Leksikologiya - Tilshunoslik - Referatlar

Leksikologiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB

Ko'chirib olish

Leksikologiya Reja: 1. Leksikologiya va uning asosiy vazifalari 2. So‘z va uning belgilari 3. Monosemantik va polisemantik so’zlar 4. So‘zning ma’no ko‘chish usullari

1. Leksikologiya va uning asosiy vazifalari .Tildagi so‘zlarning jami uning leksikasini, ya’ni lug‘at boyligini tashkil etadi. Leksikologiya ( yunoncha lexikos - lug ‘ atga oid va logos - ta ’ limot ) tilshunoslikning lug ‘ aviy birliklar tarkibini tekshiradigan bo ‘ limidir . Tilning lug‘at tarkibi va uni tashkil etuvchi so‘zlar bir qator umumiyliklarga ega. Ular quyidagilarda ko‘zga tashlanadi:1) tildagi so‘zlar muayyan ma’no ifodalash xususiyatiga ega bo‘ladi. So‘zning ma’no xususiyatlari leksikologiyaning s emosiologiya bo‘limida o‘rganiladi; 2) har qaday tilning taraqqiyoti jarayonida yuz beradigan o‘zgarishlar avvalo uning leksikasida o‘z aksini topadi. Chunki til jamiyat taraqqiyoti davomida yangi-yangi so‘zlar hisobiga boyib boradi, ayni paytda ba’zi so‘zlar eskiradi va iste’moldan chiqadi; 3) tilning lug‘at tarkbidagi so‘zlar iste’mol darajasiga ko‘ra chegaralangan yoki chegaralanmaganligi bilan ham farqlanadi. Xususan, ba’zi so‘zlar umumxalq iste’molida bo‘lsa ( ota, ona, yurmoq, men, sen), ayrim so‘zlaning iste’mol darajasi chegaralangan bo‘ladi. Masalan, shevaga oid so‘zlarning hududiy chegaralanishi, shular jumlasidandir; 4) so‘zlar nutq uslubiga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ham farqlanadi. Jumladan, ba’zi so‘zlar uslubiy betaraf bo‘lsa, ba’zilari esa nutq uslubining ma’lum turiga mansubligi bilan farqlanadi; 5) har bir so‘z tovush qiyofasi va ma’noga, ya’ni shakl va mazmunga ega. Shunga ko‘ra, so‘zlar omonim, paronim, sinonim, antonim munosabatlarni yuzaga keltiradi.Tilning eng muhim birliklaridan bo‘lgan so‘zlarga xos bu umumiyliklar leksikologiyaning asosiy tekshirish ob’yektidir. 2. So‘z va uning belgilari . So‘z tilning muhim unsurlaridan biri bo‘lib, ma’lum ma’no doirasida birlashgan tovush

va tovushlar majmuyidan tashkil topadi. Biroq har qanday tovushlar birligi so‘z yoki uning ma’nosini shakllantira olmaydi. Masalan, olma so‘zidagi tovushlar birligi meva tushunchasini ifodalagan holda, shu so‘zdagi tovushlarning mloa, oalm shaklidagi yig‘indisi hech qanday ma’noga ega emas. Ayni paytda, tovushlarning bunday birligini so‘z deyish ham mumkin emas. Shunday ekan, har qanday tovush va tovushlar yig‘indisi ma’no ifodalovchi vosita sifatida emas, ma’no tovush va tovushlar majmuyini shakllantiruvchi vosita sifatida muhim ahamiyatga egadir. Muayyan ma’noning tovush yoki tovushlar birligi vositasida belgilanishi esa so‘zni shakllantiradi. So‘zning tovush tarkibida o‘zgarish yuz bersa ham ba’zan ma’no saqlanishi mumkin. Lekin bu hodisa birdaniga emas, tilning uzoq asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida ro‘y beradi. Masalan o‘grat-o‘rgat, yog‘mir-yomg‘ir, qo‘nshi-qo‘shni kabi so‘zlar tarkibidagi metateza hodisasi ana shunday uzoq asrlik tarixiy taraqqiyot mahsulidir. Biroq bunday tarixiy o‘zgarish so‘z ma’nosining yo‘qolishiga olib kelmaydi. Ba’zan bunday tarixiy o‘zgarishlar tilda yangi ma’no tashuvchi belgining, ya’ni yangi so‘zning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin. Jumladan, arch, yoy, ko‘r so‘zlari tarkibida yuz bergan tarixiy fonetik o‘zgarishlar tufayli, mazkur so‘zlarda o‘ziga xos ma’no parchalanishi yuz bergan va ularning har biri hozirgi tilda alohida tushuncha ifodalovchi so‘zlar sifatida shakllangan: arch-art, yoy-yoz, ko‘r-ko‘z . Bundan tashqari tilda shunday so‘zlar ham borki, ular fonetik tarkibiga ko‘ra bir xil (omonim), biroq ma’no jihatdan har xil. Bunday so‘zlarda yashiringan ma’no faqat nutq jarayonida, ya’ni boshqa so‘zlar qurshovidagina anglashiladi. So‘zning ikkinchi muhim belgisi uning ma’no ifoda etish va saqlash xususiyati orqali namoyon bo‘ladi. Lekin ular ifodalaydigan ma’nolar bir xil emas. Chunki so‘z ifodalaydigan

ma’no eng umumiy xususiyati bilan ham turli tiplarga bo‘linadi. Jumladan, ayrim so‘zlar ob’yektiv borliqdagi narsa-hodisa, belgi, qiymat, harakat kabilarni, ba’zilari esa so‘zlovchining his- hayajonini, voqelikka munosabatini bildiradi, ba’zan esa faqat grammatik ma’no ifodalaydi. Biroq ular qanday ma’no ifodalashidan qat’iy nazar, so‘z hisoblanadi. So‘zning ob’yektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilar haqidagi ma’lumoti leksik ma’no deyiladi. Masalan, anor, tosh so‘zlarining narsa haqida ma’lumot berishi, qattiq, shirin so‘zlarining belgi haqida ma’lumot berishi shular jumlasidandir. Demak, so‘z borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarning atamasi – nomi bo‘lishi yoki aksincha bunday xususiyatga ega bo‘lmasligi mumkin. Shunga ko‘ra ular mustaqil va yordamchi so‘zlar turkumlariga ajratiladi. Tildagi mustaqil so‘zlargina leksik(lug‘aviy) ma’noga ega bo‘ladi va ular leksikologiyaning asosiy o‘rganish manbai hisoblanadi. So‘zning borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni atash, nomlash xususiyati esa uning nominativ funksiyasi deyiladi. 3. Monosemantik va polisemantik so‘zlar . Tildagi so‘zlar bir va birdan ortiq ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Bir ma’nolilik hodisasi monosemiya, ko‘p ma’nolilik hodisasi esa polisemiya deb yuritiladi. Masalan, marmar, g‘oya, xulosa, taassurot kabi so‘zlar va ilm - fan sohalariga doir atamalar bir ma’noli so‘zlardir. O‘z va ko‘chma ma’nolari tufayli ikki yoki undan ortiq ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar esa ko‘p ma’noli (polisemantik ) so‘zlar deyiladi. Masalan: etak - choponning etagi, tog‘ning etagi. Tilshunoslikda so‘zning ko‘p ma’nolilik xususiyatini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ko‘p ma’noli so‘zlar turli usullar vositasida ma’no ko‘chishi orqali o‘z

ma’nosidan boshqa ma’nolar ifodalagan holda tilning ifoda imkoniyatlarini boyishida muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, ko‘p ma’noli so‘zlar o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’nolarga ham ega bo‘ladi. So‘zning nutqdan tashqarida, ya’ni tilda ifodalagan ma’nosi o‘z ma’nosi deb ataladi. Masalan, ko‘z, etak so‘zlari yakka holda ishlatilganda uning asl, ya’ni o‘z ma’nosi anglashiladi. So‘zning gap ichida, ya’ni nutqdagi o‘z ma’nosidan boshqacharoq mazmun ifodalashi uning ko‘chma ma’nosi deb yuritiladi. Masalan, ishning ko‘zi, tog‘ning etagi kabi birikmalar tarkibida ko‘z va etak so‘zlari ko‘chma ma’noda qo‘llangan. 5. So‘zning ma’no ko‘chish usullari. O‘zbek tilida polisemantik so‘zlar ma’no ko‘chishning to‘rt xil usuli mavjud: 1) metafora; 2) metonimiya; 3) sinekdoxa; 4) vazifadoshlik. Metafora (yunoncha «ko‘chirma» so‘zidan olingan) biror narsa, belgi yoki harakatning nomi o‘zaro o‘xshashligi bo‘lgan boshqa narsa, belgi yoki harakatga ko‘chishidir. Masalan: U tarozining ikki pallasini ko‘zdan kechirdi (I.Rahim). Yormat tarvuzni kesdi. Bir pallasini o‘zi olib, ikkinchi pallasini Yo‘lchi va O‘roz oldiga qo‘ydi ( Oybek). Birinchi misoldagi palla so‘zining o‘z ma’nosi taroziga nisbatan qo‘llaniladi. Uning tashqi ko‘rinishiga ko‘ra o‘xshashligi ikkinchi misolda tarvuz bo‘laklariga nisbatan ham qo‘llanishga sabab bo‘lgan. Metafora asosida nom ko‘chish aniq narsalar doirasida bo‘lganda ular o‘rtasidagi o‘xshashlikni ilg‘ash uncha qiyin bo‘lmaydi. Mavhum narsalar doirasida esa bu bir oz qiyin kechadi: Bir qarichlikdan dutorni sevaman. Bir qo‘shni kelinchakdan o‘rgangan edim (Oybek). Yigit yalt etib qo‘shni dalaga qaradi, u yerda xotin-xalajlar, bola-chaqalar

chuvillashib paxta terishayotgan edi (M.Ismoiliy). Metafora asosida nom ko‘chish birgina narsa nomi bo‘lgan otlarga daxldor bo‘lmay, boshqa turkumga mansub so‘zlarda ham uchraydi. Masalan: taqir cho‘l- taqir bosh, taqir sholcha; o‘tkir pichoq-o‘tkir hid, o‘tkir odam kabi sifatlar; dalalarda qushlar uchadi – uning jahldan lablari pir-pir uchardi kabi fe’llarda ham metafora asosida ma’no ko‘chishi uchraydi. Metonimiya (yunoncha «qayta nomlash», «nomini almashtirish») narsa yoki hodisalarning makon va zamonda o‘zaro bog‘liqligi, doimiy aloqadorligi asosida birining nomi ikkinchisiga ko‘chishidir. Bunda narsa, harakat va belgi o‘rtasidagi o‘zaro o‘xshashlik emas, balki doimiy aloqadorlikning mavjudligi birining nomini aytganda ikkinchisini anglash, nazarda tutish imkonini beradi. Metonimiya asosida nom ko‘chishda narsalar (otlar) o‘rtasidagi quyidagicha uzviy aloqadorliklar asos bo‘lishi mumkin: 1) narsa yasalgan materialning umumiy aloqadorligi asosida uning nomi boshqa narsaga ko‘chadi: Moyi tugab piligi so‘xta bo‘lgan chiroq bir lip etib so‘ndi (S.Ahmad). Sochini mayda o‘rib uchiga pilik taqqan edi (S.Ahmad); 2) narsalarning o‘ziga xos harakat-holati, xususiyati jihatdan umumiy aloqadorligi asosida uning nomi boshqa narsaga ko‘chadi: beshik - maktab ta’lim va tarbiya beshigidir , qaldirg‘och - litseyimiz qaldirg‘ochlari ; 3) o‘rinning unda joylashgan narsa bilan doimiy aloqadorligi asosida uning nomi boshqa narsaga ko‘chadi: kosa, qoshiq, tovoq -ovqat, zal - zal kulib yubordi , sinf - sinf oyoqqa qalqdi ma’nolarida ishlatiladi; 4) harakat-hodisaning nomi shu harakat- hodisaning bajarilgan vaqtiga ko‘chiriladi: Machitdan shom azoni eshitildi …(Sh.Toshmatov). Azonga yaqin bir iloj qilib qochibdi (P.Tursun); 5) narsaning nomi shu narsaga xos bo‘lgan belgi aloqadorligi asosida ko‘chadi: tulki - ayyor, mug‘ombir odam,

iflos- betayin, jirkanch kishi ; 6) harakat, o‘yin obyekti shu o‘yinning nomi sifatida ko‘chadi: uloq - uloq chopmoq va boshqalar. Sifat va fe’l turkumiga mansub so‘zlar doirasida ham metonimiya hodisasi mavjud bo‘lib, ularda ko‘chma ma’no belgining yoki harakatning aloqadorligiga asoslanadi. Masalan: qisqa yo‘l - qisqa nutq, qisqa ovoz , beg‘ubor osmon - beg‘ubor odam, beg‘ubor ko‘ngil ; bola boqmoq - kishini hunar boqadi, bog‘ni boqsang bog‘ bo‘lur. Sinekdoxa narsa va hodisaning nomi bilan uning qismini atash yoki qismining nomi bilan shu qism mansub bo‘lgan butunni atash orqali yangi ma’no hosil qilish usulidir. Masalan: Tirnoq so‘zining farzand ma’nosida ishlatilishi ( U tirnoqqa zor edi ) qism nomi bilan butunni ifodalashnishidir. Qo‘l so‘zi bilan uning bir qismini, ya’ni barmoqning atalishi esa ( Qo‘liga uzuk taqdi ) butun nomi bilan qismning nomlanishidir. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning quyidagi gaplardagi ma’nolariga e’tibor bering: Rux samovar . Egamberdi, Sen darrov o‘t sol! (A.Qodiriy) Mirzo kechqurun samovarga chiqdi, ikkita choy ichdi (A.Qahhor). Devorlarda Tamara o‘z qo‘li bilan tikkan kashtalar osilgan edi (M.Muhammedov). U yenglariga chiroyli qizil kashtalar tikilgan ukraincha oq shoyi kofta kiygan edi (P.Tursun). Vazifadoshlik narsa va hodisalarning bajaradigan vazifasidagi birlik, o‘xshashlik asosida nom ko‘chishidir. Masalan, chiroq so‘zi o‘tmishda moy shimdirilgan pilik yordamida yorug‘lik beruvchi moslamani anglatgan. Hozirda esa elektor yoritgichlar ham chiroq deb yuritiladi. Yoki tarixan qamish yoki patdan yasalgan yozuv quroli qalam deb atalgan. Hozir esa grafitli maxsus yasalgan yozuv quroli ham shu nom bilan yuritiladi. Vazifadoshlik asosida nom ko‘chish so‘zning ko‘p asrlik tarixiy

taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lgani uchun ma’no ko‘chishning boshqa usullariga nisbatan ancha kam uchraydi. Ko‘p ma’noli so‘zlarning yuzaga kelishida polisemantik so‘z va yasovchi affikslarning ham alohida o‘rni bor. Masalan, tuzsiz taom, tuzsiz gap birikmalari tarkibidagi -siz ko‘p ma’noli affiksi va o‘zak birligi ko‘p ma’noli so‘zning yuzaga kelishida muhim rol o‘ynagan. Polisemantik so‘zlar, qancha ma’noga ega bo‘lmasin, bu ma’nolar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Agar ular o‘rtasidagi ma’no bog‘liqlik davrlar o‘tishi bilan uzilib qolsa, u holda bunday so‘zlar o‘zaro omonimga aylanadi. Masalan, gap - fikr, mulohaza; gap -tengdoshlar, hamkasblar yig‘ini, ziyofati; ko‘k - rang, ko‘k -osmon kabilar. Keltirilgan misollarda ma’no bog‘liqlikni ilg‘ab olish ancha qiyin. Shunga ko‘ra, aytish mumkinki, polisemantik so‘zlar bir xil fonetik qobiqqa ega bo‘lgan so‘zlar takrori nuqtai nazaridan omonimlarga o‘xshasa ham, ko‘p ma’nolilik, avvalo bir turkum doirasida yuzaga kelishi, ular qancha ma’noga ega bo‘lmasin, o‘zaro bog‘liq bo‘lishi bilan omonimlardan farqlanadi. Ko‘p ma’noli so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’nolari, odatda, izohli lug‘atlarda, shakldosh so‘zlar esa omonim so‘zlarning izohli lug‘atida beriladi.

ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Leksikologiya

Leksikologiya kursiga kirish

Grafika. Orfografiya. Leksikologiya

Leksikologiya haqida ma‘lumot

Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha