Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar - Tilshunoslik - Referatlar

Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar Reja 1. Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar xaqida tushincha. 2. Egasi topiladigan gap. 3. Egasi topilmaydigan gap. 4. Nominativ gap. 5. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar. 6. To'liq va to'liqsiz gaplar.

1. Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar xaqida tushincha. Gap xosil qilish uchun zarur bo'lgan minimal shakl gapning struktura asosini tashkil qiladi. Gapning grammatik asosi uning bosh bo'laklaridir. Masalan. Kuz keldi. Bolalar mashqulotlarga muntazam qatnashyaptilar kabilar. Bu misollarda ega va kesim (kuz keldi, bolalar qatnashyaptilar) mavjut. Demak, gapning struktura asosi ega va kesimdan hamda yo ega yoki kesimdan iborat bo'ladi. Masalan. Baxor. Ko'm-ko'k dala. Soy bo'ylab ketdi. Bu yo'ldan shaharga boriladi. Bu misollarda yo ega mavjud (bahor) yoki kesim mavjud (ketdik, boriladi) kabi. Bu turdagi gaplarda ega sostavi va kesim sostavi mavjud bo'ladi. Egagacha bo'lgan so'zlar egsha sostavini, kesimgacha bo'lgan so'zlar kesim sostavini tashkil etadi. Masalan: bizning guruxda a'lochi o'quvchilar ko'p, gapida egagacha bo'lgan so'zlar (bizning guruxda a'lochi) ega sostavini tashkil etigan bo'lsa, biz ertaga ekskursiyaga boramiz gapida kesimgacha bo'lgan so'zlar (erataga ekskursiyaga) kesim sostavini tashkil qilgan. Sodda gaplar sruktura asosining tarkibiga ko'ra ikkiga bo'linadi. 1. Ikki tarkibli gaplar 2. Bir tarkibli gaplar Ikki tarkibli gapning struktura asosini bosh bo'laklarining har ikkisi, ya'ni ega va kesim tashkil etadi. Masalan: Mehnat insonga baxt keltiradi. Otam meni ham o'zi bilan birga olib ketmoqchi bo'ldi. Bir tarkibli gaplarning asosini ega yoki kesim sostavi tashkil etadi. Egadan yoki ega sostavidan tashkil topgan gaplarda kesim, yoki kesim sostavidan tashkil topgan gaplarda esa ega qatnashmaydi. Bunday bo'lakka extiyoj ham bo'lmaydi. Bir sostavli gaplarda predikativlik bir bo'lakda ifodalanadi. Masalan: Boshqa gapdan gaplashaylik. Bahor. Hamma tomonidan atir gullarning xidi anqiydi. Bir tarkibli gaplar bosh bo'laklarning qaysi biridan tashkil topishiga, ko'ra ikki katta guruxga bo'linadi. 1. Egasiz gaplar 2. Kesimsiz gaplar Egasiz gaplar faqat kesim sostavidan iborat bo'ladi. Bularda harakatni bajaruvchi shaxsni-egani topib bo'lmaydi yoki uni kesimdan anglab olish mumkin bo'ladi. Shunga ko'ra egasiz gaplar ikki xil: 1. Egasi topiladigan gap 2. Egasi topilmaydigan gap Kesimsiz bir sostavli gaplar nominativ gaplarni birlashtiradi. 2. Egasi topiladigan gap. Bir tarkibli gaplarning bu tipida ega bo'lmaydi, lekin uni gapning kesimidan anglab olish mumkin. Bunda diqqat bajaruvchi shaxsga emas, balki

