Иқтисод ва меҳнат социологияси - Tilshunoslik - Referatlar

Иқтисод ва меҳнат социологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

Иқтисод ва меҳнат социологияси Режа : 1. Бозор иқтисодига ўтишнинг асосий тамойиллари. 2. Иш ҳақи ва меҳнат натижалари. 3. Жамиятнинг иқтисодий асослардаги таснифи.

XIX аср охири ва XX асрни бошларига келиб, иқтисодий ҳаёт социологиянинг тадқиқот объектига айланди. Худди шу даврда ишлаб чиқаришда инсон омили англаб етилди ва бу борадаги тафаккур шаклланиб борди. Ҳозирги даврдаг иқтисодий ҳаётни маълум концепцияларсиз мафкуравий мақсадларга асосланмасдан тасаввур қилиб бўлмайди. Шунга кўра, И.Каримовнинг бозор иқтисодиётига ўтишнинг 5 тамойилларидан бири иқтисоднинг сиёсатдан устун бўлиши тамойили иқтисодий ҳаётнинг маъмурий буйруқбозлик мафкурасидан ҳоли бўлишини, иқтисодиётни эркинлаштиришни кўзда тугади. Бизда бозор иқтисодиётига ўтиш тамойиллари маълум концепцияларга ғоявий йўналишларга асосланган ҳолда мавжуд бўлади, ривожланади. Иқтисодий ҳаёт инсон маънавий ҳаёти билан бевосита узвий боғлиқдир. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганидек: "бизнинг бозор муносабатларига ўтиш моделимиз республиканинг ўзига хос шароитлари ва хусусиятларини, анъаналари, урф- одатлар, турмуш тарзини ҳар томонлама ҳисобга олишга, ўтмишдаги иқтисодиётни бир ёқлама, бесўнақай ривожлантиришнинг мудқиш меросига барҳам беришга асосланди". Иқтисодий назариялар ва қарашлар ҳамда тасаввурларга иқтисодий муносабатларгаҳамиша ҳам айнан мувофиқ бўлавермайди. Иқтисодий қарашлар ва назариялар баъзида ишлаб чиқариш муносабатларига шубҳа билан қарайди. Уни ўзгартириш, такомиллаштириш учун маълум қарашлар тизимини беради. Иқтисодий ҳаёт сотувчи ва харидор ўртасида маданий, маънавий муносабатларсиз мавжуд бўлмади. Агар ишчининг манфаатлари ва эҳтиёжлари инобатга олинмаса, уларнинг мақсад ва интилишларига шароит яратилмаса, ҳеч қандай техника ва техналогия, энг оқилона (рационал) қарашлар тизими ҳам муаммоларни ҳам ҳал қилишга имконият бермайди. Ишчилар маънавий қадриятлари, мотивлари ва хулқ-атворлари фақатгина иқтисодиётдагиўзгаришлар таъсири остида эмас, яна маданият омили туфайли ҳам шаклланади.

Асримизнинг 60-йилларида ривожланган ғарб давлатларида иқтисодий социология фанининг ижтимоийлашуви тенденцияси янада кучайди ва натижада унинг имкониятлари ҳам ортиб борди. Шу билан биргаликда социологияда шундай тушунча ва категориялар ишлаб чиқилдики, улар иқтисодий категориал шакллантиришга асос бўлди. Бу категориал аппарат иқтисодчи социологларга иқтисоддаги мавжуд ва ҳали ҳам ўрганилмаган ижтимоий алоқаларни тадқиқ қилишларига кенг йўл очиб берди. Шу билан бир қаторда муаасасалар, ишлаб чиқариш жамоалари, касблар, бандлик стратификацияси бошқарув ва бошқа муҳим масалалар билан шуғулланувчи социологиядаги махсус йўналишлар ҳам ривожланиб борди. Бундан шундай хулоса келиб чиқади, иқтисодий социологиянибугунги кунда глобал ва хусусий масалаларни ҳал қилувчи фан сифатида тасаввур қилиш мумкин. ғарбда иқтисодий социологияга аниқ чегаралар доирасида ривожланаётган ягона илмий йўналиш сифатида эмас, балки давлат тараққиётининг у ёки бу даврдаги долзарб муаммоларини ўрганадиган ўзига хос бир илмий ҳаракат деб қаралмоқда. Америка социолог Дж. Смелзер ўзининг "Иқтисодий ҳаёт социологияси" мақоласида иқтисодий социология "йўргак"даги ҳолатида қандай улғайганлиги ва иқтисодий турмушнинг борган сари янги томонларини ҳамраб олишлиги жуда таъсирли қилиб тасвирланган. Смелзер таъкидлашича, иқтисодчилар ва социологлар иқтисодий ҳаёт ҳақида бир-биридан фарқ қиладиган саволларга жавоб излайдилар. Бунда социологлар муаммога кенгроқ иқтисодчилар эса тор маънода ёндошадилар. Иқтисодий ҳаётга ижтимоий талқин этишга биринчи бор Ф.Тейлон эътибор берди. У ишчиларнинг меҳнатга бўлган қизиқишини ўрганди ва 1894 йили меҳнатга ҳақ тўлаш тизимига асосланган назарияни ишлаб чиқаиш жараёнига тадбиқ этди. Бу ғоя асосида "иқтисодий одам" концепцияси ва унинг хусусиятлари пайдо бўлган. Бу ғоянинг асоси:

1. Энг қисқа вақтда ишчи қандай кўп ҳажмда иш бажарса, унга шунча ҳақ тўлаш; 2. Ишнинг ҳажмини эмас, балки самарадорлиги ва яхшилигини рағбатлантириш; 3. Ишчиларга кам иш ҳаққи бериш ва кўп бериш баравар зарарлидир; 4. Ишловчига юксак ҳақ олувчи бўлишга интилиш ҳиссини уйғотиш, юксакликка интилиб яшаш. Тейлон концепцияси Америка саноатида Форд томонидан ишлаб чиқаришга тадбиқ этилди, конвейер ишлаб чиқариш шароитида меҳнатнинг самарадорлиги рағбатлантирилди. Шўролар иқтисоди моддий рағбатлантириш ўрнига иқтисодий тенглик тушунчасини мойдонга ташлади. Натижада мулкни давлат ва кооператив шакли мутлоқлаштирилди. Бу эса ишчини меҳнатдан, мулкдан бегоналашувига олиб келди. 1962-1966 йилларда шўролар даврида меҳнатдан бегоналашиш кескин тус олганини кўрамиз. Кам иш ҳақи олувчиларнинг иш ҳақи юқори ҳақ олувчиларга яқинлаштирилди. Бундай "тенглаштириш" юқори малакали мутахасисларни, юксак малакали ишчиларни меҳнатрезервларини ишга солиш учун рағбатлантирмас эди. Ҳозирги давр иқтисодий социологияни таҳлил қилишда асримизни 70- йилида вужудга келган иқтисодий реалликни ҳисобга олиш зарур. Бу ўзгаришлар иқтисодий соҳада кенг қўламда бурилиш ҳосил қилиниши билан белгиланади. Ҳозирги социологлар ва иқтисодчилар жамиятнинг қуйидаги кўринишларини тадқиқ этмоқдалар: Булар: 1) анъанавий жамият 2) индустриал жамият 3) пост индустриал жамият Агар анъанавий жамиятда ерга бўлган мулкчилик асосий ўринни эгалласа, индустриал жамиятда мулкнинг барча кўринишларига бўлган муносабат шаклланади.

Пост индустриал жамиятда интеллектуал мулк, инсоннинг ақл- заковати, билими асосий ўринга чиқиб қолди. Индустриал жамиятни йирик машина ишлаб чиқариш қўл меҳнатини ўрнига юксак меҳнат унумдорлигига асосланган ишлаб чиқариш изоҳлайди. Бир меъёрда ишлайдиган автоматик ишлаб чиқариш вужудга келади. Оммавий ишлаб чиқариш энг муҳим белгига хусусиятга айланади. Ишлаб чиқариш юксак малакали ишчиларни роли ортиб боради, улар мутахассислашади. Натижада машина ёрдамида стандартлашган операцияларни бажарилади. Хўжалик соҳасида саноат ва молиявий капитал устунлик қилади. Ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар оммавий, стандартлашган характерга эга бўлади, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар асосан тавар характерига эга бўлиб, бозор учун мўлжалланган бўлади. Товар муносабатлари миллий иқтисодиётнинг дунё иқтисодиётлари билан узвий ривожланишини тақозо қилади. Натижади дунё хўжалик тизимини шалланишга имкон беради. Индустриат жамиятни иқтисодий жамият, деб ҳам аташ мумкин. Чунки, реал борлиқ иқтисодга қаратилган бўлади, иқтисодга мўлжалланган ишлар устун равишда ривожланади. Миллий давлатларни шаклланиши уларда, фуқаролик жамиятини вужудга келиши билан бу давлатлар ўз ҳалқининг миллий манфаатларини ҳимоя қилиш асосида, эркин халқоро иқтисодий ҳамкорликка қўшиладилар. Маълумки, дунёда аҳолининг урбанизация жараёни тез ривожланмоқда. Буларнинг ҳаммаси таълим тизимини янгича йўлга қўйишни тақозо қилади. Оммавий ишлаб чиқариш, стандарт равишда истеъмол қилиш ва оммавий маданиятни вужудга келиш имкониятини яратади. XX аср ўрталаридан қатор ғарб мамлакатлари жамиятнинг учинчи босқичи-пост индустриал жамиятга ўтмоқда. Бугунги социологияда унинг номи ҳар хил жумладан "информацион" жамият "пост-индустриал жамият", каби атамалар билан ишлатилмоқда.

Пост индустриал инсон билими ва информация захираларига кўра жамиятнинг асосий манбаси бўлиб қолади. Ишлаб чиқаришнинг юксак ривожланиши, юксалиш замонавий микроэлектроника ва компьютер техникасига асосланмоқда. Булар оммавий ахборотларни вужудга келтиради, сақлайди ва қайта ишлаб чиқаради. Коммуникация тизимида шундай ўзгариш юз берадики,хўжалик тизими тубдан ўзгаради. Ишлаб чиқариш ҳажми одамларни иш билан банд бўлиши каби анъанавий ишлаб чиқариш аҳамиятини йўқотиб боради. Табиат манбааларидан фойдаланиш, ишлаб чиқариш айниқса муталлургия, қишлоқ хўжалик қисқара бошлайди. Ўз навбатида маиший хизмат кўлами кенгаяди, аҳолини деярли 50% шу соҳани ташкил этади. Шунинг учун баъзида пост индустриал жамият-маиший хизмат қилиш жамияти деб ҳам юритилади. Ишлаб чиқариш (молиявий, банк, суғурта, савдо, илмий маслаҳит, дастур) ва ноишлаб чиқариш соҳаларида хизматлар (фан таълим ва бошқа) ўсиб боради. Бунда урбанизация жараёни индустриал жамиятдга нисбатан тескари равишда юз беради. Қишлоққа саноат кириб боради. Ф.Тейлорни меҳнатни ташкил қилиш усули бошқа қулай усуллар билан алмашади. Саноатга ёлланма меҳнатни ҳажми камаяди, маълумотли, билимдон одамларнинг иштироки кўпаяди. Моддий нарсалар омилидан интеллектуал омил биринчи ўринга чиқади. Инсон юксак капитал эмас, балки ўз моҳиятини, билими иқтидорини, қадриятдларини намоён қилувчи ижтимоий кучга айланади. Билимларнинг структураси, мақсадлари ҳам ўзгаради. Бундай ахборотни ўрганиш, қайта ишлаш, илмий башоратлар бериш, дастурларни ишлаб чиқариш борган сари ортиб боради. Демак, анъанавий жамиятда бойлик ташқи манбалар асосига қурилган бўлиб, табиат манбааларини эгаллаш ва уни ўзлаштиришга қаратилган. Индустриал жамиятда ишлаб чиқаришнинг ички мабаалари ишга тушади. Ишлаб чиқаришда бўлган имкониятлар рўёбга чиқади. Тадбиркорликни

ишлаб чиқаришни тўхтовсиз ривожланишга олиб келади. Бу жараён постиндустриал жамиятда давом этади. Бироқ, бу ерда биринчи ўринда фан ва маданият чиқиб қолади. Шунга кўра, таълим тизими жамият ҳаётини асосини ташкил этади. Шунинг учун мамлакатимизда жорий этилган таълимнинг янги модели-кадрлар тайёрлаш миллий дастури жамиятимизда туб ўзгаришларини вужудга келтириш асосидир, "Биз олдимизга қандай вазифа қўймайлик, қандай муаммони ечиш зарурияти туғилмасин, гап охир-оқибат барибир кадрларга ва яна кадрларга тақалаверади. Муболағасиз айтиш мумкинки, бизнинг келажагимиз мамлакатимизни келажаги ўрнимизга ким келишига ёки бошқачароқ, айтганда, қандай кадрлар тайёрлашимизга боғлиқ" 1 -деб таъкидлаган Президентимиз И.Каримов. Юқоридагилардан шундай хулоса келиб чиқади: Анъанавий жамиятда иқтисодий масалалар инсоннинг табиатда бевосита муносабати орқали ҳал қилинган бўлса, индустриал жамиятда инсон томонидан яратилган сунъий ишлаб чиқариш воситалари иқтисодни асосини ташкил этади. Шунинг учун бу жамиятни иқтисодий жамият деб аташади. Иқтисодий жамиятда иқтисодий муносабатлар жамиятдаги конкрет гуруҳнинг мавқеси ҳал қилувчи омил сифатида иқтисодий муносабатлар тизимлари орқали белгиланади. Иқтисодий муносабатлар тизими ва бир-бирлари билан ўзаро ҳаракат қилувчи гуруҳларни иқтисодий социология ўрганади. Ҳозирги давр иқтисодиётини ижтимоийлаштирилган дейиш мумкин. Чунки, бу ерда инсоннинг ўзи унинг интеллектуал салоҳияти асосий ўринга чиқади, бу эса инсон қадриятларини рўёбга чиқишини намоён қилиш асосида боради. Бу эса ишлаб чиқариш жараёнинг тобора ижтимоийлашиб боришига олиб келади. Зеро, XXI аср бутун ижтимоий ҳаётнинг инсонийлаштирилишганлиги билан характерлидир. Мавзу бўйича таянч атамалар: иқтисодий социология, ишлаб чиқариш самараси, инсон омили, иқтисодиётнинг ижтимоийлашуви. 1 Каримов И.А. “ Ы збекистон XXI асрга интилмо=да" Тошкент "Ызбекистон" 1999й, 18 бет.

Жамият тараққиётдаги барча ўзгаришлар инсон омилининг фаоллашувига, инсонларнинг меҳнат ва интеллектуал салоҳиятидан имкони борича унумли фойдаланишга, барча меҳнаткашларининг ижодий қувватларини тўла ишга солишга ҳамда шахс, жамият ва давлат ўртасидаги манфаатдорлик ва муносабатларнинг мутаносиблигини таъминлашга боғлиқдир. Жамият тараққиёти ижтимоий фанлар олдига жуда катта вазифаларни қўймоқдаки, уларсиз жамиятни ўрганиш, янгиланиш жараёнларининг истиқболини белгилаш ва илмий-назарий асосларини яратиш мумкин эмас. Жамият тараққиёти ва барқарорликни таъминлашда, белгиланган бешта тамойилни амалга оширишда меҳнат социологияси алоҳида ўрин эгаллайди. Зеро, социология фанининг бу йўналиши меҳнат соҳасидаги ижтимоий- меҳнат муносабатлари, иқтисодий-ижтимоий муносабатларни ўрганади ва уларнинг бошқа омиллари билан бирга бошқаришни таъминлайди. Меҳнат социологиясининг яратилиши анча узоқ тарихига эга ва катта манбаларга эга бўлса ҳам, ҳали бу фан сифатида тўла шаклланмаган. Меҳнат социологияси бўйича олиб борилган назарий ва амалий социологик тадқиқотлар жуда катта изланишлар лозимлигини кўрсатмоқда. Лекин ҳозирги кунда қўлимиздаги бор услуд ва услубиётлар, тажриба натижалари меҳнат соҳасидаги ижтимоий сиёсатни чуқур ўрганиб, жамиятнинг барча тармоқларидан меҳнатни тўғри қилишга,меҳнатга адолатли ҳақ тўлашни таъминлашга ва охир оқибатда меҳнат унумдорлигини муттасил ошиб боришни таъминлашга имкон яратган. Меҳнат социологияси меҳнат соҳаси бўйича барча ижтимоий ахборотларни тўплашга, ишлаб чиқариш заҳираларидан тўла фойдаланишга, ҳамда меҳнат бошқаришни оптимал стратегияси ва тактикасини белгилашга хизмат қилади. Мазкур социолоя дарслигининг меҳнат социологияси қисми олийгоҳларда таълим олаётган талабаларга мўлжалланган унинг умумий йўналишларигина беради. Бу қисмда меҳнат социологияси предмети ва

услубиётлари баён қилинади. Бу услуб ва услубиётлар социологлар ва бошқа соҳа мутаҳассислари учун меҳнат ва муҳнатга бўлган муносабатнинг ижтимоий ва иқтисодий омилларни таҳлил қилиш, меҳнат ва меҳнат заҳираларини тадқиқ қилиш, ҳамда меҳнат жараёнларини илмий асосда бошқаришнинг самарали тадбирларини ишлаб чиқишга ёрдам беради. Бу фаннинг келиб чиқиш тарихини ўрганиш эса унинг тараққиётини белгилашга ёрдам беради. Шунинг учун бу бобда қисқача бўлса ҳам меҳнат социологиясининг шаклланиш тарихи баён қилинди. Бизнинг ёш, мустақил ва келажаги буюк давлатимизни тараққий эттиришда меҳнат социологиясининг халқ хўжалигидаги жорийси катта аҳамият касб этиш билан бирга, мамлакатда ҳуқуқий ва демократик тизими ривожлантиришга, ижтимоий адолат ўрнатишга, меҳнат унумдорлигининг ошиб боришига ёрдам беради. Меҳнат социологияси, бозор муносабатлари шароитида меҳнат муаммоларини тўла-тўкис ечиб бериш ва унинг истиқболларини белгилашни назарий ҳамда амалий жиҳатдан ўз олдига қўймоқда. Бугунги кунда меҳнатни бошқаришнинг барча туркум омилларини ҳисобга олувчи ахборотлар базасини яратиш ва унинг социологик мониторини яратиш мақсадида мувофиқдир. Шубҳасиз, нисбатан бир кичик бобнинг ўзида қўйилган муаммоларнинг барча аспектларини кўриб чиқиш мумкин эмас. Уларда баъзи энг муҳимларида тўхтаб ўтамиз. Белгиланган мавзу ўз билим даражасига эга. Бизни ўртача савиядаги назария кўпроқ даражада қизиқтиради. Ижтимоий-иқтисодий нуқтаи назардан меҳнат инсонларнинг табиатга тўғридан-тўғри таъсири жараёнидан иборат бўлиб, унинг натижасида истеъмол баҳоси, моддий ва маънавий манфаат пайдо бўлади. Олимларнинг фикрича, бу шундай жараёнки, унда инсон ўз хусусий фаолияти билан табиат ва ўзи ўртасидаги модда алмашувини воситалайди, бошқаради ва назорат қилади. Меҳнат, асосан, инсон фаолиятининг шакли, турмушининг муҳим

шарти сифатида кўриб чиқилади. Меҳнат тарихан жамиятни табиатдан, инсонни ҳайвонот оламида ажралишига сабаб бўлган ва имкон туғдирди. Меҳнат жараёни ўз ичига уч жараённи олади: 1) инсоннинг фойдали фаолияти ёки меҳнатнинг ўзи; 2) меҳнат мавзуси, яъни бу фаолиятнинг нимага йўналтирилганлиги; 3) ишлаб чиқариш қуроллари, бу3лар билан инсон ушбу мавзуга таъсир кўрсатади. Инсоннинг ривожланиш босқичларидаги меҳнат даври ижтимоий муносабатларининг ривожланиш кўрсатгичларини турли шаклларида кўринади. Социологияда "меҳнат шароитлари" категорияси муҳим аҳамиятга эга. У меҳнат шароитининг инсон учун нормал ёки зарарли бўлиши мумкинлигини мезонидан келиб чиқади. Нормал меҳнат шароитлари инсон саломатлигига зарар келтирмайди. Зарарли меҳнат шароитлари (шахталарда, домна ва мартен печларида, кимёвий ишлаб чиқаришнинг баъзи цехларида ва бошқа жойларда ишлаш) инсон саломатлиги учун хавфлидир ва кўпинча инсон ҳаётига таҳдил солади. Бундан ташқари, меҳнат шароитлари социологлар томонидан экстремал, нисбатан нормал ва қулай шароитларга бўлинади. Кўп ҳолларда улар меҳнат мазмуни ва унинг ташкил қилинишига боғлиқдир. Меҳнатни ташкил қилиш деганда, одатда, иш ташкил қилишнинг тартиби, усуллари ва шакли тушунилади, яъни "инсон-жиҳозлар, машиналар, асбоблар" тизимида мувофиқликнинг бўлиши, ишга ижобий самара бериши назарда тутилади. Меҳнатни ташкил қилиш иш жойлари, ва меҳнатдаги кооперация, ишнинг оқилона тақсимланиши ва назорати кабимуҳим элементларга асосланади. Сўнгги элемент ижтимоий санкциялар ва ҳуқуқий нормалар асосида амалга оширилади. Меҳнат мазмуни унинг техник функционал томонларни ҳамда ижтимоий-психологик тузилишини ифодалайди. Агар меҳнат жараёни шахсий режа асосида ташкил этилган бўлса, меҳнат мазмунлироқ ва ижодий элементларга бой бўлади. Ўзгаларнинг иродасига бўйсуниш- психологик ва ижтимоий нуқтаи назардан ишчини иш мазмунидан бироз бўлсада

йирикроқлаштиради. Мана шунинг учун раҳбар қўл остидаги ишчилар ва ҳодимларга мақсад ва вазифани қўйишдан олдин бу мақсадга эришиш йўлларини ўзи аниқ тасаввур қилиш зарур. Ишлаб чиқаришни бошқаришда, бизнесда, ҳуқуқий идораларда меҳнатни рағбатлантириш ва асослаш катта аҳамият касб этади. Рағбатлантириш-меҳнатнинг самарасига кўра ишчи ходимларни моддий ва маънавий мукофотлаш тизимидир. Меҳнат фаолияти юқорида қайд қилинганидек, якка тартибда ва гуруҳли бўлиши мумкин. меҳнат жамоаси-бу шахс учун аҳамиятли ва ижтимоий нуқтаи назардан қимматли бўлган, аниқ мақсадларга йўналтирилган одамларнинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий фаолияти амалга ошадиган уюшмасидир. Шунинг учун меҳнат жамоаси-бу ўзаро ҳамфикр бўлган, ғоявий муштараклик устун бўлган одамларнинг манфаатли бирлашувидир. Унда доим муносабатларнинг расмий ва норасмий тизими мавжуд бўлган: 1. маъмурий-ҳуқуқий тизим; 2. ўзаро шахсий алоқалар. Маъмурий ташкилот расмий муносабатлар ва мансабдорлик иерархияси (қуйи мансабдан юқори мансабгача) суянади. Меҳнат ташкилотлари иккита асосий гуруҳга бўлинади: 1. Ишлаб чиқариш тармоқлари жамоалари: саноат, қурилиш, қишлоқ ваўрмон хўжалиги, ишлаб чиқаришга хизмат қилиш бўйича юк транспорти, моддий-техника таъминлаш ва бошқалар. 2. Ноишлаб ишлаб чиқариш тармоқлари жамоаси: соғликни сақлаш, ижтимоий таъминот, ҳалқ таълими, санъат, илм ва илмга хизмат қилиш, давлат-маъмурий органлари аппарати, бошқарув органлари, жамоатчилик ташкилотлари, суғурта қилиш ва кредитлаш ва ҳоказо. Албатта, бундай тақсимлаш кўп ҳолларда шартли равишдадир. Ҳозирги кунда маргинал ва аралаш характерга эга бўлган кўпгина меҳнат ташкилотлари мавжуд. Масалан, агар 1992 йилда биринчи гуруппада барча

меҳнаткашларнинг 70% гача бўлгани ишлаган бўлса, у ҳолда 1 январь 1997 йил саноат ишлаб чиқаришдаги структуравий қайта қурилишлар ҳисобига, саноатнинг асосий тармоқларида ишчи кучи ва капиталнинг бизнесга, савдога ва ҳоказоларга нисбати тахминан 52 ва 48% ни ташкил қилди. Мамлакатда меҳнат ташкилотлари ҳаётида талайгина ўзгаришлар содир бўлмоқда, яъни хусусий мулкчиликка ўтиш жараёни жадал суръатда кетмоқда. Қуйидаги меҳнат жамоаларидан энг кўп учрайдиганларини келтирамиз. Кооператив, ҳиссадорлик мулкчилиги негизида меҳнат ташкилотлари. Асосий умумхалқ, давлат мулкчилиги мавжуд бўлган жамоалар. Хусусий секторда меҳнат билан банд бўлган жамоалар. Чет эл фирмалари билан биргаликда тузилган қўшма корхоналарнинг меҳнат жамоалари. Касаба уюшмалари ва бошқа жамоат ташкилотларининг мулкидан фойдаланувчи меҳнат ташкилотлари. Саноат ва бошқа ноқишлоқ хўжалик корхоналаридан томорқа билан шуғулланувчи жамоалар. Ҳозирда ишлаб чиқариш, илмий текшириш, муҳандислик ташкилотлари, олий ўқув юртлари, илмий-техникавий, ижодий иттифоқлар ва бошқа субъектлар шартнома асосида тузилган жамоалар ташкил қилинмоқда. Халқаро интеграциянинг иқтисодий, илмий, молиявий каби янги шакллари пайдо бўлмоқда. Улар халқаро капиталларнинг қўшилиши негизида ташкил қилинган. Умумий халқаро хўжалик мажмуи пайдо бўлмоқда. Уларни ташкил этувчи қисмлари (акциялар улуши бўйича) алоҳида бир давлат фирмасининг хусусий мулки бўлибқолади, лекин шундай бир яхлит мажмуа ҳаракат қиладики, масалан ҳалқаро энерготизимлар, машинасозлик ва кимёкий мажмуалар нефть, олтин қазиб олиш, олмосни қазиб олиш ва қайта ишлаш бўйича ва ҳоказо. Сўнгги йилларда майда савбо корхоналари, якка тартибдаги тадбиркорлик ва майда гуруҳли меҳнат корхоналари кенгаймоқда, улар

фаолиятининг ҳуқуқий асослари мустаҳкамланмоқда. Қишлоқ жойларида қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш бўйича саноат корхоналари борган сари кўпаймоқда. Аграр ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган корхоналар қурилмоқда (ёғочни қайта ишлаш, кулолчилик, тикув устахоналари, уй рўзғор буюмлари, лойдан ва фаянсдан ишланган ўйинчоқлар тайёрлаш бўйича цехлар), яъни, агросаноат мажмуи тузилиши ўзгармоқда. Режали тақсимот тизимидаги хўжаликни бошқаришнинг хорхона жамоаси учун бозор иқтисодига ўтиш, унинг фаолиятидаги шартларни жиддий ўзгаришлари билан боғлиқдир, чунки у меҳнат бозорида, товар ва капиталда мустақил субъект бўла олади. Корхона, ташкилот жамоаси янги шароитларга кўникма ҳосил қилиши учун тегишли вақт зарур, акс қолда, салбий иқтисодий ва ижтимоий оқибатлар келиб чиқиши мумкин. Шахснинг шаклланиши жараёнида жамоанинг ва унда ташкил этилган меҳнатнинг аҳамияти катта. Меҳнат шахснинг барча муҳим сифатида рол ўйнайди. Олимлариннг таъкидлашича, яқин йилларда мамлакат иқтисодида сезиларли ўзгаришлар рўй беради. Фойда келтирмайдиган корхоналарнинг ёпилиши, хусусийлаштириш ишлаб чиқаришда автоматлаштирилган технологияларнинг жорий этилиши малакали кадрларга бўлган эҳтиёжни оширади. Янги ва реконструкция қилинаётган корхоналарнинг лойиҳаларига шундай чора-тадбирларни қўшиш керакки, улар ишчилар меҳнат мазмунан бойитсин. Меҳнат жамоаларининг истиқбол режаларида ижтимоий кўрсаткичлар нафақат маълумот вазифасини, балки бошқ арув масалаларини оқилона омили бўлиш керак. Ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат жамоаларида ва ташкилотларда кўпинча ихтилофлар, низолар ҳам рўй беради. Уларнинг сабаби жуда хилма-хилдир. Низо-вужудга келадиган зиддиятларни бартараф қилишининг самарасиз йўлидир, чунки низо пайтида одамда ҳиссиётлар устун келгани сабаби, фикрлаш сусаяди, ўз хулқини назорат қилиш қоилияти пастлайди. Агар

низоўзаро келишмовчиликни тартибгасолишнинг ягона чораси бўлиб қолса, у ҳолда жамоанинг раҳбари уни бошқариши, ташаббусни ўз қўлига олиб унда қатнашиш керак. Ихтилофнинг сабабини аниқлаш учун қуйидаги саволларга жавоб топиш керак: 1. Зиддиятни баотараф қилишнинг умуман имкони бормиди? Унда нима қилиш мумкин? 2. Агар зиддиятни бартараф қилиш зарур бўлса, у ҳолда қандай воситалар ўзини оқлайди? 3. Низонинг натижалари қандай бўлиши мумкин? Мамлакат меқнат жамоалари бозор муносабатларининг таркиб топиши асосида кўп ҳалларда ўз хордимларнинг ахлоқий сифатлари ва дунё қарашларини ўрганишлари зарур бўлиб бормоқда. Бунда раҳбарнинг ўз қўл остидаги ҳодимлари билан муносабатлари ҳар кимнинг қобилиятига кўра хизмат вазифаларига қўйилиши, мутахассисларнинг малакаларини муттасил ошириб бориш, жамоада нормал инсоний муносабатлар иқлимининг бўлишига эътибор бериш катта ахлоқий ва маънавий аҳамиятга эга бўлади. Чунки нормал бозор муносабатларнинг шаклланиши нормал ахлоқий- психологик мухитни, соғлом рақобатни, шахсий мафаатнинг жамият манфаати билан уйғунлашувини талаб қилади.

O'xshashlar

Инглиз ва ўзбек тилларида дўст, душман ва садоқатни ифодаловчи мақол ва маталлар таснифи ва корреспонденцияси

Фонетика ва фонологиянинг урганиш объекти ва вазифалари

Галлия ва Британияни босиб олиниши ва романлашуви

Билдиришнома ва билдиргилар

Мерос ва ихлос