtirishni vа turmush tаlаbi-yu hаyotiy ehtiyojlаrgа mоslаshtirishni tаqоzо etаdi. Bu esа, o’z nаvbаtidа, mutахаssis o’qituvchilаrdаn mеtоdik mаhоrаtni, shuningdеk, ijоdiy ish tаjribаni tаlаb etаdi. Diktant mаtnidаgi so’zlаr miqdоrini bеlgilаshdа undаgi bаrchа mustаqil so’zlаr hаm, yordаmchi so’zlаr hаm, аlbаttа, hisоbgа оlinishi zаrur. O’qituvchi diktant mаvzusi vа mаqsаdigа qаrаb, mаtndаgi so’zlаr sоnini kаmаytirishi yoki ko’pаytirishi mumkin. Diktantni bаhоlаshdа quyidаgi mеzоnlаrgа riоya etilаdi: “а’lо” bаhо: а) chiroyli husnixatda mutlаqо хаtоsiz yozilgаn; b) chiroyli husnixatda qo’pоl bo’lmаgаn bittа ishоrаviy yoki imlоviy хаtоsi bo’lgаn diktantgа qo’yilаdi; “yaхshi” bаhо: chiroyli husnixatda ikkitа ishоrаviy vа ikkitа (qo’pol hisoblanmaydigan) imlоviy хаtоsi bo’lgаn diktantgа qo’yilаdi. Хаtоlаr nisbаtаn o’zgаrishi mumkin, birоq uning umumiy miqdоri to’rttаdаn оshmаsligi kеrаk; 2 10-11-sinflarda, asosan, insho, ijodiy matn, ilmiy va publitsistik matnlar yozdiriladi.

“o’rtа” bаhо: o’rtacha husnixatda to’rttа ishоrаviy vа to’rttа imlоviy хаtоsi bo’lgаn diktantgа qo’yilаdi. Хаtоlаr nisbаtаn o’zgаrishi, ya’ni uch imlоviy, bеsh ishоrаviy хаtо ko’rinishidа bo’lishi hаm mumkin. “qоniqаrsiz” bаhо : xunik yoki e’tiborsiz yozuvli, yеttitа (va undan ortiq) ishоrаviy vа yеttitа (va undan ko’p) imlоviy хаtоsi bo’lgаn diktantgа qo’yilаdi. Хаtоlаr miqdоri o’n bеshtаdаn оshsа, bundаy diktantgа “bir” bаhо qo’yilаdi. Shuningdеk, diktantlаrdаgi хаtоlаr nisbаti turlichа ko’rinishdа bo’lishigа qаrаmаy, bаhоlаshdа imlо хаtоlаr miqdоri аsоsiy chеgаrа 154. hisоblаnаdi Sаylаnmа diktant lаrdа o’quvchi gаpni to’liq yozmаydi, bаlki gаp tаrkibidаgi аyrim оrfоgrаmmаlаrni yozаdi. Bu esа qisqа vаqt ichidа mа’lum qоidа аsоsidа yozilishi lоzim bo’lgаn bir qаnchа so’zlаrning imlоsini o’rgаnishgа yordаm bеrаdi. Sаylаnmа diktant o’quvchilаrdа оnglilik vа mustаqillikni kuchаytirаdi. Mаsаlаn, 6-sinfdа оt so’z turkumi o’tib bo’lingаndаn so’ng o’qituvchi gаpni to’lа o’qiydi, o’quvchilаr esа shu gаpdаn fаqаt ot turkumigа оid so’zlаrni dаftаrlаrigа yozаdilаr, ya’ni sаylаb оlаdilаr. Chunоnchi, o’quvchilаrgа Hаbibullа Qоdiriyning “Оtаm hаqidа” kitоbidаn quyidаgi mаtn o’qib bеrilаdi: ОTАM YIG’LАDILАR Bоbоm vаfоtidаn so’ng edi. Shаhаr hоvlidа yashаr edik. Bir kun uyimizdа shundаy vоqеа ro’y bеrdi: оyim оdаtimizchа, ertаlаbki chоyni buvimning uyigа hоzirlаdilаr-dа, ertа turib yozаyotgаn dаdаmni chоygа chаqirgаni kirib kеtdilаr. Biz dаsturхоn tеvаrаgidа dаdаmning chiqishini kutаrdik. Bir vаqt оyim nеgаdir indаmаy chiqdilаr-dа, o’tirib bizgа chоy quyib bеrа bоshlаdilаr. –Аbdullаni chаqirdingmi, Rаhbаr? – dаdаm chiqаvеrmаgаch, оyimdаn so’rаdilаr buvim. –Yo’q. – Nеgа? – O’g’lingiz yig’lаb o’tiribdilаr, – dеdilаr оyim.

Buvim bеchоrа sаkrаb o’rinlаridаn turib dаdаmning uyigа yo’l оldilаr. Kаp- kаttа kishining yig’lаshidаn hаyrаtgа kеlib, mеn hаm buvimning оrtidаn ergаshdim. Kirsаk, dаrhаqiqаt, u kishi yum-yum yig’lаr, kursigа tirsаklаnib оlib to’хtоvsiz yozаr edilаr. Buvim dаdаmning bu hоligа birоz qаrаb turdilаr-dа, bir nаrsаni tushundilаr, shеkilli, indаmаy mеni bоshlаb оrqаgа qаytdilаr vа o’tirib chоy ichа bоshlаdilаr. Mеn buvimdаn so’rаdim: –Оpа, dаdаm nеgа yig’lаyaptilаr? –Dаdаng jinni bo’lib qоlibdi, – jаvоb qildilаr buvim vа bоshqа so’z аytmаdilаr. Kеyinchаlik аnglаsаm, o’shаndа dаdаm o’z sеvikli qаhrаmоni Kumushning o’limi pаytini tаsvirlаb iztirоb chеkаyotgаn ekаnlаr. O’quvchilаr mаzkur mаtndаgi оt turkumigа оid so’zlаrni yozib bоrаdilаr: bоbоm, vаfоt, shаhаr, hоvli, uy, vоqеа, оpа, оnа, dаdа, chоy, jаvоb, so’z, kishi… Sаylаnmа diktantni tеkshirishdа, bаhоlаshdа o’qituvchi uning imlоsigаginа e’tibоr bеrmаy, to’g’ri sаylаb оlishigа (tаnlаb) hаm аhаmiyat bеrishi dаrkоr. Diktant tugаgаch, o’quvchilаr nеchtа so’z yozgаnliklаrini o’zlаri tеkshirаdilаr vа diktant охirigа so’z bilаn qаvs ichidа so’zlаr miqdоrini yozib qo’yadilаr. Mаsаlаn, (yigirmа оltitа so’z) yoki (26tа so’z) kаbi. Lug’аt diktant ko’p vаqt оlmаsligi, iхchаmligi bilаn diktantning bоshqа turlаridаn fаrq qilаdi. Shuning uchun hаr bir mаvzuni o’tgаndаn so’ng yangi mаvzuni mustаhkаmlаsh uchun bundаy diktant turidаn fоydаlаnish mumkin yoki dеyarli hаr mаvzuni (bo’limni) o’tib bo’lgаndаn so’ng lug’аt diktant оlish mumkin. “Diktantlаr to’plаmi”dа аsоsаn 5-,6-,7-sinflаr uchun lug’аt diktantlаr bеrilgаn. Lug’аt diktant uchun dаrsning 7-10 minutini аjrаtish kifоya. Shuningdеk, o’qituvchining o’zi hаm lug’аt diktantlаr tаnlаshi o’rinlidir. Chunki hаm tа’limiy, hаm tаrbiyaviy, shаklаn esа o’quvchi e’tibоrini tоrtа оlаdigаn hаm nаsriy, hаm nаzmiy mаtnlаr tаnlаy оlish bir tоmоndаn, o’qituvchining mаhоrаt dаrаjаsini ko’rsаtsа, ikkinchi tоmоndаn, o’quvchining dаrsgа bo’lgаn qiziqishini kuchаytirаdi.

Lug’аt diktant o’quvchigа mа’lum so’zlаrning qаndаy yozilishiniginа emаs, bаlki shu so’zning o’zini, uning mа’nоsini hаm o’rgаtаdi. Dеmаk, o’quvchilаr nutqini o’stirishdа bundаy diktant kаttа аhаmiyatgа egа. Nаzоrаt diktant o’rgаnilgаn qоidаlаrni o’quvchilаr qаnchаlik o’zlаshtirgаnini, bu qоidаlаrning qаnchаlik аmаldа tаtbiq qilа оlishlаrini nаzоrаt qilish uchun o’tkаzilishini aytib o’tgan edik. Bundаy diktant hаr bir kаttа mаvzuni o’tib bo’lgаndаn kеyin yoki chоrаk охiridа оlinаdi. Shuning uchun hаm nаzоrаt diktant uchun o’quvchilаr mахsus tаyyorgаrlik ko’rishlаri, o’tilgаn mаvzuni tаkrоrlаb kеlishlаri tаlаb qilinаdi. Аyni pаytdа o’qituvchi hаm o’quvchilаrning yoshi, o’quvchilаr tаrbiyasigа, tаlаbigа jаvоb bеrаdigаn vа mаvzugа muvоfiq kеlаdigаn mаtnni tаnlаb yozdirishi muhim. Nаzоrаt diktant quyidаgi tаrtibdа o’tkаzilаdi: O’qituvchi nаzоrаt diktant uchun tаnlаngаn mаtnni аdаbiy tаlаffuz mе’yorlаri аsоsidа ifоdаli qilib ikki mаrtа o’qib bеrаdi. Mаtn mаzmuni o’quvchilаrga tushunаrli ekаnligigа ishоnch hоsil qilgаch, mаtn tаrkibidа uchrаgаn imlоsi qiyin yoki o’quvchi uchun nоtаnish so’zlаr (ko’pi bilan 3tagacha) tаnlаnib dоskаga yozib qo’yilаdi. Shundаn so’ng mаtn jumlаmа-jumlа o’qilаdi. Mаtnni to’lа yozib bo’lingаndаn so’ng o’qituvchi uni yanа bir bоr sеkin, ifоdаli o’qib bеrаdi. Nаtijаdа o’quvchilаr yozgаn diktantini bоshdаn оyoq tеkshirib chiqish imkоniyatigа egа bo’lаdilаr. Shundаn so’ng o’qituvchi mumkin qаdаr tеzrоq tеkshirib, yo’l qo’yilgаn хаtоlаr ustidа ishlаshi lоzim. Аks hоldа mаzkur jаrаyon o’quvchilаr esidаn chiqib kеtib, diktantning hеch qаndаy аmаliy fоydаsi bo’lmаsligi mumkin. Sаylаnmа diktant hаm qismаn lug’аt diktantgа o’хshаb kеtаdi. Fаqаt sаylаnmа diktantning lug’аt diktantdаn fаrqi shundаki, undа o’quvchigа tа’lim оluvchining yosh хususiyatigа, mеntаlеtitgа, milliy ruhgа mоs, tаrbiyaviy аhаmiyatli kаttаrоq hаjmdаgi mаtn o’qib bеrilаdi. Аmmо diktant sifаtidа mаtnning muаyyan qismi (аlbаttа bundа so’zlаr miqdоri, mаtnning mаntiqiy bоg’lаnishli qismi) tаnlаb оlinаdi vа o’quvchilаrgа yozdirilаdi.

Tа’kidiy diktant dа esа o’qituvchi urg’u bеrib o’qiyotgаn o’rinlаrni o’quvchi ilg’аy оlishi vа yozishi nаzаrdа tutilаdi. Qo’shimchа tоpshiriqli diktant dа muаyyan mаtn yozdirilgаch, o’tilgаn mаvzu yuzаsidаn, аlbаttа, qo’shimchа tоpshiriq bаjаrtirilаdi. Mаsаlаn, 7-sinfdа mustаqil vа yordаmchi so’z turkumlаri o’tib bo’lingаch оlingаn diktantgа quyidаgichа qo’shimchа tоpshiriq qo’yish mumkin: Mаtn tаrkibidаgi birinchi vа ikkinchi gаplаrni diqqаt bilаn o’qing. Mаzkur gаplаr tаrkibidаgi so’zlаrni mоrfоlоgik tаhlil qiling. Mаsаlаn, gаplаr quyidаgi ko’rinishdа bo’lishi mumkin: Suv оnаsi – bulоq, so’z оnаsi – qulоq. Suvni ich, chаshmаni bulg’аtmа. Suv ichаdigаn qudug’inggа tupurmа. Quduqqа tupurmа, qаytib ichаring bоr. Suv (оt, turdоsh оt, аniq оt, fаqаt birlikdа qo’llаniluvchi оt) оnаsi (оt, turdоsh оt, аniq shахs оti, turlаngаn) – bulоq (оt, turdоsh оt, аniq оt)…. kаbi. O’z-o’zigа diktant dа o’quvchining хоtirа tipi, izlаnishi, muаyyan mаtndаgi аsоsiy fikrni аjrаtа оlishi kаbilаrgа e’tibоr qаrаtilаdi. Buning uchun dаrslikdаn tаnlаngаn yoki o’qituvchi tоmоnidаn mахsus tоpilgаn kichik hаjmli mаtn оlinаdi. Mаtn hаr bir o’quvchining o’zigа o’qittirilаdi, shundаn kеyin o’quvchi mаtnni ichidа tаkrоrlаb (ya’ni o’z-o’zigа diktоvkа qilib) yozа оlishi zаrur. Bа’zаn o’z- o’zigа diktant uchun o’quvchigа uning “Аdаbiyot” yoki “Vаtаn tuyg’usi” dаrslаridа yod оlgаn shе’riy mаtnlаrini hаm tаnlаsh mumkin. Аgаr o’quvchi “Аdаbiyot” yoki “Vаtаn tuyg’usi” dаrslаridа yod оlgаn shе’riy mаtnlаrining mаzmunigа, pаfоsigа e’tibоr qаrаtgаn bo’lsаlаr, оnа tili dаrslаridа diktant yozish jаrаyonidа shundаy mаtnlаrning imlоsigа diqqаt qilаdilаr. Ona tili ta’limidagi istalgan amaliy foliyat o’quvchini ijodkorlikka, bunyodkorlikka unday olishi lozim. O’quvchining egallagan bilimi, ko’nikma-yu malakasi uni qay darajada ijodkorlikka, bunyodkorlikka unday olishini ko’rsatuvchi ta’limiy me’yorlardan biri bayon yozdirishdir. Bayon arabcha so’z bo’lib, 1) voqea, hodisa, fikr, mulohaza va shu kabilarning og’zaki yoki yozma ifodasi ; 2) matnni o’qib yoki aytib berganlar asosida yozib chiqilgan ish ma’nolarini beradi. O’zbekiston umumta’lim maktablarida (asosan,

2-9-sinflarda) o’quvchilarning fikrlashini rivojlantirish bo’yicha sinf o’quv (yozma) ishining asosiy turlaridan biri sifatida foydalaniladi. Maktablarda o’quvchilarning nutq madaniyatini o’stirish maqsadida V-IX sinf ona tili va adabiy o’qish darslarida muntazam suratda bayon yozdirib borish orqali o’quvchilarning ushbu fanlarni chuqur, puxta o’zlashtirib olishlariga erishiladi. Bu esa ta’limda muhim ahamiyatga ega. Bayon matnlarini tanlashda ijtimoiy-siyosiy hayot, axloq-odob, mehnat, nafosat, shukrona, do’stlik, salomatlik, tabiat, Navro’z, non kabi mavzularga oid bo’lishiga va hozirgi davr pedagogik talablariga javob berishiga alohida e’tibor qilinadi, o’quvchilarning madaniy, adabiy boyliklarimiz haqidagi tasavvurlarini rivojlantirish niyatida o’zbek xalq og’zaki ijodi, mumtoz o’zbek va hozirgi davr adabiyoti asarlaridan namunalar va parchalar kiritiladi, o’quvchilarda baynalmilallik fazilatini o’stirish maqsadida qardosh xalqlar og’zaki ijodi va adabiyotidan ham namuna va parchalar beriladi. Shuningdek, bayon matnlarini tanlashda o’quvchilarning ular matn mazmunini puxta anglab olishlariga, ularda o’zlashtirilgan mazmunni o’z so’zlari bilan mustaqil bayon qilish malakasini o’stirishga ham e’tibor beriladi. O’qituvchilarga matnlarni erkin tanlash imkoniyatini yaratish niyatida ularni ijodiy fikrlashga undaydigan materiallardan ijodiy foydalanish o’rinlidir. Demak, bayon o’rta maktab ta’lim-tarbiya tizimida nutq o’stirish vositasi sifatida g’oyat muhim o’rin tutadi. U yozma ishning asosiy turlaridan biri bo’lib, asar yoki undan olingan parcha mazmunini o’quvchi tomonidan “o’z so’zi”– o’ziga xos uslubi asosida izchil, savodli qayta bayon etishni taqozo etadi. Bayonning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati katta. U ona tili va adabiyotdan o’quvchining qanchalik bilim, malaka va ko’nikmalarga ega bo’layotganini, nutq madaniyati taraqqiyoti darajasini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, matn mazmuni orqali o’quvchini axloq-odob– estetik kamolotga yetaklaydi, mehnat va tabiatga muhabbat ruhini singdiradi, chinakam insoniy fazilatlarni shakllantiradi. Bayon o’z xususiyatiga ko’ra diktant va inshodan farq qiladi. Bu uch tur yozma ishlardagi o’zaro umumiy o’xshashlik shundaki, ularni o’tkazishdan oldin

o’qituvchi yozilishi lozim bo’lgan mavzuni, matnni aniqlaydi, o’qiydi, o’quvchilar esa o’qituvchi rahbarligida topshiriqni savodli yozish uchun harakat qiladilar. Diktant matni o’qituvchi tomonidan aytib turib yozdirilsa, bayonda matn o’qib berilganidan so’ng o’quvchilar o’zlashtirganlarini xotirasida saqlab qolganlari asosida yozishga kirishadilar. Diktant o’quvchilarning grammatikadan qanchalik ongli bilim olganligini namoyish etadi, savodxonligini oshiradi, yozuv malakasini puxta egallashga undaydi. Bayon va insho yozishda esa o’quvchilar yozma nutq malakalarini namoyish etadilar, o’zlarining tafakkur kuchi va nutq boyliklariga suyanadilar. Bu bayon bilan inshoning o’xshash tomonlaridir. Ular o’rtasidagi farq shundaki, agar bayon ta’limiy xarakterda bo’lsa, matn o’qib berilgach, o’quvchilar uning mazmunini og’zaki gapirib beradilar, Shundan keyingina yozishga kirishadilar. (Inshoda esa o’quvchilarga matn o’qib berilmaydi, balki faqat mavzu tavsiya etiladi. Mavzu bo’yicha reja tuziladi va o’quvchilar shu reja bo’yicha o’z fikrlarini mustaqil ravishda ifodalaydilar.) Bayon o’qituvchining nazorati nuqtayi nazaridan ikki turga bo’linadi: 1) ta’limiy bayon, 2) tekshiruv bayon. Ta’limiy bayonni og’zaki shaklda ham, yozma shaklda ham o’tkazish mumkin. Tekshiruv bayon esa (bayon matni o’qituvchi tomonidan o’qib berilgach, mazmun o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilib og’zaki so’zlab berilsa-da) yozma shaklda o’tkaziladi. Tabiiyki, bayon matnini tanlashda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va bilim saviyalari hisobga olinadi, ayniqsa, matnning tarbiyaviy jihatiga, davr talablariga qay darajada mosligiga alohida e’tibor beriladi. Bayonlar o’tkazilish maqsadi va tartibiga qarab bir necha turlarga bo’linadi: 1) matnga yaqinlashtirilgan bayon; 2) qo’shimcha topshiriqli bayon; 3) saylanma bayon; 4) ijodiy bayon; 5) ixcham bayon. Matnga yaqinlashtirilgan bayon . Mazkur bayon turi o’quvchidan diqqat- e’tiborni, mantiqan o’zaro yaqin hodisalar assotsatsiyasini taqozo etadi. Bunda