harakatga qaratilgan bo'ladi. Bunday bir tarkibli gaplarning bosh bo'lagi, asosan fe'l bilan ifodalanadi. Egasi topiladigan gaplarda shaxs tasavvuri turlicha bo'ladi. Mana shu jixatdan, bu gap tiplarni: 1. shaxsi aniq 2. shaxsi noaniq 3. haxsi umumlashgan gaplarga ajratish mumkin. Shaxsi aniq gap. Kesim fe'l bilan ifodalanib, xarakatni bajaruvchi shaxsni aniq ko'rsatib tursa,bunday bir sostavli gaplarni shaxsi aniq gap deyiladi. Shaxsi aniq gapning kesmi quydagicha ifodalanadi: 1. Aniqlik maylidagi fe'l bilan.Masalan: Sermanzara dalalarni tomosha qilib yuraman. (O) Yoppasiga xush kelibsizlar. (YA) 2. Buyruq mayli shaklidagi fe'l bilan. Masalan: Endi o'zingizning ishingiz xaqida gaplashib olaylik.(Tuyg'un) 3. Shart-istak maylidagi fe'l bilan. Masalan: Birodarlar, shu ishni birgalikda bajarsak. Shaxsi aniq gapning kesmi ba'zan ot kesim bo'lishi xam mumkin. Shaxsi aniq gaplar badiy adabiyotda, ayniqsa,dialog formasidagi nutqda ko'p qo'llanadi. Shaxsi noaniq gap. Kesim fe'l bilan ifodalanib,shaxsni aniq ko'rsatib turmaydigan bir sostavli gap shaxsi noaniq gap deyiladi. Shaxsi noaniq gapning bosh bo'lagi uchinchi shaxsga qaratilgan bo'ladi. Lekin bajaruvchi shaxs noaniq bo'ladi. Shaxsi noaniq gapning kesmi quydagicha ifodalanadi. 1.Aniqlik mayli formalari bilan. Masalan: Yoshlik xotirasini yozilmagan oq varoq deyiladi. (Shuxrat). Bu yigitni muncha qiynashadi. 2.Buyruq istak maylining 3-shaxs formasi bilan. Masalan: Sen borib xabar ber, yana bizni qidirib yurishmasin. 3.Shart istak maylining 3-shaxs formasi bilan: Kitob yog'ochmidiki, uni tesha bilan chopsa (X.G) Bu gaplarning hammasida ham bosh bo'lak 3-shaxs formasidagi fe'l bilan ifodalangan. Lekin ularda harakatni bajaruvchi shaxs noma'lum. Bunday konstruksiyali gaplarda diqqat harakatga qaratilgan. Bularda ega tushirilgan deb bo'lmaydi. Shaxsi noaniq gaplar shaxsi aniq gaplarga qaraganda kam qo'llaniladi. Bu tip gaplar ilmiy adabiyotlarda qo'llanilmaydi. Shaxsi umumlashgan gap. Kesim fe'l bilan ifodalanib, mazmunan umumga qaratilgan bir sostavli gaplar shaxsi umumlashgan gap deyiladi. So'zlovchi bu tip gaplarni qo'llash bilan o'z xabariga nasixat, xikmatli so'z xarakterini beradi, ibora qilinayotgan xarakatning tipikligini ta'kidlaydi. Bunda umumga qaratilgan xayotiy xulosalar, uzoq asrlik xayotiy tajribalar, umumiy qoidalar, mehnat yakunlari, umumlashgan muloxazalar ifoda qilinadi.

Shaxsi umumlashgan gaplarning kesmi ko'pincha buyruq maylining 2-shaxs formasi bilan ifodalanadi. Maqollar ko'proq shaxsi umumlashgan gap shaklida bo'ladi: Salobatli bo'lma,sabotli bo'l. Yetti o'lchab bir kes. Bugungi ishni ertaga qoldirma, kabilar. Shaxsi umumlashgan gaplarning bosh bo'lagi ba'zan birinchi shaxsning ko'plik formasida bo'lishi xam mumkin . Masalan: Tinchlik uchun kurashaylik! Shaxsi umumlashgan gaplarning bosh bo'lagi - kesim quydagicha ifodalanadi: 1. Aniq maylidagi fe'l formalari bilan: Xayajondan nima deyishga so'z xam topolmay qolar ekansan. 2. Buyruq-istak mayli formalari bilan: Burinni ayasang,seni talaydi. Shaxsi umumlashgan gaplarda xarakat hammaga qaratilgan. Unda zamon xam umumiy bo'ladi. Bu jixatdan bunday gaplarda shaxs va zamon tushinchasini bir-biridan ajiratib bo'lmaydi. Shuning uchun xam shaxsi umumlashgan gaplarning shaxsini xam, zamonini xam o'zgartirib bo'lmaydi. Agar o'zgartirilsa, gap tipi xam o'zgaradi. Shaxsi umumlashgan gaplarda undalma, kirish so'z, kirish gaplar, modal so'zlar ishtirok etmaydi. 3.Egasi topilmaydigan gap Kesim orqali xarakatni bajaruvchi shaxsni- egani topish mumkin bo'lmagan bir sostavli gap egasi topilmaydigan gap deyiladi. Bunday gaplarda xarakatni bajaruvchi shaxs-ega umuman qatnashmaydi. Uni kiritib xam bo'lmaydi, gapning kesmi orqali aniqlab xam bo'lmaydi. Egasi topilmaydigan gapning kesmi ko'pincha sostavli bo'ladi. U fe'lning 3- shaxs formasi bilan ifodalanadi. Egasi topilmas gaplarning kesmi quydagicha aniqlanadi. 1. Ravishdosh xamda bo'ladi-bo'lmaydi bilan. Oyni etak bilan yopib bo'lmaydi.Egasi topilmaydigan gaplarning kesmi ravishdosh hamda “Bo'lmas ekan” shaklida ifodalanishi xam mumkin. Sizdan xech narsani sir tutib bo'lmas ekan. Egasi topilmaydigan gapning kesmi ba'zan shart maylidagi fe'l bilan xamda bo'ladi- bo'lmaydi shaklda. Bir epini qilsa bo'ladi. Bug'doydan go'ja osh qaynatsa bo'ladi. Egasi topilmaydigan gapning bu tipida xarakatning bajarilishiga yo'l qo'yilishi yoki yo'l qo'yilmasligi ifoda qilinyapti. 2. Xarakat nomi xamda kerak, zarur,lozim, darkor, mumkin so'zlarning biri bilan: Bu ishlarning barchasini bajarish mumkin. Ba'zan xarakat nomi o'rnida belgi oti kelishi mumkin. Buning uchun birinchi galda dalillik kerak.(O) Egasi topilmaydigan gapning bu tipida ish-xarakat yoki xolatini bajarish majburiy yoki zaruriyligini, majburiy yoki zaruri emasligini ifoda qilinyapti. 3. Majxul nisbatning affiksini olgan fe'l bilan. To'rt-besh kundan keyin terimga tushiladi. (S.Z.)

Egasi topilmaydigan gaplarning bu tipida kishi istagi, irodasiga bog'li bo'lmagan xarakat yoki xolat ifoda qilinyapdi. 4. “To'g'ri so'zi” xamda kelmoq fe'lining tuslangan formasi bilan. Rejani yana qaytadan ko'rib chiqishga to'g'ri keladi. Egasi topilmaydigan gapning bu turida noilojlikdan kelib chiqqan zaruryatning bajarilishi yoki bajarmasligiga ifoda qilinyapdi. 4. Nominativ gap Bosh kelishikdagi ot yoki otlashgan so'z bilan ifodalanib, predmet yoki voqea- xodisalarning mavjudligini tasdiqlovchi bir sostavli gap nominativ gap deyiladi. Nominativ gaplarda fikrning nisbiy tugalligi predikativlik intonasiya orqali ifoda qilinadi. Intonasiya bunday gaplarda birinchi darajali rol o'ynaydi. Oddiy so'z intonatsiya tufayli gapga aylanadi.Nominativ gap yakka xolda qo'llanilmaydi, undan keyin boshqa bir tipdagi gap keladi. Nominativ gaplar quydagilarni ifoda qiladi. 1.Tasviriylikni ifoda qiladi: Martning oxiri. Kunduz soat uch chamasi. Yangi shaxar ko'chalari. Ilk baxor shamollari yoqimli esadi. Jo'raxonning uyi. Yorug'. Ozoda. Birinchi xona. Bir chetida pianino. Xonaga kichik koridorlardan kiriladi. 2. Ko'rsatishni ifoda qiladi. Mana,Kratoy. U jamiki boylarga o't bilan suvday. 3. Baxolashni ifoda qiladi. Bunga turli ekspressiv ottenka (shodlanish,afsuslanish, taajublanish kabilar)ni ifoda etuvchi gaplar kiradi. “Voy bechora!”-dedi Gulsunbibi birdan.(O) Nominativ gap bosh kelishikdagi ot, otlashgan so'z,olmosh, son kabi so'zlar bilan ifodalanadi. A) ot bilan : Qish. Xamma yoqni qor qoplagan. B) otlashgan so'z bilan : Mana beshinchilar. Xammaning diqqat-e'tibori maydonga kirib kelgan voleybolchilarga qaratildi. V) olmosh bilan : Ana u! Yurak urishlar bilan zoriqib,zoriqib kutganim Saodat ! (G'.G') Nominativ gap quydagi semenatik xususyatlarga ega. 1. Konkret predmetlarning mavjudligini tasdiqlaydi. Mana qip-qizil gullar. Bulardan atir xidi anqiydi. 2.Turli abstrakt predmetlarning mavjudligini tasdiqlaydi. Ingilzlarning ko'rsatgan marxamati. Mana ko'ring . (YA) 3.Turli onomistik- topominik xarakterdagi predmetlarning mavjudligini tasdiqlaydi. Cheksiz Qoraqum. Eski xarob bir qo'rg'on. Vaq saxardan oshgan. (YA) 4. Kishilik olmoshlari orqali ifodalangan shaxslarning mavjudligini tasdiqlaydi. Mana men ! Xozir qarasang menga o'xshaganlar. (O)

5. O'rin-joyning mavjudligini tasdiqlaydi. Zindon. Kishanlangan maxbuslar uyquda. 6. Turli tabiat xodisalarini mavjudligini aniqlaydi. Kuchli yomg'ir. Tezda ariqlarga suvlar tosha boshladi. Nominativ gap yig'iq gap yoki yoyiq bo'lishi mumkin. Maslan: Yig'iq : Kuz. Atrofda ish qizg'in. Yoyiq : Qum-qum dala. Orqadan otliq askarlar kelib qoldi. 5. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar. Sodda gaplar bo'laklarga ajiralish ajiralmasliklarga ko'ra ikkiga bo'linadi. 1.Bo'laklarga ajiraladigan gaplar. 2. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar. Yuqorida ko'rib o'tilgan gaplarning barchasi bo'laklarga ajiraladigan gaplardir. Masalan : 1. Ish boshlandi. 2. Mashg'ulot qiziqarli o'tdi. 3. Darsdan so'ng oyimga yordamlashyapman. Nutqimizda sodda gaplarning yana shunday turi xam uchraydiki,ular ega va kesim sostaviga ajiralmaydi. Shuning uchun xam bunday gaplar bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar deb yuritiladi. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar bir so'z bilan yoki bo'laklarga ajiralmaydigan xamda boshqa so'zlar bilan kengaymaydigan so'z birikmasi bilan ifodalanib,tasdiq,inkor,so'roq,xis-xayajon kabilarni ifoda qiladi. Bular xamma vaqt kontekist bilan bog'liq bo'lib,o'zi ishtirok etgan dialog va monologdagi mustaqil gaplar sostaviga kiradi. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar turli mazmunini ifoda qiladi. Ularning xarakteri quydagilar: 1. Tasdiq yoki inkorni ifodalaydi. -Xa... - deb javob berdi Yo'lchi . (O)Dodxox (kulib)- bularni ozod qiling demoqchisiz-da-a? Muqumiy- shunday, janob dodxox.(S.Abd) 2. Suroqni ifodalaydi. Bular so'roq intonasiyasiga ega bo'ladi. Bu vazifada rosdanmi,naxotki, rostmi, shundaymi, bo'libdimi, rost bilan-a kabi so'zlar keladi. Masalan:Salim(xovliqib)- rostdanmi?(U)- Rostmi? - dedi yelkasini ushladi chol. (O) 3. Rasm-odat va tabrikni ifodalaydi. Bunday vazifada salom,xayr, tasanno, ofarin, qulluq,qoyil, raxmat, balli,xayr kabi so'zlar keladi. Masalan: Ashurboy: Qulluq, salomat bo'ling.Barakalla, oppoq qizim. (O) 4. Xis-xayajonni ifodalaydi. Bu vazifada emosional undovlar keladi. Masalan: - Ux... badanim yonib borardi.(O) Voy- deb o'zimni yerga tashladim.(O) Ox,ox,ox,otangizga raxmat,kamol toping do'stim.

