Bir bosh bo'lakli gaplar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36 KB

Ko'chirib olish

Bir bosh bo'lakli gaplar Reja: 1. Bir bosh bo’lakli gaplar bo’yicha nazariy ma`lumot. 2. Eski o’zbek tilida bir bosh bulakli gaplarning qo’llanishi.

Bir bosh bulakli gaplar ikki bosh bulakli gaplardan kura nutkiy tejamli sintaktik tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki uta ahamiyatli bulgan axborot (xarakat, holat, belgi, predmet va hodisalar)ni aktuallashtiradi. Bu esa ikki bosh bulakli gaplar singari tarkibiy va ma`no xususiyatlarni ifoda k^liShda tilda teng xizmat k,ila olishini kursatadi. Turkiy tillarda ham bir bosh bo’lakli gaplar til taraqiyotining barcha davrdariga xos bo’lgan sintaktik hodisadir. Bir bosh bulakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadkik; kilingan, lekin ularning ichki tasnifida xar xilliklar uchraydi. I.Jakipov esa lasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noanik egasiz gap, shaxsi umumlashgan egasiz gap kabi turlarga ajratadi (Jakiupov)59, 246), lekin kozok, tilshunoslari bir bosh bulakli gaplar sirasida shaxsi anik, gapni sanab utmaydilar va shaxsi noanSh hamda shaxssiz gdplarnilina k,ayd kiladilar, shuningdek, undov gap, undov gap tiplarini bir bosh bulakli gap sifatida karamaydilar (Qarang: Qozoq tilining grammatikasi, 1967, O’zbek tilshunosligida ham R.Abdurahmonov, A.G'ulomov, Asqarova M. A. Safoev A. X. Sulaymonov, S. Usmonov, I. Rasulovlarning tadqiqotlarida bir bosh bo'lakli gaplar va ularning nazariy asoslari yoritib berilgan. Ba`zi adabiyotlarda bunday gaplar kesim orqali ega anglashilib turganligi uchun ikki sostavli gaplarga, ba`zi adabiyotlarda esa tuli siz gaplarga ham kiritiladi. Lekin aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplar sifatida e`tirof etiladi. R.Abdurahmonov ham bu tip gagsharni bir bosh bulakli gaplarning bir turi sifatida karamaydi (Abdurahmonov G., 1996). Aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplarning kesimi birinchi va ikkinchi shaxsshaklida buladi, uchinchi shaxs shaklidagi kesimlar esa shaxsi noma`lum gaplarga xos. A.Eulomov shunday yozadi: «shaxsi anik, bir sostavli gap uchun kesimning birinchi va ikkinchi shaxsformasida kelishi kup uchraydi» Ma`lumki, birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxsolms uz ma`nosi bilan bir- biridan farqladi. Birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari insonni kuzda tutadi, uchinchi shaxsolmoshi esa konkret uchinchi shaxsdan tashsari, har qanday shaxs

$yoki predmetni ifoda qilishi ma`lum. Shunday ekan, uchinchi shaxsolmoshi konkret shaxsni ifodalaganda, birinchi, ikkinchi shaxsolmoshlari bilan umumishshkka ega buladi. Bu vazifada u olmoshi men, sen olmoshlari sirasida k,aralishi lozim. Shu ma`noda u olmoshining gapda kullanmasligi men, sen olmoshlarining kullanmasligi kabi sintaktik norma buladi. Shuning uchun bu tip gaplar eski uzbek tilida: Shaxsi umumlashgan gaplar. Bunday gaplar mazmunan har uchala shaxsga taallukdi bulishi barcha adabiyotlarda aytiladi. `unday gaplar ikkinchi shaxsbirlikda kullanilishi bilan xarakterlanadi: MuvashshSh xabarniu chindur deb dostga ietkurme va biravniuc aybiu vace` bolsa, yuzige urma (Nav.MK,). K,iula algancha ta`zim va adab binasiun y`Shma, va \urmat xilvatiudiun chiu^ma (Nav.MK}. Shaxssiz gaplar. Bunday gaplarda ifodalangan ish-x;arakat ski biror holat bajaruvchining faol ishtirokisiz yuzaga chik.adi. Bunday gaplarda ega grammatik jixdtdan pfodalanmaydi; shaxsi noma`lum yoki shaxsi umumlashgan I aplardan farklangan \olda bunday gaplarning egalarini 1-iklab ham bulmaydi. Bunday gaplarning kesimlari majxul fetllar, majxul fe`l ma`nosida k,ullangan anik fe`llar kositasida ifodalanadi. Misollar: Va shavSh yuzidin bashtiun Shiuliub, Ka`bai maShsud azmiuga cadam uruldiu (Nav.Mnsh). Barcha salShiyatiun ushbu muammasiudiun Shsas ciulsa bolur (Nav.MN). gaplarning kesimi -mac/-mj formali xarakat nomi bilan xam ifodalanishi mumkin: Ul kishini cutluc evdin tashcariu surmvk kervk (Nav.MK). ^ Atov gaplar. eski uzbek tilida atov gaplarning kullanish doirasi cheklangan. Ular, asosan, badiiy va didaktik asarlar tilida kullanadi. Xozirgi uzbek tilida atov gaplarning turli tiplari kelib chivdi va k;ullanish doirasi kengaydi.$

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Bir bosh bo'lakli gaplar.Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti

Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar

So‘z gaplar

So’z–gaplar

Qo‘shma gaplar uslubiyati