Ko‘chirma gap - Tilshunoslik - Referatlar

Ko‘chirma gap

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.5 KB

Ko'chirib olish

Ko‘chirma gap Reja: 1. K o’ chirma gap 2. O’ zlashtirma gap. 3. K o’ chirma gapda tinish belgilari

Lisoniy struktura ji h atidan qo’ shma gapning sodda gapdan far q i ma‘lum darajada ravshan. Ani q ro g’ i , sodda gapda shakllangan kesim bitta b o’ lsa , qo’ shma gapda u birdan orti q b o’ ladi va birdan orti q sodda gaplarning mazmun , h amda , grammatik ji h atdan birikuvidan tashkil topadi . Misollar: 1.Men sizni bilaman, siz bunday q ilmaysiz. (O.) 2.Nima q ilasan, q ishlo qq a q aytasanmi? (O). 3.Dunyoda nima k o’ p - kulgu k o’ p. (O). 4.Bilamanki, sodda barmo q laring tilla uzuk ta q magan. (U.) 5.Majlisda k o’ riladigan masalalarning mu h im tomoni shundaki, Ba q a q urilmadagi ch o’ l yerlarni suvga serob q ilish masalasi muxokama q ilinadi. K o’ rinadiki, 1-gapda bilaman va q ilmaysiz, 2-gapda q ilasan va q aytasanmi, 3-gapda k o’ p va k o’ p, 4-gapda bilaman va ta q magan, 5-gapda shundaki va mu h okama q ilinadi kabi h ar bir gapdagi birdan orti q kesim sintaktik q urilmalarning qo’ shma gapligini ta‘minlovchi mu h im asoslardan biridir. Kesimlarning birdan orti q ligidan tash q ari, h ar bir qo’ shma gapda ifodalanayotgan birdan orti q fikr, axborotning o’ zaro zich munosabati, gaplararo grammatik ta q oza etuvchilik h amda intonatsion yaxlitlik kabilar h am bu sintaktik q urilmalarning qo’ shma gapligini ta‘minlaydi. Komunikativ nu q tai nazardan sodda gap bir fikrni, axborotni uzatish vazifasini bajarsa, qo’ shma gapda birdan orti q h ukm o’ z ifodasini topgan b o’ ladi. Shuningdek, bu alo h ida axborotlar asosidagi munosabat h am qo’ shma gapda q aysidir darajada b o’ rtib turadi. Masalan: Ja h ongir keldi. Men shu ondayo q j o’ nadim gaplarida ifodalangan fikrlar bir-biriga o’ zaro bo g’ li q b o’ lib, gaplarning biri ikkinchisini ta q oza etadi. Bu jixatdan ular Ja h ongir keldi va men shu ondayo q ketdim gapidan ajralib turadi. SHunday q ilib, qo’ shma gap grammatik shakllangan va birdan orti q axborotni tashish uchun m o’ ljallangan sodda gaplarning grammatik, semantik, intonatsion va kommunikativ ji h atlardan yaxlitlangan butunligidir. Qo’ shma gap tarkibidagi sodda gaplar alo h ida olingan sodda gaplardan nisbatan musta q il emasligi bilan ajralib turadi. Avvallo, bu grammatik va intonatsion nomusta q illikdir. Ba h or keldi, shuning uchun dala ishlari q izib ketdi q urilmasini ergash gapli qo’ shma gap q ilib turgan narsa mazmuniy ta q oza etuvchanlikdir.

Birinchi gapdagi mazmun ikkinchi gapdagi mazmun uchun sabab ma q omidir. Biro q bunday mazmuniy zich bo g’ lanishsiz h am qo’ shma gap h osil b o’ lishi mumkin. Osmonda turnalarning « q urey- q ureyi» eshitilardi, uzo q lardan chuponlarning h ay- h aylagani q ulo qq a chalinardi. Ikkinchidan, shuning uchun bo g’ lovchisi qo’ shma gap a‘zolarini grammatik ji h atdan zich munosabatga kiritgan. (Biro q bu bo g’ lovchisiz h am qo’ shma gap h osil q ilish mumkin: Ba h or keldi, dala ishlari q izib ketdi.) Ammo sodda gaplar orasidagi intonatsion uzilish qo’ shma gapni sodda gapga parchalab yuborishi mumkin: Ba h or keldi, shuning uchun dala ishlari q izib ketdi. Demak, ma‘lum b o’ ladiki, qo’ shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o’ zaro zichlashuvi mazmun, grammatik shakl va intonatsiya nu q tai nazaridan b o’ ladi. Ammo bu omillar darajali ziddiyatda turadi. intonatsiya - grammatik shakl - mazmun CHunki mazmuniy bo g’ li q lik va grammatik shakl mavjud b o’ lsa h am, birlashtiruvchi intonatsiya b o’ lmasa, ayrim gaplar qo’ shma gapni tashkil eta olmaydi. Ammo mazmuniy bo g’ li q lik va grammatik alo q a b o’ lmasa h am, intonatsiya asosida qo’ shma gap h osil q ilish mumkin (bo g’ lovchisiz qo’ shma gap.) Sodda gaplar asosida ajratuvchi pauza b o’ lganda, qo’ shma gapning yaxlitligiga putur yetadi. Masalan, Men sen bilan bormo q chi edim. Biro q sen q arshilik q ilmasliging kerak. Gaplar orasida q ushma gapning barcha belgilari mavjud. Birgina birlashtiruvchi o h ang y o’q ligi sodda gaplarning musta q il b o’ lishiga olib kelgan. Qo’ shma gaplarni uyushi q kesimli sodda gaplardan, sodda va qo’ shma gaplar orasidagi uyushgan gaplardan far q lash lozim. Uyushi q kesimli sodda gaplar egasi bitta, bitta umumiy Pm ga ega b o’ lgan birdan orti q kesimlardan tashkil topgan gaplardir. Misollar: 1.Jamshid o’q ir, yozar va chizar edi. 2.D o’ kondorlar d o’ konlarini ochib, mudrab o’ tirishardi. 3. Q ushlar tinimsiz chu g’ urlashar va charx urishar edi. Uyushgan gaplar esa, aytilganidek, birdan orti q egaga, shuningdek, bitta umumiy Pm li birdan orti q kesimga ega b o’ lgan gaplardir. Misollar: 1.Ba h or kelar, dala ishlari q izib ketar edi. 2.Jamshid o’q ir, Ja h ongir yozar, Isroil esa chizar

edi. 3D o’ kondorlar savdoga chorlab, attorlar esa mollarini ma q tab o’ tirishardi. Qo’ shma gaplar esa h ar biri o’ z Pm ga ega b o’ lgan birdan orti q kesimlardan tashkil topadi. 1.Jamshid o’q irdi, Ja h ongir yozardi, Isroil esa chizardi. Qo’ shma gaplardagi formal-funktsional yondashuvda bir egali, lekin birdan orti q kesimli gaplar qo’ shma gap sifatida q araladi. Chunki h ar bir kesimda shaxs- son, zamon, tasdi q -inkor, modallik/mayl (kesimlik) ma‘nolari birdan orti q ifodalanadi. Bu esa semantik nu q tai nazardan ularning h ar birida alo h ida axborot mavjudligidan dalolat beradi. Qo’ shma gaplar tarkibiga kiruvchi sodda gaplar orasida teng yoki tobe sintaktik alo q a mavjud b o’ ladi. Agar u teng bo g’ lovchi yordamida amalga oshirilgan b o’ lsa, tenglanish deyiladi. 1. O’g’ lim keldi va tuyni boshlab yubordik. 2. Ba h or keldi va dala ishlari q izib ketdi. T o’g’ ri, gaplar orasida sabab-o q ibat alo q asi mavjud va gapni mazmunan tobe- h okim gaplarga kiritish mumkin. Biro q gaplarda mazmunan tobelik, shaklan tenglik mavjud b o’ lganda, formal yondashuv gaplarni teng munosabatli qo’ shma gap sifatida q araydi. Shu boisdan bo g’ lovchili qo’ shma gaplar bo g’ lovchilarning tabiatiga k o’ ra bo g’ langan qo’ shma gaplar va ergash gapli qo’ shma gaplarga ajraladi. Sodda gaplardagi tenglashish va tobelanish qo’ shma gaplardagi tenglashish va tobelanishdan far q q iladi. Bu q uyidagilarda qo’ rinadi: 1.Sodda gapda teng va tobe alo q a turli q urilmalarni vujudga keltiradi. Ani q ro g’ i, teng alo q a uyushi q b o’ laklarni o’ zaro bo g’ laydi:1.Yashil o’ rmonlar va q orli to g’ lardan o’ tdik. 2.Javo h ir o’q ir va yozar edi. S o’ z birikmalarini fa q at tobe alo q a vujudga keltiradi: kitobning vara g’ i, kitobni o’q imo q kabi. Qo’ shma gapda esa teng va tobe alo q a bitta lisoniy birlik - qo’ shma gapning turli k o’ rinishlari uchun xizmat q iladi. Tobe va teng bo g’ lovchi vositalar bir xil semantik munosabatni ifoda etishi mumkin. Fa q at ularda ushbu ma‘no kuchli yoki kuchsizligi bilan far q lanadi: Ba h or keldi va dala ishlari q izib ketdi - Ba h or keldi, shuning uchun dala ishlari q izib ketdi. H ar ikkala qo’ shma gap a‘zolari orasida h am sabab-o q ibat munosabati mavjud. Gaplarning ikkinchisida u kuchli, birinchisida kuchsiz. Gaplarning

propazitsiyasida bu munosabat bir xil, fa q at va bo g’ lovchisi buni kuchsiz, shuning uchun bo g’ lovchisi kuchli namoyon q ilgan. 2.Sodda gapdagi teng bo g’ lanish qo’ shma gapdagi teng bo g’ lanishga nisbatan musta q ildir. Chunki sodda gapda teng bo g’ lanish uyushuvlik bilan «y o’ ldoshdir». U sodda gapni kengaytirish, axborotni murakkablashtirish vazifasini bajarsa, qo’ shma gapda tarkibiy q ismlarni bir yaxlitlikka birlashtirish vazifasini bajaradi. 3.Tenglanish va tobelanish alo q alari ifodalaydigan ma‘noviy munosabatlari ji h atidan sodda va qo’ shma gap far q lanadi. Sodda gapda bo g’ lovchisizlik, asosan, tenglanish munosabatini ifodalaydi va uyushi q b o’ laklarda yuz beradi. S o’ z tarkibidagi grammatik vositali tobelashishni bo g’ lovchisizlik, vositasizlikka almashtirib b o’ lmaydi. Qo’ shma gapda esa ergash gapli qo’ shma gap tarkibidagi sodda gaplarni h am, bo g’ langan qo’ shma gap tarkibidagi sodda gaplarni h am bo g’ lovchisiz gapga aylantirish mumkin. Uning alo q a turi bo g’ lovchisiz alo q adir.1.Botirlari kanal q azadi, shoirlari g’ azal yozadi. ( H .O.)2.Bor boricha, y o’q h olicha.3.Yaxshi otga bir q amchi, yomon otga ming q amchi (Ma q ol.) 4.Yuragida q anday dard bor - mana bu menga sir. Bo g’ lovchisiz qo’ shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’ zaro tobe yoki teng bo g’ lovchi vositalarisiz birikadi. Ammo bu gaplarda mazmuniy va intonatsion yaxlitlik kuchayadi. Chunki bo g’ lovchi vositalar, mazmuniy va intonatsion birikuvchanlik omillari qo’ shma gap tarkibida uchburchak burchaklari kabi yaxlitlikni tashkil etib, ulardan biri kuchsizlansa, bosh q alari buning evaziga kuchayadi. Demak, bo g’ lovchisiz qo’ shma gaplarda bo g’ lovchi vositalarning h issasi mazmuniy va intonatsion birikuvchanlik omillari zimmasiga yuklatiladi.K o’ rinadiki, ikki yoki undan orti q sodda gaplarning bir murakkab butunlikni tashkil etishi ularning shakliy (grammatik), mazmuniy va intonatsion muvofi q ligi natijasida yuz beradi. Qo’ shma gapni tashkil etayotgan sodda gaplar o h ang ji h atidan mutla q o tugallikka ega b o’ lmaydi. Ammo mazmuniy va grammatik ji h atdan nisbiy yakunlangan b o’ ladi. Bu nisbiylik musta q il sodda gaplardagi tugallanganlikdan far q lanadi. Qo’ shma gap tarkibida birikayotgan bir

sodda gapning modal sifatlari ikkinchisiga ta‘sir etmasdan q olmaydi. Natijada yangi modal ma‘no vujudga keladi.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )

Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarning stilistik xususiyatlari

Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot

Qo’shma gap