5. Buyruqni ifodalaydi. Bunday vazifada asosan, buyruq, xitob ifoda qiluvchi so'zlar keladi. Misol: Muqimiy-Bas,janob dodxox (S. Abd), jim! - mushtini ko'tardi Ermat. 6. Undalma shaklida bo'lib,chaqirish, achinish, ta'na,gina, g'azab, kabilarni ifodalaydi. Bunday gaplar voqativ gaplar deyiladi. Misollar: - San-sang nima ? Ablax! (O)—Soxiba . - Oyijon, oyijonginam... (Tuyg'un)Gulnora ! deb qichqirdi. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar quydagi xususyatlar bilan bir sostavli gaplardan ajiralib turadi. 1.Bir tarkibli gaplarning ko'pchiligi uchun fikriy to'liqlik, semantiq mustaqillik xos. Bulaklarga ajiralmaydigan gaplar uchun bunday xususiyat xos emas. Ularning mazmuni kontekst, situasiya bilan bog'liq bo'ladi. 2. Bir sostavli gaplarning bo'lagi mustaqil so'zlar bilan ifodalanadi. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplarning ko'pchiligi mustaqil bo'lmagan so'z turkumlari (yuklama modal so'zlar, undov)bilan ifodalanadi. 3. Bir sostavli gaplar ikkinchi darajali bo'laklar bilan kengayib kela oladi. Bo'laklarga ajiralmaydigan esa bu xususyatga ega emas. 4. Bir tarkibli gaplarning ko'pchiligi xabar intonasiyasi bilan aytiladi.Bularda intonasiya yetakchi rol o'ynamaydi. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplarda esa intonasiya yetakchi rol o'ynaydi. 5. Bir tarkibli gap qo'shma gap kompanetlari bo'lib kela oladi. Bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar esa qo'shma gap kompaneti bo'lib kela olmaydi. 6. Bir tarkibli gaplar asosan monolog nutq uchun xos bo'lsa, bo'laklarga ajiralmaydigan gaplar esa dialog nutqga xosdir. 7. To'liqsiz gaplarga uxshab ketishi bir sostavli gaplarga nisbatan bo'laklarga ajiralmaydigan gaplarda kuchli bo'ladi. 6. To'liq va to'liqsiz gap. Gaplar zarur bo'laklarning to'la ifodalanishi yoki tushirilishiga qarab, ikkiga bo'linadi. 1. To'liq gap. 2. To'liqsiz gap. To'liq gaplarda aytilayotgan fikrni ifoda qilish uchun zarur bo'lgan bo'laklarning barchasi mavjut bo'ladi. To'liqsiz gaplarda esa, aytilayotgan fikrni ifodalash uchun zarur bo'lgan gap bo'laklarning bir qismi qatnashmaydi. Lekin bu bo'laak kontekstdan, oldingi gapdan yoki nutq so'zlanib turgan sharoitdan bilinib turadi. Masalan : - Oting nima ? - Ta'lat. - Kimning o'g'lisan ? - Nazir akaning. (R.F.) To'liqsiz gap jonli so'zlashuvda,dialogda ko'p uchraydi. Masalan :

- Gapiring,nega jim bo'lib qoldingiz?- dedi Bo'ston. - Xayol olib qochdi. - Qayoqqa? - Ajoyib shinam boqqa. Ko'rinadiki, savol-javoblarning tuzilishi o'ziga xos xususyatlarga ega. Xar bir savol yoki javobda dialog mavzusiga yangilik qo'shuvchi gap bo'laklari ishlatilayotir. To'liqsiz gapda quydagi gap bo'laklari tushirilishi mumkin. 1. Kesim va kesimga oid oid so'zlar tushiriladi. A) - Kim so'zladi? - Liza. B) Dodxox :- So'z qaytarishga sizga kim xuquq berdi? Muqimiy:- Insof, vijdon, idrok va andisha. (S. Abd) 2. Ega tushiriladi. - Zulfiya nima qildi? - O'qidi. 3. Ega va kesim tushiriladi. - Sidiqjon nima to'g'risida so'zladi? - Maktab tajriba yer uchastkasi xaqida. 4. Ikkinchi darajali bo'laklar tushiriladi. - Ertaga ekuskursiyaga kimlar qatnashadi? -Xammamiz qatnaashamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2- nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 2. A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 3. R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 4. A.Aliev, K. Sodiqov. O’zbek adabiy tili tarixidan. (Universitet talabalari uchun darslik) T. “O’zbekiston”. 1994 y. 5. B . Abdurahmonov , S . Mamajanov o ’ zbek tili va adabiyoti ( Oliy o ’ quv yurti talabalari uchun darslik ) T . “ O ’ zbekiston ” 1995 y . 6. M. Mirtojiev Mantiqiy predikatning ega vazifasida kelishi. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 2 1995 y. 7. F.Ubaeva, R. Saydullaeva to’liqsiz gaplar to’g’risida ba’zibir mulohazalar. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 1 1997 y. 8. A.Xo’jiev. So’zning morfem tarkibi masalalariga doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali 1998 y. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Bir bosh bo'lakli gaplar

Bir bosh bo'lakli gaplar.Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti

So‘z gaplar

So’z–gaplar

Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati