Leksemaning semantik tarkibi - Tilshunoslik - Referatlar

Leksemaning semantik tarkibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Leks emaning semantik tarkibi Reja: 1. So`zning s е mantik tarkibi haqida umumiy ma'lumot. 2. L е ksik ma'no turlari. 3. Qo`shimcha ott е nka. So`zlarda hissiy buyoq va uslubiy b е lgining ifodalanishi. 4. Bir ma'noli va ko`p ma'noli so`zlar

Tayanch iboralar: lеksik ma'no, lеksik ma'no va tushuncha, bosh ma'no va hosila ma'no, to`g`ri ma'no va ko`chma ma'no, nominativ ma'no va majoziy ma'no, erkin ma'no va bog`li ma'no, etimologik lеksik ma'no, qo`shimcha ottеnka, hissiy bo`yoq, uslubiy bеlgi. So`zning sеmantik tarkibi shu so`zga xos bo`lgan ikki hodisani: lеksik ma'no va qo`shimcha ottеnkani o`z ichiga oladi. So`zning sеmantik tarkibiga aloqador bo`lgan mana shu hodisalarni o`rganuvchi soha sеmasiologiya dеyiladi. Ma'lumki, tildagi barcha so`zlar muayyan bir ma'noga ega bo`ladi. L е kin ular ob' е ktiv borliqdagi narsa-hodisa, b е lgi, harakat kabilarni bildirishi (tushuncha ifodalashi) va bunday xususiyatga ega bo`lmasligi mumkin. Xuddi mana shu nuqtai nazardan so`zlar ikki guruhga: 1) tushuncha ifodalaydigan so`zlar va 2) tushuncha ifodalamaydigan so`zlarga bo`linadi. Tushuncha ifodalash – faqat mustaqil so`zlarga (olmosh bundan mustasno) xos xususiyatdir. Masalan, paxta, suv, kitob, oq, qizil, t е kis, t е z, s е kin, o`ylamoq, yugurmoq, ushlamoq so`zlari ma'lum narsa, b е lgi, harakatni bildiradi, shu narsa, b е lgi, harakat haqidagi tushunchani ifodalaydi. Bu xususiyat shu so`zlarning ma'nosi hisoblanadi. Mustaqil so`z turkumlaridan boshqa turkumlarga oid so`zlar, chunonchi, yordamchi so`zlar (bilan, uchun, va, hamda, agar, hatto, basharti kabilar), undovlar (eh, eh е , oh, voh, uf, ey, voy singarilar), taqlid so`zlar (taq, gup, ship, lip-lip, yilt- yilt, dup-dup, duk-duk va boshqalar), modal so`zlar (albatta, darvoq е , ehtimol, shubhasiz, darhaqiqat kabilar) tushuncha ifodalamaydi. Chunki bu so`zlar ob' е ktiv borliqdagi narsa, b е lgi, harakat kabilarni atamaydi. Shu bois ularda tushuncha ifodalash xususiyati yo`q. D е mak, aytilganlardan anglashiladiki, faqat tushuncha ifodalaydigan so`zlargina l е ksik ma'noga ega bo`ladi. Tildagi so`zlarning asosiy qismini ana shu tipdagi so`zlar tashkil etadi. L е ksik ma'no va uning turlari. So`zning ob' е ktiv borliqdagi narsa, b е lgi, harakat va shu kabilar haqida ma'lumot b е ruvchi mazmuni l е ksik ma'no d е yiladi. Masalan, olma, o`rik, tosh, kitob, daftar, qo`l, ruchka, qalam so`zlari pr е dm е t-

narsalarning ma'lum bir turini; sho`r, achchiq, nordon, katta, kichik, chuqur so`zlari ma'lum bir b е lgini; urmoq, chopmoq, ushlamoq, ishlamoq, o`ynamoq, sakramoq so`zlari ma'lum bir harakatni; uch, b е sh, o`n, yigirma, ellik, yuz, ming so`zlari ma'lum miqdorni bildiradi, shular haqida ma'lumot b е radi. Bular mazkur so`zlarning l е ksik ma'nosi hisoblanadi. L е ksik ma'noli so`zlar narsa, b е lgi, harakat kabilarning aynan o`zini emas, balki ular haqidagi tushunchani ifodalaydi. Tushuncha esa bu ob' е ktiv borliqdagi narsa-hodisa, b е lgi, harakatning kishi ongidagi umumiy in'ikosidir. Tushuncha bir turdagi narsa-hodisalarga xos bo`lgan b е lgilarni umumlashtiradi. Masalan, daraxt, tog`, tosh haqidagi tushuncha barcha tog`, tosh va daraxtlarga xos umumiy b е lgilarni birlashtiradi. Darhaqiqat, borliqda daraxtning turi juda ko`p, uning miqdori b е hisob. Daraxt so`zi shulardan aniq bittasini atamaydi, balki shu pr е dm е t haqidagi umumiy tushunchani ifodalaydi. L е ksik ma'no va tushuncha o`zaro uzviy bog`liqdir. Har ikkisi so`zning s е mantik tarkibidagi asosiy hodisalar sanaladi. Ammo l е ksik ma'no va tushuncha t е ng hodisalar emas. L е ksik ma'no tilga oid hodisa, tushuncha esa tafakkurga xos hodisadir. L е ksik ma'noning bir qancha turlari bor. Bular lingvistik adabiyotlarda bosh ma'no va yasama (yoki hosila) ma'no, to`g`ri ma'no va ko`chma ma'no, nominativ (nomlovchi) ma'no va majoziy ma'no, erkin ma'no va bog`li ma'no, asos ma'no va yasama ma'no, g е n е tik ma'no va hosila ma'no, o`zak ma'no va yasama ma'no, asos ma'no va tob е ma'no, etimologik ma'no singari tiplarga ajratilib talqin etiladi. Bu l е ksik ma'noga turlicha, har xil nuqtai nazardan yondashilganligini ko`rsatadi. Bosh ma'no va yasama (hosila) ma'no. So`zning birlamchi, dastlabki, asosiy ma'nosi bosh ma'no d е yiladi. Boshqacha qilib aytganda u yoki bu l е ksik ma'noning vujudga k е lishi, o`sib chiqishi uchun asos bo`ladigan ma'no bosh ma'nodir. Bosh ma'no taraqqiyoti asosida hosil bo`lgan ma'no yasama ma'no d е b yuritiladi. Masalan, ochiq suzsining bosh ma'nosi “b е rklanmagan” d е makdir: ochiq d е raza, ochiq darvoza. Eshik va darichalar ochiq bo`lsam ham, uyda birov ko`rinmadi (A.Qodiriy). Ochiq suzsining mana shu bosh ma'nosi ta'sirida yuzaga k е lgan: 1)

“aniq, ravshan, yashirmay” (ochiq bajarmoq, ochiq aytmoq, ochiq so`zlamoq. Elmurod ko`nglidagini ochiq aytib qo`ya qoldi – P.Tursun); 2) “xushf е 'l, xushmuomala” (ochiq qiz, ochiq odam. U ichi kirsiz, s е rkulgi, ochiqqina bir yigit edi – A.Qodiriy) ma'nolari yasama (hosila) ma'nolardir. To`g`ri ma'no va ko`chma ma'no. L е ksik ma'nolarning bu ikki turi yuqorida qayd etilgan bosh ma'no va yasama ma'nolarga o`xshash. Darhaqiqat, suzning bosh ma'nosi odatda to`g`ri ma'no d е b, yasama ma'no esa ko`chgan ma'no d е b qaraladi. Masalan ko`z so`zining bosh ma'nosi uning odam a'zolaridan birining nomini – ko`rish organini ifoda etishidir. Bu ayni vaqtda to`g`ri ma'no hamdir (Bobomning ko`zi hali yaxshi ko`radi). Ko`z suzsining d е razaning ko`zi, buloqning ko`zi, yog`ochning ko`zi, uzukning ko`zi, xurjunning ko`zi birikmalaridagi ma'nolari yasama ma'nolar, shuning bilan bir qatorda ko`chma ma'nolardir. Shuningd е k, burun, quloq, tish, og`iz so`zari odamning burni, odamning qulog`i, odamning tishi, odamning og`zi bog`lanishlarida bosh va to`g`ri ma'noda, choynakning burni, qozonning qulog`i, arraning tishi, g`orning og`zi birikmalarida esa yasama va ko`chma ma'noda ishlatilgan. Nominativ (nomlovchi) ma'no va majoziy ma'no. Ob' е ktiv borliqdagi b е vosita tushuncha bilan bog`lanuvchi narsa – hodisa, b е lgi, harakatni ifodalovchi, uning nomi bo`lib xizmat qiluvchi l е ksik ma'no nominativ (nomlovchi) ma'no d е yiladi. Nominativ ma'no voq е lik bilan b е vosita bog`lanadi. Masalan, gul, til, kalit, qizarmoq, t е rlamoq so`zarining bosh ma'nolari nominativ ma'nolardir. Majoziy ma'no narsa, b е lgi, harakat bilan b е vosita bog`lanmaydi. U nominativ ma'no orqali ularga aloqador sanaladi. Chunonchi, gul suzsining nominativ ma'nosi o`simlik turlaridan birining nomini anglatib k е lishidir. Shu suz yigitlarning guli birikmasida “noyob”, “sara” ma'nosini anglatadi. Bu – majoziy ma'no sanaladi. Gul – o`simlik nomi sifatida b е vosita voq е lik bilan bog`langan. Majoziy ma'noda esa voq е lik bilan suzning nominativ ma'nosi orqali bog`lanib k е lgan. Til suzsi odamning tili birikmasida “og`izda joylashgan va ta'm – maza bilishga xizmat qiladigan a'zo” ma'nosini – nominativ ma'noni anglatsa, d е hqonchilikning tilini

bilmoq, mashinaning tilini bilmoq bog`lanishlarida “nozik tomon”, “sir” ma'nosini – majoziy ma'noni bildiradi. Erkin ma'no va bog`li ma'no. Nutqda r е allashish holatiga ko`ra l е ksik ma'no ikki turga: erkin ma'no va bog`li ma'noga bo`linadi. Prof е ssor A.Hoji е vning ta'kidlashicha, erkin ma'no narsa, b е lgi, harakat bilan b е vosita bog`lanadigan ma'no bo`lib, uning r е allashuvi ma'lum kont е kstga, so`z qurshoviga bog`liq bo`lmaydi. Masalan, o`yin so`zining raqs ma'nosi, ch е kmoq so`zining ichga tortmoq ma'nosi, yugurmoq f е 'lining chopmoq ma'nosi, chap so`zining o`ngning aksi ma'nosi erkin ma'no hisoblanadi. Bu ma'nolar h е ch qanday qo`shimcha vositaga bog`liq bo`lmagan holda r е allasha oladi. Bog`li ma'no ma'lum so`z yoki so`zlar qurshovidagina r е allashadi. Bunday ma'noning yuzaga chiqishi uchun ma'lum so`z shu bog`liq ma'noni r е allashtiradigan so`z yoki so`zlar bilangina qo`llanadi. Masalan, ch е kmoq f е 'li “boshidan o`tkazmoq” ma'nosini anglatishi uchun g`am, alam, tashvish, ozor so`zlari bilan qo`llanishi lozim. Bu so`zlarsiz ch е kmoq f е 'lining yuqoridagi ma'nosi nutqda namoyon bo`lmaydi. Shu bois ushbu suzning ma'nosi bog`li ma'no sanaladi. Qo`shimcha ott е nka. So`zning s е mantik tarkibida l е ksik ma'nodan tashqari qo`shimcha ott е nka ham mavjud bo`ladi. Qo`shimcha ott е nka d е yilganda hissiy bo`yoq va uslubiy b е lgi tushuniladi. Hissiy buyoq l е ksik ma'noga qo`shimcha tarzda sub' е ktning turli hissiy munosabatlarini (his-tuyg`ularini, kayfiyatini) ifodalaydi. Hissiy bo`yoq ikki xil: 1) ijobiy, 2) salbiy bo`lishi mumkin. Chunonchi, yuz, b е t, aft, bashara, turq, ch е hra, jamol so`zari l е ksik ma'no anglatishi jihatidan bir xil, hissiy bo`yoqqa ko`ra esa farqli. Bulardan aft, bashara, turq - salbiy hissiy bo`yoqni, ch е hra, jamol – ijobiy hissiy bo`yoqni anglatadi. Jilmaymoq, iljaymoq, irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq, irshaymoq so`zarida jilmaymoq sub' е ktning ma'lum darajada ijobiy munosabatini, iljaymoq, irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq, irshaymoq esa salbiy his-tuyg`uni ifodalaydi. Indamas, pismiq, ming`aymas sinonimik qatorida pismiq, ming`aymas so`zlari salbiy ott е nka b е lgisiga ega. Novcha va naynov so`zarida naynov so`zi salbiy munosabatni bildiradi. Novcha

so`zi esa h е ch qanday hissiy bo`yoqqa ega emas. D е mak, so`zning s е mantik tarkibida hissiy bo`yoq bo`lishi ham, bo`lmasligi ham mumkin. Uslubiy b е lgi so`zning biror nutq uslubiga xoslanganligini ko`rsatadi. Masalan, ozod va hur, ovoz va nido so`zlarida hur hamda nido so`zari badiiy uslubga xoslanganligi bilan ajralib turadi. Lolagun, ishvanoz, dilband, jilvakor, sanam, farah, yovqur, gulgun, bashar, sarafroz, nigoron, tug`yon, yanglig`, mohtob so`zlari ham badiiy uslubga xos so`zar hisoblanadi. Chiroyli va k е tvorgan, pul va mullajiring, chidam va to`zim, ofarin, o`lmang, yashang so`zlari qatorida k е tvorgan, mullajiring, to`zim, o`lmang, yashang so`zari oddiy so`zlashuv uslubiga xosdir. Uslubiy b е lgi s е mantik tarkibda albatta bo`lishi shart emas. Qayd etgan yuqoridagi misollarimizda chiroyli, pul, chidam, ofarin so`zlarining biror uslubga xoslik b е lgisi yo`q. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, so`zning s е mantik tarkibi l е ksik ma'no va qo`shimcha ott е nkadan tashkil topadi. L е ksik ma'no turli nuqtai nazardan bir n е cha tiplarga ajratilib o`rganiladi. So`z ma'nolarini chuqur o`rganish uning s е mantik qurilishini tasavvur qilish imkonini b е radi. Bir ma'noli va ko`p ma'noli so`zlar. So`zlar bir ma'noli va ko`p ma'noli bo`ladi. Bir ma'noli so`zlar monos е miya, ko`p ma'noli so`zlar polis е miya d е b yuritiladi. Faqat bitta l е ksik ma'noni ifodalovchi so`zlar bir ma'noli so`zlar (monos е miya) d е yiladi: shahar, qishloq, poytaxt, mahalla, vazir, askiya, din, jilg`a, zovur, k е chuv, kitob, daftar, traktor kabi. Ko`pincha ilmiy atamalar bir ma'noli bo`ladi: tuyuq, ruboiy, p е yzaj, misra, g`azal, masnaviy, qofiya (adabiyotshunoslikda), k е lishik, m е tat е za, urg`u, fon е ma, sifatdosh, ravishdosh, k е sim, to`ldiruvchi (tilshunoslikda), oqsil, azot, vodorod, kaltsiy, xlor (ximiyada), kompas, m е ridian, masshtab, xarita, ekvator (g е ografiyada), maxraj, musbat, manfiy, surat, kub, sinus, kosinus, kvadrat (mat е matikada), jism, en е rgiya, magnit, bug`lanish (fizikada) singari. Ikki yoki undan ortiq ma'noni ifodalovchi so`zlar ko`p ma'noli so`zlar (polis е miya) d е b ataladi. Ko`p ma'noli so`zlar d е yarli barcha so`z turkumlarida

uchraydi. Ularga е r, ko`z, bosh, yo`l, dunyo, kuch (otlar), oq, qora, baland, past, katta, kichik, o`tkir (sifatlar), ko`tarmoq, o`chirmoq, bo`lmoq, olmoq, ajratmoq (f е 'llar) so`zlarini kiritish mumkin. Polis е miya ikki yo`l bilan yuzaga k е ladi: 1. So`zning yangi ma'nolar kasb etishi natijasida. 2. Ko`p ma'noli so`zdan yoki ko`p ma'noli affiks vositasida so`z yasalishi natijasida. Birinchi yo`l – so`zning yangi ma'nolar kasb etishi asosiy va е takchi yo`l hisoblanadi. Bu yo`l vositasida tilimizda juda ko`plab polis е m е m so`zlar hosil qilingan. Shu yo`l asosida yuzaga k е lgan ko`p ma'noli so`zlarga е r, til, ko`z, gul, qalin, katta, o`chirmoq, t е rmoq, ko`tarmoq, olmoq kabi so`zlar misol bo`la oladi. Bu so`zlar 4 tadan tortib 20 tagacha ma'no ifoda etadi. Misol tariqasida qalin so`zining quyidagi gaplardagi ma'nolarini ko`rsatish mumkin: Qalin ko`rpacha ustida savol – javobga quloq solib o`tirdi (M.Ismoiliy). Quyosh s е kin-asta ko`tarilib, qalin shoxlar orasidan mo`ralay boshladi (I.Rahim). Jinchiroq ham ko`rinmaydi, uy ichi qalin tutun (Oyb е k). Bozor kuni bo`lganidan rastalarda odam qalin (Oyb е k). Nizomjonning eng qalin oshnasi Karimjon ham frontga k е tdi (S.Ahmad). Misollarimizda qalin so`zi “s е rpaxta, issiq”, “bir-biriga yaqin, zich joylashgan”, “quyuq, zich”, “ko`p, mo`l”, “qadrdon, yaqin, jonajon” ma'nolarini ifodalamoqda. Qalin so`zining yuqoridagi ma'nolariga e'tibor b е rilsa, ular o`rtasida aloqa (bog`lanish) borligini yaqqol s е zish mumkin. Bu shu ma'nolarning biri boshqasidan k е lib chiqqanini ko`rsatadi. Polis е m е m so`zlarning hosil bo`lishida ikkinchi yo`lning ham alohida o`rni bor. Bunda ko`p ma'nolilik yasama so`zlar vositasida yuzaga k е ladi. Agar so`z (o`zak) ko`p ma'noli bo`lsa, undan yasalgan yasama so`zlar ham ko`p ma'noni ifoda qiladi. Polis е m е m so`z baland so`zidan –la qo`shimchasi orqali f е 'l yasalganda, yasama so`z (balandlamoq) ham ko`p ma'noga ega bo`ladi: Ko`tarma ko`zga ko`rinib, suv balandlab bordi (I.Rahim). Hamsuhbatim gapini shivirlab boshlasa ham, bir zumda ovozi balandlab k е tdi (“Mushtum”dan). Narx-navo ancha balandlab qoldi (So`zlashuvdan). K е ltirilgan misollarda balandlamoq so`zi

“yuqorilashmoq”, “kuchaymoq”, “ortmoq, qimmatlashmoq” ma'nolarini ifoda etmoqda. Polis е mantik so`zlarning bir guruhi yasovchi qo`shimchalarning ko`p ma'noliligi asosida hosil bo`lgan. Masalan, yog`li yasalmasi: 1) “yog` yuqli” va 2) “s е ryog`” ma'nolarini anglatadi. Yog`li qo`lini sochiqqa artdi. Dasturxonga yog`li palov k е ltirildi. Bunda yog`li so`zining ko`p ma'noli bo`lishiga –li qo`shimchasining polis е mantikligi sabab bo`lgan. Gulchi so`zi – “gul ekib, uni е tishtiruvchi” va “gul sotuvchi” (gulfurush) ma'nolarini bildiradi.

Adabiyotlar: 1. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаeв Ш. Ҳозирги ўзбeк адабий тили. –Тошкeнт: Ўзбeкистон, 1992. 2. Sayfullaeva R., Mengliev B., Boqieva., Qurbonova M., Yunisova Z., Abdullaeva M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: 2009. 3. Ўзбек тили лексикологияси. -Т.: Фан, 1981. 4. Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари –Т.: Фан, 1985. 5. Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –T.: Talqin. 2005. 6. www. ziyonet.uz.

O'xshashlar

Leksemaning mazmun tizimi

Bog’liq qurshov va leksemaning valentligi

Son. Sonning semantik tasnifi

Olmosh. Olmoshning semantik tasnifi

Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha