Лексеманинг ифода ва мазмун плани - Tilshunoslik - Referatlar

Лексеманинг ифода ва мазмун плани

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Лексеманинг ифода ва мазмун плани Режа: 1. Лексема тил бирлиги сифатида 2. Лексеманинг ифода плани 3. Лексеманинг мазмун плани 1

1. Лексема тил бирлиги Олимларнинг ҳисоб  китобларига қараганда, ер юзида 5000 га яқин тил мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос фонетик, лексик ва грамматик қурилишга эга саналади. Тилларнинг пайдо бўлиши ва такомил топишида луғат жамғармасининг алоҳида ўрни бўлади. Тил белгилар системаси сифатида бир  бирини талаб қиладиган, бири иккинчиси учун яшайдиган икки муҳим элементдан ташкил топгандир. Буларнинг биринчиси лексика саналса, иккинчиси грамматика ҳисобланади. Уларнинг ҳар иккаласи нутқ товушларига асосланади. Лексиканинг асосий бирлиги сўздир. Сўз бир ёки бир неча товушлар йиғиндисидан иборат бўлган, тил соҳиблари томонидан бир хилда талаффуз қилинадиган, бирор предмет ёки ҳодиса ҳақида муайяи тушунчани ифодалайдиган символ белги саналади. Сўзнинг тубандаги уч қирраси мавжуд. 1. Товуш томони. 2. Атамалик хусусияти. 3. Тушунча ифодалаш хусусияти. Шулар асосида сўзнинг уч хил функцияси ҳақида гапириш мумкин. а) перцептив (лотинча perceptio  идрок сўзидан олинган, яъни товуш орқали идрок қилинади. б) номинатив (лотинча nomiystivus — атама бўлиш сўзидан олинган яъни аташ функциясига эга бўлиш в) сигнификатив (лотинча significativ — маъно сўзидан олинган), яъни маълум бир тушунчани ифодалаш хусусияти Лексема асосий тил бирлиги сифатида ўзида юқоридаги хусусиятларни мужассам этади. У ўзининг ифода ва мазмун планига эга бўлади, Сўз ифода планида лексема, мазмун планида сема деб юритилади. Сўзнинг асосий хусусиятларини яхшироқ англаб етиш учун тилшунос олимлар томонидан таклиф қилинган семантик учбурчакнинг моҳиятини тўла англаб етиш кифоя қилади. Ю.С.Степанов қуйидаги схемани таклиф қилган 2

Фонетик сўз Атамоқ маъно англамоқ Предмет, денотат маъно ёки ёки референт сигнификат 3

ифодаламоқ Кўриниб турибдики, моддий оламдаги нарса ва предметларни биз сезги аъзоларимиз билан идрок этиб, улар ҳақида муайян тушунчаларга эга бўламиз. Уларнинг образлари товуш ёки товушлар йиғиндиси шаклида онгимизда қайта гавдаланади. 2. Лексеманинг ифода плани. Ҳар бир сўз ўзининг ташқи қобиғига, яъни товуш томонига эга. Улар товушларнинг муайян тартибда бирлашиб келишига асосланади. Бунда фонемаларнинг кетма  кет жойлашиши муҳим роль ўйнайди. Масалан, арча сўзини ҳосил қилишда а-р-ч-а фонемаларининг ўзига хос тузилмага эга бўлиб келаётгани биз учун муҳимдир. Лексемаларнинг гавдаси бўлиб хизмат қиладиган фонемалар тизимига уларнинг ифода плани дейилади. Солиштириш учун арча сўзидаги бир товушни қолдириб ёки унга битта ортиқча фонемани қўшиб кўрайлик  чи, нима бўлар экан? «рча» ёки “арчат”-маъносиз товушлар йиғиндиси ҳосил бўлди. Демак, лексемани ҳосил қилаётган ҳар бир фонема ўз қийматига эга бўлади. Улардаги кетма-кетлик тилнинг ўзига хос қонуниятларига бўйинсунади. Лексемаларнинг ифода планида уларнинг бўғин тузилиши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекча сўзлар бир ёки икки бўғинлидир ил, от, ук, икки, она, бола каби. Бундан ташқари ўзбек тилига оид бўлган лексемаларнинг бошида, ўртасида ва охирида унли ҳамда ундош товушлар қўш келмайди. Уларнинг ёнма-ён келиши бошқа тиллардан кирган сўзларда кўзга ташланади. Масалан, стакан, штраф, стул, киоск, банк, тааллуқли сингари. Лексемаларнинг ифода плани ҳақида яхшироқ тасаввурга эга бўлиш учун 4

фонетик чўққи ҳақида ҳам билиш даркор. Фонемалар лексема шаклида бўғинларга бирлашар экан, шунга мос равишда бўғинлар сонига қараб, фонетик чўққилар мавжуд бўлади. Бир бўғинли сўзларда фонетик чўққи унлида бўлади. Бор ил эк Икки ва ундан ортиқ бўғинли сўзларда эса бўғинлар фонетик чўққилар ёрдамида бирлашади. Бўғинлардан бирининг фонетик чўққиси бу вазифани бажаради. Шу ўринда туб лексема ва ҳосила лексемалар ҳақида ҳам тўхталиб кетиш зарур. Туб лексемалар ўзак ҳолатида номлаш характерига эга бўлган сўзлар саналади . Ҳосила лексемалар ясама, қўшма, жуфт ва такрор бўлиши мумкин. Ясама лексемаларда туб лексема билан биргаликда дереватив келади. Масалан, замондош, ўроқ, серсавлат, сувли ва ҳоказо. 5

Асалари, карнайгул, халқаро, хушбичим, олиб келмок, кириб чиқмоқ, ҳар қачон, сингари қўшма, ўғил-қиз, озиқ-овқат, оқ-қора, ола-була сингари жуфт, тоғ-тоғ, гул-гул, юм-юм кўринишидаги такрор лексемалар ҳам ўзларининг муайян ифода планига эга бўладилар. 3. Лексеманинг мазмун плани. Сўзнинг энг муҳим хусусиятларидан бири унинг маъно билдиришидир. Лексеманинг муайян товуш ёки товушлар йиғиндисн орқали объектив борлиқдаги ниманидир ифодалашига, номлашсига лексик маъно дейилади. Лексеманинг мазмун планида иккита тил ҳодисаси ётади. 1. Луғавий маъно. 2. Услубий (эмоционал—экспрессив) баҳо. Тилдаги товушлар ўзича лексик маънога эга бўлмайди. Масалан, Узбекистон Республикаси қушё товушлар бирикмаси ҳеч қандай маънони бермайди, лекин ундаги товушларни тил қонуниятлари асосида қайта жойлаштирсак, қуёш сўзи келиб чиқади. Доимий равишда термоядро операциялари содир бўлиб турган, ерга ёруғлик ва иссиқлик сочиб турувчи осмон жисмига қуёш дейилади. Кўриниб турибдики, лексеманинг мазмун плани воқеликдаги бирор нарса, воқеа ёки ҳодиса ҳақидаги тушунча билан боғланиши, муайян нарса  предметларни номлаши, аташи лозим. Ҳар бир тил соҳиблари ўзларининг кўп асрлик тажрибаларига асосланган ҳолда моддий оламдаги нарса ва предметларни, ҳодисаларни атайди. Улар онгида шу нарсалар ҳақида тушунчалар мавжуд бўлади. Айнан мана шу тушунча лексик маъно орқали реаллашади. Лексик маъно билан тушунча доимий алоқадорликда бўлади, лекин иккаласини бир  биридан фарқлаш лозим. Тушунча  фалсафий категория, лексик маъно тил ҳодисаси. Анъанавий тилшуносликка қарама  қарши ҳолда кейинги йилларда сўзнинг лексик маъносини парчалаб ўрганиш усуллари юзага келмоқда. Шулардан бири лексик маънони семантик қисмларга бўлиб ўрганиш саналади. Бу усулга семик таҳлил ёки қисмлаб таҳлил қилиш усули дейилади

Шу йўл билан фарқланадиган ҳодисага сема (юнонча sema — белги сўзидан олинган) деб юритилади. Масалан: дарё –кўл-денгиз-океан. Сув семасига кўра мазкур сўзларнинг барчаси бирлашади, лекин оқмоқ семасига кўра дарё улардан ажралиб чиқади, ҳажм семасига кўра океан биринчи планга чиқиб қолади. Шунга кўра умумий белгиларига асосан сўзлар муайян тушунча (семантик) майдонларига тўпланадилар. Тилшуносликда бундай майдонларга лексик  семантик гуруҳ дейилади. Семалар бирлаштирувчи (интеграл) ва фарқловчи (дифференциал) семаларга бўлинади. Масалан: қор, ёмғир, дўл-булут семаси бўйича бирлашади; қиш семаси бўйича дўл ва ёмғир қордан ажралади. Шу тақлид тилдаги барча сўзларни таҳлил қилиб чиқиш мумкин. Сўзларнинг бу каби қандай ғоя ташиётганига қараб туриб таҳлил қилувчи тил соҳасига идеография дейилади. Идеографик методлар асосида яратилган луғатларга тезаурус деб юритилади. Лексик маънога баъзан услубий баҳо ҳам қўшилиб қолади. Услубий баҳо уч йўл билан амалга оширилади. 1. Маълум бир морфема, қўшимча ёрдамида: келинчак, онахон, сингилжон. Бунга морфологик ифодаланиш дейилади. 2. Лексеманинг ўзи ёрдамида услубий баҳо юзага чиқади ва у лексик ифодаланиш деб юритилади. Масалан: емок, тановул қилмоқ, паққос туширмоқ. 3. Бир лексема контекстда бошқа бир маънода ишлатилса. бунга контекстуал ифодаланиш дейилади. Масалан: Бу одам эмас, бўри. Услубий баҳо манфий баҳоли ва мусбат баҳоли лексемалар орқали фойдаланиши мумкин. Ота - манфий баҳоли лексема Отажон - мусбат баҳоли лексема. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, сўз ифода ва мазмун планида

бирлашган тақдирдагина тил бирлиги бўла олади.

A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Лексикология, унинг урганиш обекти

Лексеманинг узуал ва окказионал маънолари

Шавкат Рахматуллаев тилшунослик фаолиятида лексикология масалаларининг ёритилиши

Фразеологик бирликлар ва лексикализация ҳодисаси

Тил системадир