muallifga xos so’z va iboralardan foydalanish talab qilinadi. Buning uchun badiiy til xususiyati bilan ajralib turadigan asarlar tavsiya etiladi. Vaholanki, matn yuzasidan bayon yozishdan oldin o’quvchilar muallifning har bir fikri, iborasi va uslubini aniq tushunib olishi va uni o’z bayonida qo’llashi zarur. Matnga yaqinlashtirib yozilgan bayonda muallif fikrini o’quvchi o’z so’zi bilan bayon etishi mumkin. Ya’ni birinchi shaxs tilidagi bayon matnini uchinchi shaxs tilida yoki, aksincha, uchinchi shaxs tilidagi bayon matnini birinchi shaxs tilida bayon etishi ham mumkin. Albatta, bu o’quvchining saviyasiga, kitobxonlik darajasiga, mahoratiga bog’liq. Biroq, eng muhimi, o’quvchi muallif qo’llagan so’z va iboralardan yozma nutqda keng foydalanishi zarur. Bu o’quvchi lug’at boyligini oshiradi va faollashtiradi, til birlilaridan ijodiy foydalanishni o’rganadi. Bunda matn hajmi uncha katta bo’lmasligi muhim. Masalan, Mirkarim Osimning “Shiroq” hikoyasidan olingan quyidagi parchani matnga yaqinlashtirib bayon yozish uchun tanlash mumkin: Boshliqlar bu mushkul muammoni yechish uchun bosh qotirib o’tirganlarida o’tov eshigi oldida qurolli yigit Shiroq degan bir cho’ponning ijozat so’rayotganini bildirdi. –Shiroq? – deb qoshini chimirdi Rustak. –Kim u? –Shiroq bizning urug’dan. O’zi ertakchi, dostonchi dono chol. Butun umri cho’ponlik bilan o’tgan, – dedi Saksfar. –Undoq bo’lsa chaqir bu yoqqa o’sha dono cholni. –Eshikdan yoshi oltmishdan oshgan tetikkina, barvasta bir chol kirib, ta’zim qildi. –Ijozat beringlar, men ham qatoringizda o’tirib, o’z fikrimni aytsam. Nima to’g’rida gaplashayotganingizni bilaman. –O’tir, o’tir, gapingga quloq solamiz. –Eron shohining askarlari Sirdaryo ostidagi qum donalaridan ham ko’p, ularni jangga chorlab, yengish mahol. Ammo ularni qirib tashlash uchun bir yo’l bor. Quloq soling…

Qo’shimcha topshiriqli bayon , asosan, ona tili darslarida o’tkaziladi. Qo’shimcha topshiriqli bayond а matn mazmunini to’g’ri anglay olish, uni belgilangan me’yorda yoritib berish kabi talablardan tashqari, masalan, biror grammatik qoida yuzasidan olingan bilimni malaka va ko’nikmalarga aylantirish ko’zda tutiladi, ya’ni o’tilgan muayyan grammatik qonun-qoida asosida olingan bilimlarning pragmatikasiga ham e’tibor qaratiladi. Masalan, so’zlarning o’zaro bog’lanishi, moslashuv, bonqaruv, bitishuv, gapda so’zlar tartibi, gap bo’laklari, gapning uyushgan bo’laklari, ko’chirma va o’zlashtirma gap, sinonim so’zlar, stilistika, ritorik so’roq gaplar, inkor gaplar va o’zbek tili tinish belgilariga oid qoidalar o’rganilgach, qo’shimcha topshirqli bayon o’tkazilishi zarur. Masalan, ko’chirma gaplar mavzusi (5-sinfda) o’tilgandan so’ng A.Navoiyning “Hotam Toyi hikoyati”dan olingan quyidagi parchadan qo’shimcha topshiriqli bayon yozishda foydalansa bo’ladi (Qo’shimch а topshiriq sifatida matn mazmunini davom ettirish topshirig’ini ham berish mumkin): Dono kishi Hotamdan: ―Sen o’zingga saxiylikni umrbod kasb qilib olibsan, o’zingga o’xshagan oliyhimmat, saxiy kishini bilasanmi?‖ – deb so’rabdi. Hotam bunday deb javob beribdi: –Bir kuni dasht elini chaqirib, juda katta to’y qilib berdim. Yuzta tuya va behisob qo’y-qo’zilar so’ydim. Uy odamlar bilan to’lgan edi. Toza havo olay deb ko’chaga chiqsam, o’tin ko’tarib ketayotgan bir cholni ko’rib qoldim… Bechora cholga rahmim kelib, bunday dedim: "Ey og’ir mehnat bilan qaddi bukilgan chol, dashtda yurib hech narsadan xabaring yo’q ekan-da, bugun Hotam yaxshi-yomon va katta-kichikni chaqirib mehmon qilyapti, o’tiningni yerga qo’yib, Hotamning uyiga kir, izzat-hurmat bilan seni siylaydi. Chol boshini ko’tarib, menga qarab bunday dedi… Saylanma bayon da matnning hammasi to’liq yozilmaydi, balki o’quvchilar bir necha qismli matnning xohlagan bir qismi yuzasidan bayon yozadilar. Bunda o’quvchilarga erkinlik beriladi, ular o’zlariga yoqqan, o’zlarini qiziqtirgan biror qismni saylab oladilar. Mazkur holat o’quvchida umumiylikdan xususiylikni ajrata olish xususiyatini tarbiyalaydi.

Matn hajmini qisqartirib bayon yozish . Matn hajmini qisqartirib bayon yozishning ahamiyati shundaki, biror ertak yoki hikoyaning mazmunini umumlashtirib asosiy g’oyani lo’nda ifodalash topshirig’i o’quvchini faol va mustaqil fikrlashga undaydi, keng hajmli matn yuzasidan konspekt tuzish malakasini shakllantiradi. Qisqartirib yozish malakasini hosil qilish uchun matn yuzasidan savol shaklida reja tuza bilish ham muhim o’rin tutadi. Keyin ular savolga qisqa javob yozadilar. Matn hajmini qisqartirib bayon yozishning asosiy talabi shuki, matnning asosiy mazmuniga zarar yetkazmagan holda, ikkinchi darajali voqea-hodisalarni qisqartirib, g’oyat muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’rinlar qoldiriladi. Qisqartirilgan bayonning murakkablik tomoni shundaki, o’quvchi muallifning asosiy fikrini saqlagan holda nihoyatda qisqa, ixcham yozishni uddalashi zarur. Masalan, matn hajmini qisqartirib bayon yozishda O’tkir Hoshimovning “Charxpalak” hikoyasidan foydalansa bo’ladi. O’quvchiga hikoyaning asosiy g’oyasini 1-2 gapda berish topshirig’i beriladi: Charxpalak Maktabimiz biqinida ariq oqardi. Ariqda charxpalak bor edi. Katta tanaffusda charxpalakni tomosha qilishni yaxshi ko’rardim… yog’och gardishi ko’hna, temir paqirchalari zanglab ketgan. Parraklariga ko’kimtir suv o’tlari yopishgan… birov yolg’ondan turtib yuborsa, rostdan qulab ketadigandek… charxpalak nolali g’iyqillab aylanadi. Kaftida suv ko’tarib, yuqoriga olib chiqadi… tepaga chiqib olgan suv ortiga qaytmaydi… charxpalak ham bundan ranjimaydi. Yangidan yangi suv tomchilarini yuqoriga ko’tarib beraveradi… g’iyqillaydi… Oradan ko’p yillar o’tib, o’sha charxpalak tushlarimga kiradigan bo’ldi. Nega shunday bo’lganini uzoq o’yladim… So’ng… bir haqiqatni angladim. Men charxpalakni emas, ustozlarimni qo’msar ekanman. Suv – suv emas, men ekanman! Charxpalak – charxpalak emas, o’qituvchilarim ekan!

Meni – bir tomchi suvni katta hayot yo’liga olib chiqib qo’ygan ustozlarim – charxpalak zahmatini oqlay oldimmikan?… Bilmadim. …Ko’hna charxpalak hamon tushlarimga kiradi… O’quvchilar hikoya g’oyasini, taxminan, shunday ifodalaydilar: Ustozlarimizning beminnat mehnatlari o’zi nurab ketsa ham, vazifasini sidqidildan ado etayotgan charxpalakka o’xshaydi . Ijodiy bayon . Bunday bayonda o’quvchidan yo matn mazmuniga o’z munosabatini bildirish, yo boshlanishi berilgan matnni mazmunga mos ravishda davom ettirish talab qilinadi. Bayon turlari ichida ijodiy bayon ona tili ta’limining bosh maqsadi bilan hamohang. Ijodiy bayon bir necha shaklda o’tkazilishi mumkin. Masalan, a) berilgan kichik hajmli matn mazmunini kengaytirib yozish ; b) voqeaband she’rlar mazmunini hikoya shaklida yozish ; v) dialoglarni umumlashtirib yozish ; g) matndagi so’zlovchi shaxsini o’zgartirib yozish va h. Berilgan kichik hajmli matn mazmunini kengaytirib ijodiy bayon yozish uchun hikmatli so’zlarga, xalq maqollariga, mashhur misralarga ham murojaat etgan ma’qul. Masalan, 5- sinf o’quvchilariga: ―Yoshlikda olingan bilim toshga o’yilgan naqsh kabidir‖, ―Sanamay sakkiz dema‖, ―Non ham non, uvog’i ham non‖ ; 6- sinf o’quvchilariga: “ Ota-ona – boshdagi davlat‖, ―Vatan ostonadan boshlanadi‖, ―Ustoz otadek ulug’‖, ―Kitob yolg’izning do’sti, sirdoshi‖, ―Suv ichsang, quduq qaziganni unutma‖; 7- sinf o’quvchilariga: ―Ilmsiz bir yashar, ilmli ming yashar‖, ―Aql bilan hayo – egizak‖, ―Ariqdan suv uzilmasa, savatdan non arimas‖, ―Er yigitning uyalgani – o’lgani ”; 8- sinf o’quvchilariga: ―Otang bolasi bo’lma, odam bolasi bo’l‖, ―Bug’doy noning bo’lmasa ham, bug’doy so’zing bo’lsin‖, ―Ajdodlar yodi muqaddas‖; 9- sinf o’quvchilariga: ―O’zbekiston, jonim to’shay soyangga‖, ―Baxtning kaliti vaqtning qo’lida‖, ―Men nechun sevaman

O’zbekistonni‖ , ―Til bilgan – el bilar‖, ―Tilga e’tibor – elga e’tibor‖ kabi maqol, aforizmlarning mazmunini kengaytirib ijodiy bayon yozdirish o’rinli va h. Shaxsini o’zgartirib yoziladigan bayonda birinchi, ikkinchi, uchinchi shaxs tomonidan bayon etiladigan fikr ifodalanadi. Shu sababli bayonning bu turi o’quvchilar bilan ko’proq mashq o’tkazishni, o’quvchilarning birinchi shaxsni uchinchi shaxsga aylantirish qoidalarini puxta o’zlashtirishlarig а e’tibor berishni taqozo etadi. Matndagi so’zlovchi shaxsini o’zgartirib yozishda yozuvchi O’tkir Hoshimovning “Daftar hoshiyasidagi bitiklar”idagi ibratomuz o’rinlarni tavsiya etish mumkin. Masalan, Nodonlar davrasida kar bo’l, Donolar davrasida soqov bo’l… *** ―Oshsiz uy bor, urishsiz uy yo’q‖, deydilar. Oilangda janjal chiqsa, eng avvalo, farzandlaringni o’ylab ish qil! *** Hech kimga yomonlik sog’inma, hatto dushmaningga ham yomonlik tilasang, bir chekkasi o’zingga qaytib keladi. Negaki, olam bus-butundir. *** Menga yuz marta ozor bersang, kechirishim mumkin. Onangga bir marta ozor bersang, kechirmayman: onang senga mendan ko’ra yuz hissa ko’p mehr bergan! Dono o’gitlar mazmunini uchinchi shaxs shaklida bayon etish topshirig’i beriladi. Bayon rivoyat tarzidagi she’riy asar yoki undan olingan parchalar bo’yicha ham yozdiriladi. Masalan, Erkin Vohidovning “Nido” dostoni asosida bayon yozish maroqli. Ixcham bayon . Ixcham hajmli matn yuzasidan o’tkaziladigan yozma ishning turiga ixcham bayon deyiladi. Bunday bayon V-IX sinflarning har birida darsning 8-20 minutida qiziqarli topshiriq sifatida o’tkaziladi va bu mashg’ulot o’quvchini qiynamaydi, u mazmunni tez o’zlashtiradi. Ixcham hajmli matn yuzasidan o’tkaziladigan yozma ish o’ziga xos yozma-aqliy mashq bo’lib, unga reja tuzilmaydi. Ixcham bayon matnining bir marta o’qib berilishining o’zi ham

o’quvchilarning eshitish qobiliyatini oshirishga, e’tiborlilikka, xotirasini o’stirishga katta yordam beradi. Yuqoridagi ishlar, asosan, ta’limiy bayon bilan bog’liq mashg’ulotlar hisoblanadi. Bunday mashg’ulotlar davomida o’quvchilar tekshiruv bayon yozishga tayyorlanadilar. Ta’limiy bayon har bir dars jarayonida o’tkazilishi, uni yozish jarayonida o’quvchilar tushuna olmagan so’zlarini o’qituvchidan so’rashlari mumkin. Tekshiruv bayon o’quvchilarning nutq malakalarini aniqlash, sinash maqsadida o’quv yilining har bir choragida bir-ikki marta o’tkaziladi, buning uchun matn, albatta, o’quvchilarga tanish bo’lmagan, darsda tahlil qilinmagan asarlardan olinadi. Tekshiruv bayon o’tkazish uchun matn o’qituvchi tomonidan ikki marta ifodali o’qib beriladi. Matn mazmuni yuzasidan o’quvchilarda savollar bo’lmasa, berilgan reja asosida bayon yozishga kirishiladi. Bayon yozib bo’lingach, mustaqil o’qib chiqish uchun o’quvchilarga 3-4 daqiqa imkon beriladi. Shundan so’ng bayon daftarlari yig’ib olinadi. Tekshiruv bayon o’qituvchi tomonidan adolatli tekshirilib, baholanishi shart. Odatda, bayonga (savodxonligiga va mazmundorligiga) ikkita baho qo’yiladi. Bayonni b а h о l а shd а quyid а gi m е z о nl а rg а ri о ya etil а di: “ а ’l о ” b а h о : а ) chiroyli husnixatda imloviy, uslubiy, ishoraviy ха t о larsiz yozilg а n; mazmunan pishiq; b) chiroyli husnixatda qo’p о l bo’lm а g а n ikki ish о r а viy yoki iml о viy ха t о si bo’lg а n bayong а qo’yil а di; “ya х shi” b а h о : chiroyli husnixatda to’rttagacha ish о r а viy v а iml о viy ха t о si bo’lg а n, ammo uslubiy xatosi bo’lmagan bayonga qo’yil а di. ( Ха t о l а r nisb а t а n o’zg а rishi mumkin, bir о q uning umumiy miqd о ri to’rtt а d а n о shm а sligi k е r а k); “o’rt а ” b а h о : o’rtacha husnixatda to’rtt а dan ortiq ish о r а viy v а to’rtt а dan ko’p iml о viy, ikkita uslubiy ха t о si bo’lg а n bayong а qo’yil а di. ( Ха t о l а r nisb а t а n o’zg а rishi, ya’ni uch iml о viy, b е sh ish о r а viy ха t о ko’rinishid а bo’lishi h а m mumkin.)

“q о niq а rsiz” b а h о : xunik yoki e’tiborsiz yozuvli, y е ttit а g а ch а ish о r а viy v а y е ttit а g а ch а iml о viy, to’rttagacha uslubiy, ba’zan faktik ха t о si bo’lg а n bayong а qo’yil а di. Uslubiy x а t о l а r miqd о ri oltitad а n; imloviy xatolar soni sakkiztadan о shs а , bund а y diktantg а “bir” b а h о qo’yil а di. (Bu o’rinda tipik xatolar 3 inobatga olinishi zarur.) Ona tili dars mashg’ulotlarida foydalaniladigan bayon turlari hamma vaqt ona tili ta’limining bosh maqsadi ruyobiga bog’lanishi, umumiy dars jarayonidan “ko’richak” shaklida ajralib turmasligi shart. Xullas, ona tili ta’limi jarayonida o’quvchining so’z boyligini oshirish, so’zlarning ma’no nozikliklari, farq va o’xshashliklarini his qilish va anglab yetish, bexato talaffuz qilish va yozish, uzilgan fikrning davomini tiklash kabi qator mantiqiy operatsiyalarni bajarish, nutqiy tadbirkorlikni tarbiyalash, nutq vaziyatini to’g’ri baholash va til imkoniyatlaridan unga mos ravishda foydalanish ko’nikmalarini shakllantirish va malakasini o’stirishda bayonning ham o’ziga xos o’rni bor. Insho arabcha so’z, “yaratish”, “bino qilish”, “qurish” ma’nosini beradi. Hozirgi tilimizda bu so’zning ma’nosi ancha torayib, asosan, ta’lim oluvchilar tomonidan yoziladigan “ijodiy yozma ish” ma’nosida qo’llaniladi. Insho – muallifning ma’lum bir mavzu asosida o’z fikrlarini yozma shaklda bayon qilinishini ta’minlovchi kichik asar. Inshoda muallifning so’z qo’llash mahorati, fikrlash ko’nikmasi, bilim va dunyoqarashi, savodi namoyon bo’ladi. Insho – o’quvchi yaratadigan matn turi. Unda ma’lum bir mavzu mohiyati mustaqil ravishda ochib beriladi. Inshoda o’quvchining o’z fikrlarini yozma shaklda to’g’ri, ravon, savodli bayon qilish malakasi namoyon bo’ladi. Inshoda belgilangan muayyan mavzu bo’yicha bilimlar yuzaga chiqadi. Yozuvchi va shoirlar, olim va muxbirlar o’zi yozadigan asar, ilmiy ish, maqolaga katta mas’uliyat bilan qaragani kabi o’quvchi ham insho yozishdan oldin unga har tomonlama tayyorlanishi lozim. Boshqacha aytganda, insho bolaning qiyofasini, 3 Ba’zan o„quvchi bitta so„zning imlosida xato qilishi va buni bir necha marta takrorlashi mumkin. Bu tipik xato hisoblanib ular miqdoran bir nechta bo„lsa-da, bitta xato sanaladi.

ichki olamini, siyratini o’zida aks ettiruvchi ko’zgudir. Bu ko’zgu orqali u faqat o’zini ko’rsatib, ko’rib qolmasdan, boshqalarga o’zligini, “men”ligini ham tanitadi. Mashhur olimlar, fan arboblari, yozuvchi-yu shoirlar ham ijodiy ishlarini dastlab o’quvchilik paytlarida insho yozishdan boshlashgani tayin. Insho yozish uchun kishida, avvalo, fikr, dunyoqarash bo’lishi zarur. Fikr-u dunyoqarashga esa bilim egallash orqali erishiladi. Kishida takror va takror yozish natijasida esa insho yozish malaka hamda ko’nikmasi shakllanadi. Yaxshi inshoning zamirida boy bilim, keng mushohada va tinimsiz mashq yotadi. Har qanday ish tartib bilan bajarilganligi kabi insho ham reja asosida yozilishi kerak. Zero, “Rejasiz ish – qolipsiz g’isht”, deydi dono xalqimiz. Puxta reja inshoning sifatini ta’minlashga xizmat qiladi. Inshoda o’quvchining o’z fikri va boshqa manbalardan olgan ma’lumotlari ajralib turishi kerak. Boshqalarning fikrini o’zinikiday qilib berish ko’chirmakashlik (plagiatorlik) sifatida salbiy baholanadi. Inshoning har bir turi o’ziga xos shakl va mazmun xususiyatiga ega. Insho – o’quvchi ijodiy mehnatning oliy ko’rinishi, uning aqliy mehnati mahsuli. Insho puxta reja bo’yicha yozilishi, mantiqan izchil, imloviy, uslubiy va punktuatsion jihatdan to’g’ri, dalillarga tayangan bo’lishi zarur. Insho yozish uchun mavzu chuqur va atroflicha o’rganilishi, dalillash uchun ko’chirma(iqtibos, sitata)lar yig’ilishi, ularning manbalari aniq bo’lishi kerak. So’ngra reja tuzilib, reja asosida yozishni boshlash lozim. Insholar hajmi o’quvchining yoshiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, 5-sinf o’quvchisi 2-3 sahifa, 6-sinf o’quvchisi 3-4 sahifa, 7-sinf o’quvchisi 4-5 sahifa, 8-sinf o’quvchisi 5-6 sahifa, 8-sinf o’quvchisi 6-7 sahifa, 9-sinf o’quvchisi 78 sahifa, 10-11-sinf o’quvchilari esa 8-10 sahifadan iborat insho yoza olishi kerak. Shu o’rinda unutmaslik kerakki, inshoning hajmi ma’noning siyqalashishiga (xiralashishiga) yo’l qo’ymasligi zarur. Bilimlarni boyitish yoki namoyish qilish maqsadida yaratiladigan insholar o’tkazilish tartibiga ko’ra ikki xil bo’ladi:

a) ta’limiy (joriy) insho; b) tekshiruv (sinov) inshosi. Ta’limiy (joriy) insho sinfda yoki uyda yozilib, izlanishga, bilimlarni boyitish va qo’llashga, ijodiy fikr yuritishga, mavzuni to’g’ri bayon qilishga qaratiladi. Ta’limiy inshoda o’quvchi tegishli mavzu bo’yicha bilimlarini mustahkamlaydi, boyitadi va namoyish qiladi. Tekshiruv (sinov) insholari o’rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho yozish malaka va ko’nikmalarni sinovdan o’tkazish uchun chorak yoki o’quv yili oxirida olinadi. Ta’limiy (joriy) insho izlanish, bilim, tafakkur va bayon qilishga asoslansа, tekshiruv (sinov) inshosi bilim, tafakkur va bayon qilishni sinaydi. Unda manbalardan izlanishga ruxsat berilmaydi. U sinfda, o’qituvchi nazorati ostida yoziladi. Tekshiruv (sinov) insholarining ko’rik-tanlov inshosi turi ham mavjud bo’lib, ular muayyan tanlov uchun yoziladi. Ko’rik-tanlov insholari sinf yoki maktab (ba’zan tuman, viloyat, respublika) g’oliblarini aniqlash va, asosan, o’quvchining ijodiy fikrlash hamda yozma savodxonligini rag’batlantirish maqsadida o’tkaziladi. Ona tilidan insho mavzulari oldindan e’lon qilinadi, o’quvchilar ko’rik- tanlov shartlari bilan tanishtiriladi. Shubhasiz, g’olib o’quvchilarni aniqlash maqsadida o’tkaziladigan bunday ko’riklar ijodiy ishga bo’lgan qiziqishni oshiradi. Insho mazmun-mohiyatiga ko’ra 3 xil bo’ladi: 1) а dabiy mavzudagi insho. 2) erkin mavzudagi insho; 3) ilmiy insho. Adabiy insho adabiyot darslarida o’tilgan ma’lumotlarga o’quvchining ijodiy munosabati (nuqtayi nazari) qo’shib ifodalanadigan insholarni o’z ichiga oladi. Erkin mavzudagi insho, odatda, fan dasturida mavjud bo’lmagan mavzuda yoziladi. Unda o’quvchining ma’lum bir mavzuga oid bilimlari, axloqiy, ijtimoiy- siyosiy dunyoqarashi, fikr va mulohazalari aks etadi.

Ilmiy insho da biror fanga tegishli mavzu ilmiy dalillar asosida yoritiladi. Unda ilmiy va ilmiy-ommabop manbalardan olingan materiallardan keng foydalaniladi. Ilmiy inshoda tasviriy vositalar deyarli qo’llanilmaydi. Muayyan badiiy asar, undagi qahramonlar haqidagi insho adabiy insho dir. Bunday mavzudagi inshoda biror badiiy asar yoki undagi qahramonlar taqdiri adibning badiiy mahorati bilan bog’lab, manbalarga tayanib tahlil qilinadi. Masalan, ―Alpomish‖ dostonida qahramonlik tasviri‖, ―Abdulla Qodiriy – tarixiy romanlar ustasi‖, ―Hamid Olimjon – lirik shoir‖, ―Abdulla Qahhor – kichik hikoyalar ustasi‖, ―Mehrobdan chayon‖ romanida xonlik tuzumi illatlarining fosh etilishi‖, “ Muhammad Yusuf she’rlarida o’zbekona samimiylikning tarannum etilishi ” kabi mavzular adabiy insho mavzulari hisoblanadi va ular, albatta, aniq dalillarga, tahlillarga tayanishi zarur. Adabiy inshoning adabiy-ijodiy turi ham bor. Adabiy-ijodiy inshoda biror badiiy asar va unda ishtirok etuvchi qahramonlar taqdiri tahlilida o’quvchining mustaqil fikri, shaxsiy munosabati asosida yondashuvi talab etiladi. U adabiy inshodan shu jihati bilan farq qiladi. Masalan, “ Men sevgan adib ”, “ Sen yetim emassan ” she’ridan olgan taassurotlarim‖ , ―Zulfiya — men sevgan shoira‖ kabi mavzular adabiy-ijodiy insho mavzulari hisoblanadi. O’quvchining darsliklardagi ma’lumotlarga bevosita daxldor bo’lmay, umuman, ma’lum bir mavzuga oid bilimlari, axloqiy- tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashi, fikr-mulohazalarini aks ettiruvchi insho erkin mavzudagi insho dir. Erkin mavzudagi inshoda o’quvchining biror mavzu bo’yicha turli fanlar, boshqa manbalardan olgan bilimlari va uning shaxsiy taassurotlari birgalikda ifodalanadi. Erkin mavzuda ijod qilish hayotni yaxshi tushunish va bilishni, narsa, voqea- hodisalar haqida yetarli darajada ma’lumotga, fikrga ega bo’lishni, ularni bir-biri bilan taqqoslab, umumiy xulosalar chiqarishni, o’qilgan badiiy asarlar, ko’rilgan kinofilm yoki teleko’rsatuvlarni umumlashtirib, hukm chiqarishni talab etadi. Shu jihati bilan u adabiy insholarga nisbatan birmuncha murakkab. Zero, erkin mavzudagi insho o’ziga xos kichik nasriy asar bo’lib, unda o’quvchining o’zligi ko’proq namoyon bo’ladi. Bunday insholar uchun material

haddan tashqari ko’p topiladi. Kuzatish natijalari, hayotdagi narsa, voqea- hodisalar yuzasidan to’plangan muhim dallilar, taassurotlar – barcha-barchasi erkin insho uchun material bo’lib xizmat qiladi. Erkin mavzudagi insho ommabop uslubda yoziladi. Inshoning mazmuniga mos keluvchi mashhur hikmatli so’z, maqol, ibora yoki badiiy parcha epigraf deyiladi. Epigraf, odatda, rejadan keyin, insho matnidan oldin, sahifaning o’ng chekkasida yoziladi. Epigraf bo’lgan matndan so’ng (so’roq yoki undov gap bo’lmasa) nuqta qo’yiladi, muallif nomi qavs ichida beriladi. Inshoda epigraf bo’lishini qat’iy talab deb tushunmaslik kerak, u tamoman ixtiyoriy. Lekin mavzu va ichki mazmunga hamohang keluvchi epigraf tanlash inshoning badiiyligiga xizmat qiladi, insho muallifining mahoratini ko’rsatadi. Tartib – taraqqiyot va rivojlanish asosi. Kunning tunga, tunning kunga aylanishi, oy va fasllarning, yil va asrlarning almashinuvi tartibning yorqin namunasidir. Tartib bor joyda muvaffaqiyat bo’ladi. Tartibli bajarilgan har qanday ish yaxshi natijalarni beradi. Insonning tartibli faoliyati – rejali ish yuritish. Tartibli inson har bir ishini – mehnatdan tortib sarf-xarajatgacha reja asosida amalga oshiradi. Shuning uchun xalqimiz reja va rejalashtirishning hayotimizdagi ahamiyatini “Reja tuzish – yarim uddalash” deb bejiz ifodalamagan. Insho yozish ham faoliyat, aniqrog’i, nutqiy faoliyat. U ham reja asosida amalga oshiriladi. Inshoni yozishga tayyorgarlik jarayoni ham, inshoning o’zi ham rejasiz amalga oshirilsa, u sifatsiz chiqishi muqarrar. Demak, insho yozish uchun tayyorgarlik jarayoni qat’iy reja asosida amalga oshiriladi. Inshoning o’zi ham puxta reja asosida yozilishi lozim. Inso rejasi tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1) sodda reja va 2) murakkab reja. Sodda rejada kirish, asosiy qism, xulosa ajratilmaydi. Masalan, o’quvchi “Men sevgan asar” mavzusida erkin insho yozsa, sodda reja tuzishi mumkin. Sodda reja insho yozuvchining imkoniyatiga qarab 3ta, 4ta yoki 5ta bo’lish mumkin. Jumladan,

Men sevgan asar Reja: 1. Badiiy asarlar o’qish – eng sevimli mashg’ulotim. 2. Meni o’ziga asir etgan asar haqida. 3. Avlodlar dovoni‖dan olgan taassurotlarim. Har qanday ijodiy ish kabi insho murakkab rejasi ham uch qismdan iborat bo’ladi: 1. Kirish. 2. Asosiy qism. 3. Xulosa. Kirish inshoning boshlang’ich qismi, unda o’quvchi mavzu haqidagi umumiy fikrlarini bayon qiladi. Asosiy qismda maqsadga o’tiladi. Bu qism yana ichki kichik qismlardan tashkil topadi. Ularning miqdori birdan ortiq bo’ladi . Xulosa yakunlovchi qism bo’lib, unda o’quvchi asosiy qismdan kelib chiqadigan o’z fikri – xulosasini lo’nda bayon etadi. Butun bo’lak (qism)lardan tashkil topadi. Shuningdek, ushbu bo’laklar yana qismlarga bo’linishi mumkin. Biz inshoda ham yoritilayotgan mavzuni oddiy “bo’laklashimiz” – bir necha qismlarga ajratishimiz, ba’zan esa ularni batafsilroq yoritish uchun bu bo’laklarning ham ichki qismlarini aniqlab olishimiz zarur bo’ladi. Natijada murakkab reja tuzishga to’g’ri keladi. Albatta, oddiy rejada yozilgan inshoda ham kirish, asosiy qism, xulosa bilinib turadi. Lekin murakkab rejada u yaqqol ko’rinadi. Murakkab rejani tuzish oddiy rejaga nisbatan qiyinroq, lekin bu qiyinlik insho yozishni yengillashtiradi. Abdulla Qahhor – mohir hikoyanavis R e j a: I. Kirish. O’zbek adibi A.Qahhor ijodi haqida. II. Asosiy qism: 1. A.Qahhorning ―O’g’ri‖, ―Bemor‖, ―Dahshat‖ hikoyalarida ayanchli o’tmish tasviri. 2. A.Qahhorning ―Asror bobo‖, ―Ko’k konvert‖ hikoyalarida urush tasviri.

3. A.Qahhorning zamonaviy xarakterdagi hikoyalari tahlili. 4. A.Qahhorning hajviy hikoyalari haqida. III. Xulosa. Hali hech bir adib A.Qahhorning hikoyanavislik mahoratini takrorlay olmadi. Demak, oddiy reja insho mavzusini bir bosqichda qismlarga ajratish bo’lsa, murakkab reja ajratilgan qismlarni yana ichki qismlarga bo’lish demakdir. Ilmiy insho . Bir masala turli mavzudagi inshoda har xil ifodalanishi mumkin. Ilmiy inshoda berilgan mavzu biror fan nuqtayi nazaridan ilmiy nutqda yoritiladi. Ilmiy inshoda terminlar, ilmiy dalil va tushunchalardan keng foydalaniladi. Unda axborot aniq va lo’nda ifodalanishi, tushunarli bo’lishi lozim. Ilmiy inshoda nutqning tasviriy vositalaridan, ko’chma ma’noli so’zlardan, obrazli ibora, maqol va matallardan deyarli foydalanilmaydi. Ilmiy insho tili bo’yoqdorlik va ta’sirchanlikdan xoli bo’ladi. Ilmiy insho mantiqiy fikrlash, dalillarning mohiyatini tushunish, narsalarning xususiyatlarini yaxshi bilish asosida yoziladi. Ilmiy inshoda muallifning nuqtayi nazari, tegishli xulosa chiqarishi katta ahamiyatga ega bo’ladi. Ilmiy insho yozish o’quvchilarning kelajakda ilmiy maqola, ilmiy kitoblar yozish malakasi hosil bo’lishiga xizmat qiladi. Agar o’quvchi kelajakda biror fan sohasida ilmiy tadqiqot ishlari olib borishni maqsad qilib qo’ysa, ilmiy insho yozish mahoratini tinimsiz egallab borishi kerak. Ilmiy inshodan o’quvchilarning ilmiy fikrlash darajasini aniqlash uchun foydalaniladi. Bunday inshoda ilmiy tushuncha va terminlar, dalillar ko’p ishlatiladi. Ilmiy insho tili bo’yoqdorlik va ta’sirchanlikdan xoli bo’ladi. Hamma fanlar, sohalar, yo’nalishlar bo’yicha ilmiy insho yozish mumkin. Barcha sinflarda o’quvchilarning yosh va bilim saviyasini hisobga olgan holda ilmiy insholardan keng foydalanishish kerak. Ilmiy insholar uchun asosiy manba maktab darsliklari, turli ensiklopedik lug’atlar, gazeta va jurnallarda berilgan ilmiy maqolalar, ilmiy mavzudagi teleko’rsatuvlar bo’lishi mumkin. Masalan, 9-11- sinflarda turli adabiyotlardan va boshqa qo’shimcha manbalardan foydalanib, o’quvchilar “Mahmud Qoshg’ariy”, “Mahmud Zamahshariy”, “Alisher

Navoiyning “Muhokamatul-lug’atayn” asari”, “Bobur asarlari nutqi" kabi mavzularda ilmiy insholar tayyorlashlari mumkin. Maktabda o’tkaziladigan ilmiy insholarning anchagina qismini ona tili o’quv predmetiga oid ilmiy insholar tashkil etadi. Masalan, 5- sinfda “Nutq tovushlarini o’rganishning ahamiyati”, 6-sinfda “Bizga leksikologiyani o’rganish nima beradi?”, 7-sinfda “Nutqda o’zbek tilining tasviriy vositalaridan foydalanish”, 8- sinfda “So’z birikmasi va gap” singari mavzularda ilmiy insholar o’tkazilishi ayni muddaodir. Insholar muayyan mazmunni ifodalash xususiyatiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1) tasviriy insho va 2) tavsifiy insho . А dabiy mavzudagi insholar ham, erkin mavzudagi insholar ham, ilmiy yoki ramziy insholar ham ifoda xususiyatiga ko’ra tasviriy yoki tavsifiy xarakterda bo’lishi mumkin. Tasviriy insholar . Turmushdagi narsalar, hayotdagi voqea- hodisalar, odamlar, jamiki jonli va jonsiz mavjudotning muhim belgilari, xususiyatlarini yoritishga mo’ljallangan insholar tasviriy insholardir. Tasvirning uch ko’rinishi mavjud: a) oddiy tasvir; b) ilmiy tasvir; d) badiiy tasvir. Oddiy tasvir – hammaga tushunarli bo’lgan, hamma tezda anglab olishi mumkin bo’lgan tasvir shakli. O’quvchi narsa, buyum, voqea- hodisalarni oddiy so’zlar bilan, hammaga tushunarli bo’lgan shaklda bayon qiladi. Bunday inshoda tasvirlanayotgan narsaning hamma belgilari birin-ketin ko’rsatiladi, unga muallifning munosabati ifodalanmaydi hamda badiiy vositalar ishga solinmaydi. Ilmiy tasvir da turmushdagi narsa-buyumlarning eng muhim belgilari aniq dallilar asosida qat’iy mantiqiy izchillikda beriladi. Masalan, suv, paxta, quyosh va hokazolarning ilmiy tasviri kabi. Buning yorqin misoli, masalan, maktabning fizika, ximiya, botanika, biologiya yoki zoologiya kabi darsliklaridir. Ulardagi matnlar, asosan, ilmiy tasvirda berilgan. Ilmiy tasvirda, albatta, narsaning nomi, nima maqsadda qo’llanilishi, uning nimadan tayyorlanganligi, qanday qismlardan iboratligi, shakli, hajmi, rangi kabilar ko’rsatiladi.

Badiiy tasvir da esa narsalarning hamma belgilari emas, balki muallif uchun muhim va aniq bo’lganlarigina ko’rsatiladi. Bunday tasvirda o’quvchi o’xshatish, jonlantirish kabi tasviriy vositalardan, badiiy so’z va iboralardan bemalol foydalana oladi. Tasviriy insho 4 o’quvchi tomonidan yaratilgan mustaqil kichik badiiy, ijodiy asardir. Ona tili mashg’ulotlarida hayotdagi narsalar, hayvonlar, voqea- hodisalar: insonning tashqi qiyofasi, tabiat manzarasi, ma’lum bir joyning (masalan, sinf xonasi, dars tayyorlaydigan xona va h.) tasvirini yaratishdan ko’p foydalaniladi. Masalan, Hayotdagi alohida narsalarni tasvirlash . Turmushdagi alohida narsalarni og’zaki tasvirlash maktabgacha davrda shakllana boshlaydi. Bu muhim ish boshlang’ich sinflarda ham amalga oshiriladi va ona tilining izchil kursini o’rganish (5-11-sinflar) jarayonida davom ettiriladi. O’quvchilar ona tili mashg’ulotlarida hayotdagi istalgan bir narsaning (kitob, kundalik, yozuv stoli, suv, deraza, taxta, taroq, chizg’ich, chinor, dastro’mol kabi) oddiy, ilmiy va badiiy tasvirini yaratishlari mumkin. Misol tariqasida suvning oddiy ilmiy va badiiy tasvirini olaylik. Suvning oddiy tasviri Suvning asosiy manbayi qor va muzliklardir. Havo qizigandan keyin ana shu qor va muzliklar erib, suvga aylanadi. Ular tog’lar ustidan pastga qarab oqib, daryolar hosil qiladi. Turmushda suvdan juda ko’p foydalaniladi. Odamlar uni iste’mol qiladilar, ekin maydonlarini sug’oradilar, tozalik maqsadida foydalanadilar. Undan elektr toki hosil qilinadi. Suvning ilmiy tasviri Suv rangsiz, hidsiz, mazasiz suyuqlikdir. U qor va muzliklardan hosil bo’ladi. Havo harorati 0 darjaga tushganda suyuqlanadi. Suv 100 daraja issiqlikda qaynaydi. Qaynaganda undan bug’ hosil bo’ladi. Suv tabiatda eng ko’p tarqalgan modda. Er yuzining 71% ni suv tashkil qiladi. Tirik organizmlar suvsiz hayot kechira olmaydi. Odam tanasining 60% ni suv 4 .

tashkil etadi. Suvdan qishloq xo’jaligida ham keng foydalaniladi. Suv bilan ishlaydigan elektrostantsiyalar elektr toki ishlab chiqarishning asosiy manbayidir. Suvning badiiy tasviri Kecha uyimiz yonidan oqib o’tadigan anhor suviga qarab, uzoq xayolga toldim. Ajabo, bu tabiatning insonlarga bergan mo’jizasi- ku?! Qaylardan kelayotgan ekan tinim bilmay oqayotgan bu to’lqinlar? Qaylarga oshiqadi ular? Balki tog’ning baland tepasidan necha-necha xarsang toshlarga urilib, insonlarga huzur, mudrab yotgan jonsiz tabiatga jon bag’ishlagani, nur bo’lib odamlar xonadonini yoritgan oshiqayotgandir? Axir, unga necha-necha ko’zlar intizor. Ha, suv – bebaho ne’mat! U boylik va farovonlik manbayidir . Narsalarning tasvirini yaratishda notyurmortlar, ularning asl shaklidan ham unumli foydalansa bo’ladi. Hayvonlarning tasvirini yaratish . Odatda, bolalar hayvonlarni yaxshi ko’rishadi. Shuning uchun ular hayvonlar haqida, fikr yuritishni, ular haqida aytishni yaxshi ko’rishadi. Inshoning bu turi, avvalo, tasvirlanayotgan hayvon haqida yetarli tasavvurga ega bo’lishni, uning qayerda yashashi, tuzilishi, rangi, harakatlari, nimalar bilan oziqlanishi kabilarni bilishni talab etadi. Ayniqsa, o’quvchining o’zi ko’rgan, kuzatgan hayvonlarini tasvirlashi ancha oson kechadi. Hayvonlar tasvirini yaratishda o’quvchilar maktab “Zoologiya” darsligi, ensiklopediyalar, qo’shimcha ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlardan foydalanishlari mumkin. Shuningdek, o’quvchilarga bino tasviri, tabiat tasviri (peyzaj), insonning tashqi qiyofasi tasviri (portret), harakat tasviri, joy tasviri, tasavvur tasviri kabilar asosida insho yozdirish ham mumkinki, bular o’quvchining ijodiy tafakkurini takomillashtiradi. Tavsifiy insho larda ko’proq tasvirdan ko’ra, sifatlash, ulug’lash, maqtash (tasvirlanayotgan muayyan birlikning o’zidan ko’ra sifatlari, xususiyatlarini aytish) yetakchilik qiladi. Odatda, tasviriy insholarda tavsif qirralari ham aks etadi. Inshoni tekshirishda ham bayonni tekshirishdagi kabi mezonlarga amal qilinadi. Jumladan,

“а’lо” bаhо qo’yishda quyidаgi mеzоnlаrgа riоya etilаdi: mazmundorligiga: a) insho mavzusi atroflicha yoritilgan; mavzuga mos epigraf tanlangan; insho mazmuniga muvofiq iqtiboslar keltirilgan; mavzu mohyatan bugungi kun bilan bog’langan; ishda o’quvchining mustaqil fikri, ijodkorligi sezilib turadigan; chiroyli xulosalangan; mazmunan pishiq bo’lsa; b) insho mavzusi atroflicha yoritilgan; mavzuga mos epigraf tanlanmagan yoki insho mazmuniga muvofiq iqtiboslar keltirilmagan, ammo ishda o’quvchining mustaqil fikri, ijodkorligi sezilib turadigan; chiroyli xulosalangan; mazmunan mohiyat ochib berilgan bo’lsa; savodxonligiga: a) chiroyli husnixatda; uslubiy, ishoraviy, faktik хаtоlarsiz yozilgаn bo’lsa; b) chiroyli husnixatda yozilgan; bir, ikki o’rinda qo’pоl bo’lmаgаn imloviy, ishoraviy yoki uslubiy xatoga yo’l qo’yigan; faktik хаtоlardan xoli bo’lsa; (Ba’zan insho chiroyli husnixatda, хаtоlarsiz yoziladi-yu, unda mazmundorlik o’rtamiyona bo’ladi. Bunday ishlarni “a’lo”ga baholab bo’lmaydi.) “yaхshi” bаhо qo’yishda quyidаgi mеzоnlаrgа riоya etilаdi: mazmundorligiga: a) mavzuga mos epigraf bo’lmasa yoki tanlanan epigraf mavzu mohiyatiga qisman to’g’ri kelsa; insho mazmuniga muvofiq iqtiboslar keltirilmagan bo’lsa; mavzu mohyatan bugungi kun bilan bog’lanmagan bo’lsa-da, ishda o’quvchining mustaqil fikri, ijodkorligi sezilib tursa; ish xulosalangan; mazmundorlik talab darajasida bo’lsa; b) mavzuga mos epigraf bo’lmasa; mavzuga mos epigraf bo’lsa- yu, insho mazmuniga muvofiq iqtiboslar keltirilmagan bo’lsa; insho mazmuniga muvofiq iqtiboslar keltirilsa-yu, mavzu mohyatan bugungi kun bilan bog’lanmagan bo’lsa; ishda o’quvchining mustaqil fikri, ijodkorligi sezilib tursa; insho xulosalansa; mazmundorlik talab darajasida bo’lsa; savodxonligiga: a) chiroyli husnixatda yozilgan; to’rttagacha ishоrаviy vа imlоviy хаtоsi bo’lsa; uslubiy xato bittadan oshmasa;

b) chiroyli husnixatda yozilgan; yettitagacha ishоrаviy хаtоsi bo’lsa; imloviy xato uchramasa; uslubiy xato bittadan oshmasa; “o’rtа” bаhо qo’yishda quyidаgi mеzоnlаrgа riоya etilаdi: mazmundorligiga: a) mavzuga mos epigraf bo’lmasa yoki tanlanan epigraf mavzu mohiyatiga mos kelmasa; insho mazmuniga muvofiq iqtiboslar keltirilmagan bo’lsa; mavzu mohyatan bugungi kun bilan bog’lanmagan bo’lsa, ishda o’quvchining mustaqil fikri, ijodkorligi deyarli sezilmasa; mavzu mohiyati qisman ochib berilgan bo’lsa; b) insho xulosalanmagan bo’lsa-da, mavzu mohiyati qisman ochib berilgan bo’lsa; savodxonligiga: a) o’rtacha husnixatda yozilgan; sakkiztagacha ishоrаviy, yettitagacha imlоviy, to’rttagacha uslubiy хаtоsi bo’lsa; b) o’rtacha husnixatda yozilgan; o’ntagacha ishоrаviy, yettitagacha imlоviy, bitta uslubiy хаtоsi bo’lsa; d) chiroyli husnixatda yozilgan; o’n beshtagacha ishоrаviy, yettitagacha imlоviy xatosi bo’lsa; ishda uslubiy хаtо uchramasa; e) chiroyli husnixatda yozilgan; to’rt-beshta ishоrаviy, uch-to’rta (qo’pol bo’lmagan) imlоviy xatosi bo’lsa; ishda uslubiy хаtо uchramasa; qo’pol bitta daliliy (faktik) xato bo’lsa; “qоniqаrsiz” bаhо qo’yishda quyidаgi mеzоnlаrgа riоya etilаdi: mazmundorligiga: a) mavzu mohiyati ochib berilmagan bo’lsa; b) mavzuni yozish boshlangan-u, davom ettirilmagan bo’lsa. savodxonligiga: a) xunik yoki e’tiborsiz yozuvli; sakkiztadan ortiq ish о r а viy v а y е ttit а dan ko’p iml о viy, to’rttadan ortiq uslubiy, bittadan ko’p faktik ха t о si bo’lsa va h. Ijodiy matn erkin mavzuda yozilgan inshoning eng yaxshi namunasi bo’lib, unda reja tuzish shart bo’lmaydi; o’quvchi ijodkorligiga erk beriladi. (Ijodiy matn, odatda, ijodkor, iqtidorli o’quvchilar tomonidan yaratiladi.) Yozma ishlarni tekshirganda quyidagi xatolar ko’rsatilishi zarur: diktant da: imloviy (orfografik) xato; ishoraviy (punktuatsion)

xato; grafik (harflarning shakli bilan bog’liq) xato; bayon, insho va ijodiy matn da: imloviy (orfografik) xato; ishoraviy (punktuatsion) xato; grafik (harflarning shakli bilan bog’liq) xato; uslubiy (stilistik) xato; daliliy (faktik) xato. Imloviy (orfografik) xatolar deganda quyidagilar inobatga olinishi zarur: 1) so’zni noto’g’ri yozish: a) sodda tub, sodda yasama so’zlarni xato yozish: do’s (do’st), filalogiya (filologiya), etikduz (etikdo’z), habarchi (xabarchi) kabi; b) qo’shma so’zlarni xato yozish: xom ashyo (xomashyo), havo rang (havorang) bir oz (biroz) kabi; d) juft va takror so’zlarni xato yozish: huzur halovat (huzur- halovat), yaxshiyu yomon (yaxshi-yu yomon), oqu-qora (oq-u qora), qavat qavat (qavat- qavat), yon mayon (yonma-yon), qadamba-qadam (qadam-baqadam) kabi; e) shartli qisqartmalarni xato yozish: Bux.DU (BuxDU), B.M.T. (BMT), D Karimova (D.Karimova) kabi; 2) bo’g’inni noto’g’ri ko’chirish: kelin-gizlar (keli-ngizlar), bil- an (bi-lan), den- giz (de-ngiz), e-shikdan (eshik-dan), A.-Navoiy (A.Navoiy) va b.); 3) tutuq belgisini noto’g’ri qo’llash 5 : ma’sul (mas’ul), nemat (ne’mat), mayus (ma’yus) kabi; 4) asos va qo’shimchalar imlosida xatoga yo’l qo’yish: borayapman (boryapman), shovilla (shovulla), mavqeim (mavqeyim) kabi; 5) izofalari birikmalarni noto’g’ri yozish: Buxoroi sharif (Buxoroyi sharif), baldai Kashmir (baldayi Kashmir) kabi; 6) chiziqchani noto’g’ri qo’llash: yaqin yaqingacha (yaqin- yaqingacha), bilinar bilinmas (bilinar-bilinmas), soydan-soyga (soydan soyga), to’g’ridan-to’g’ri (to’g’ridan to’g’ri), kelmadiku (kelmadi-ku) kabi; 7) bosh harflar imlosida xatoga yo’l qo’yish: Fanlar Akademiyasi (Fanlar akademiyasi), Jahon Tinchlik kengashi (Jahon Tinchlik Kengashi) va b. Ishoraviy (punktuatsion) xatolar deganda o’zbek puktuatsiyasidagi 10ta tinish belgisi (nuqta, vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, ko’p nuqta, so’roq belgisi, undov belgisi, qo’shtirnoq, qavs, tire)ning noto’gri ishlatib qo’yilishi nazarda tutiladi. 5

Grafik xato harflarning shakli bilan bog’liq bo’lib, masalan, lotin alifbosidagi bosh harflar, odatda, yozuvda satr chizig’idan pastga tushmaydi. Ammo ko’p o’quvchilar J, G, Y, G’ harflarining yozma shaklini satr chizig’idan pastga tushirib yozishadi. (Garchi bular juz’iy bo’lsa-da, xato hisoblanadi.) Uslubiy (stilistik) xatolarga quyidagilar kiradi: 1) jumlani noto’g’ri (mujmal) tuzish: Kecha uyimizga opam kelishdi (Kecha uyimizga opamlar kelishdi), Xoldorxon xola hali yosh edi (Xoldorxon opa hali yosh edi) kabi; 2) kelishik qo’shimchalarini noto’g’ri qo’llash natijasida jumla ma’nosiga putur yetkazish: Men maktab o’qiyman (Men maktabda o’qiyman), Olma ni guli go’zal (Olmaning guli go’zal), Men uy ga bo’laman (Men uyda bo’laman) kabi; 3) so’zlarni paronimik juftliklari bilan almashtirib qo’llash: Men uchun oilam hammasidan abzal (Men uchun oilam hammasidan afzal), Menga xatning asilini ber (Menga xatning aslini ber) va b.; xatboshi (abzats)ni noto’g’ri qo’llash : ba’zan mutlaqo xatboshidan yozmaslik; 4) jumlada varvar yoki vulgarlarni qo’llash: Bugun hamma ishlarim ok bo’ldi (Bugun hamma ishlarim a’lo bo’ldi); Menga megajinlar yoqmaydi (Menga odobsizlar yoqmaydi) kabi; 5) so’zning lug’aviy ma’nosini to’g’ri anglamay, uni noo’rin qo’llash: Dalaga paxta ekildi (Dalaga chigit ekildi); Kelishda avtobusga mindim (Kelishimda avtobusga chiqdim), Cho’ntagimdan pulim yuqilibdi (Cho’ntagimdan pulim tushib qolibdi) kabi; 6) jumlada sheva so’zlarini o’rinsiz qo’llash: Ukam 3-sinfda o’qiyopti (Ukam 3- sinfda o’qiyapti), Buvim bahorda pidanadan cho’chvara pishiradilar (Buvim bahorda yalpizdan cho’chvara pishiradilar) kabi. (Izoh: Agar bitta gap tarkibida birdan ortiq uslubiy xato uchrasa- da, ular bitta xato sanaladi. Masalan, Biz ni sinf ga o’ttiz bola o’qigan (Bizning sinfimizda o’ttiz nafar bola o’qigan) kabi. Daliliy (faktik) xatolar, odatda, muhim sanalarni, voqea-hodisa, bayram-tantana nomlarini yoki mashhur kishilarning ismi (yoki familiyasi, taxallusi)ni, ba’zan

bayonda aytilgan muayyan fikrni noto’g’ri ishlatib qo’yish bilan bog’liq. Masalan, Eslash kuni (Xotira bayrami), Abdulla Qahhorov (Abdulla Qahhor), 1442-yil 9- fevral – ulug’ siymo tavallud topgan kun ( 1441-yil 9-fevral – ulug’ siymo tavallud topgan kun) va b. Odatda, tajribali o’qituvchilar yozma ishlarni tekshirganda aniqlangan xatolarni belgilar bilan ko’rsatib qo’yishadi. Bular quyidagilar: orfografik xato harfni tagiga bir to’g’ri chiziq (_), ortiqcha yozilgan harf tagiga ikki to’g’ri (=) chiziq, so’z xato yozilgan yoki jumlada sintaktik aloqa buzilgan bo’lsa, bir uzun to’g’ri ( ) chiziq, uslubiy xatoga yo’l qo’yilgan bo’lsa, tagiga (  ) to’lqinli chiziq chiziladi. Bir yoki bir necha jumlada uslubiy xatolar bo’lsa, daftarning hoshiyasiga qo’sh ( || ) tik chiziq ishorasi qo’yiladi; jumlalar orasida aloqa bo’lmay fikr tushunarsiz bo’lsa, daftarning hoshiyasiga bir tik ( | ) chiziq ishorasi yoki savol alomati (?) qo’yiladi. Yangi fikr yangi yo’ldan boshlanmagan bo’lsa, jumladagi birinchi so’z oldidan yangi yo’ldan boshlash ishorasi (Z) qo’yiladi va h. Ona tili mashg’ulotlarida o’quvchi bilimini baholash . Respublikamizning butun ta’lim bosqichlarida tahsi oluvchilar bilimi “besh” baholi tizim asosida baholanmoqda. Maktabda o’quvchilarning bilimi quyidagi mezonlar asosida: o’quvchi mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy fikrlay oladi, mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qo’llay oladi, o’quv predmetining (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda o’quv predmeti (mavzu) bo’yicha tasavvurga ega deb topilganda – “besh” (“a’lo”) baho ga baholanadi; o’quvchi mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qo’llay oladi, o’quv predmetining (mavzuning) mohiyatni tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda o’quv predmeti (mavzu) bo’yicha tasavvurga ega deb topilganda – “to’rt” (“yaxshi”) baho ga baholanadi; o’quvchi olgan bilimini amalda qo’llay oladi, o’quv predmetining (mavzuning) mohiyatni tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda o’quv predmeti

(mavzu) bo’yicha tasavvurga ega deb topilganda – “uch” (“qoniqarli”) baho ga baholanadi; o’quvchi fan dasturini o’zlashtirmagan, o’quv predmetining (mavzuning) mohiyatini tushunmaydi hamda o’quv predmeti (mavzu) bo’yicha tasavvurga ega emas deb topilganda – “ikki” (“qoniqarsiz”) baho 6 bilan baholanadi. Yuqori qayd etilgan o’quvchinng yozma nutqini o’stirishga qaratilgan ish turlaridan o’qituvchi o’rinli foydalansa, ona tilidan belgilangan malaka talablarini bajarishga erishadi. 6

Mavzuni yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Nutqning qanday ko’rinshlari bor? 2. Nutqning til va tafakkur bilan aloqadorligini asoslang. 3.Diktantning qanday turlari bor? 4. Diktant o’tkazish metodikasini tushuntiring. 5. Ta’limiy bayonning tekshiruv bayondan qanday farqi bor? 6. Insho nima? U boshqa ijodiy ishlardan qaysi jihati bilan farqlanadi? 7. Inshoda badiiy asar va boshqa manbalardan aynan olingan o’rinlar qanday berilishi kerak? Inshoda nega ikki o’quvchining bir mavzuda yozgan fikri aynan bir xil bo’lmaydi? 8. Ikki o’quvchining ayni bir mavzuda yozgan inshosida qanday umumiyliklar, o’xshashliklar bo’lishi mumkin?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

O’quvchilar nutqini o’stirish tizimida sintaktik ishlar

Savod o’rgatish davrida o’quvchilar nutqini o’stirish

Kichik yoshdagi o’quvchilar nutqini o’stirish yo’llari va vazifalari

O’quvchilаrning yozmа nutqini o’stirish

Nutq o’stirish metodikasi