Хозирги тилшуносликда кушма гап талкини ва синтактик деривация назарияси - Tilshunoslik - Referatlar

Хозирги тилшуносликда кушма гап талкини ва синтактик деривация назарияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ҳ озирги тилшуносликда қ ў шма гап тал қ ини ва синтактик деривация назарияси Режа: 1. Жаҳон тилшунослигида қўшма гап талқини 2. Қўшма гап компонентларининг муносабати турларини ўрганиш. 3. Ўзбек тилшунослигида қўшма гап ҳақидаги қараш лар . 4. Синтактик деривация назарияси .

www.arxiv.uz Тилшунослик фанида қўшма гап мавзуси азалдан муаммоли бўлиб келди ва бугунги кунда ҳам уни муаммолардан холи деб бўлмайди. Бунинг асосий боиси шундаки, қўшма гап фикр ифодаси синтактик шаклининг энг юқори ва мураккаб поғоналаридан бирини ташкил этади. Жаҳон тилшунослигида қўшма гап талқинига бағишланган илмий- монографик тадқиқотлар кўп бўлишига қарамай, бу соҳада ҳали ечилмаган жумбоқлар анчагина кўринади. Улар жумласига қўшма гап таркибий қисмларининг номланиши, уларнинг туб структурага муносабати,таркибий қисмларнинг ўзаро боғланишини таъминловчи грамматик ва экстралингвистик омилларнинг функционал салмоғини аниқлаш, қўшма гапнинг устпредикатив белгиси, унинг синтактик деривациясига тааллуқли муаммоларни ва, умуман, «қўшма гап» терминининг қўлланилиши билан боғлиқ кўплаб мунозарали масалаларни киритиш мумкин. Қўшма гап компонентларининг муносабати турларини ўрганиш ХХ асрнинг йигирманчи йилларида тилшунослик фанида асосий мавзулардан бири бўлди ва бу соҳада тилшунослар ўртасида илмий баҳс ва мунозаралар бошланди. Бундай мунозараларнинг бошланишига, масалан, рус тилшунослигида, М.Н.Петерсоннинг «Очерк синтаксиса русского языка» номли асарида қўшма гап хақида билдирилган мулоҳазалари сабаб бўлди 1 . М.Н.Петерсон қўшма гап таркибий қисмларининг тобе ва тенг боғланиши хусусида тилшунослар томонидан айтилаётган фикрларнинг ғоят чалкаш ва чуқур илмий асосга эга эмаслигини таъкидлайди ва қуйидагиларни ёзади: «Мавжуд критериялар бош гапни тобе гапдан, шунингдек, эргаш боғланишни тенг боғланишдан фарқлаш учун асос бўлолмайди. Демак, эргаш ва тенг боғланиш тушунчаларида лингвистик маъно йўқ» 2 . М.Н.Петерсон нафақат компонентлари тенг боғланишли, балки таркибий қисмлари эргаш боғланишли қўшма гапнинг ҳам мавжудлигини инкор этади. Унинг фикрига кўра, қўшма гапга тааллуқли синтактик 1 . Қаранг: Петерсон М.Н. Очерк синтаксиса русского языка. –М., 1923. -С.32. 2 . Қаранг: Ўша асар, ўша бет.

www.arxiv.uz тадқиқотларда тенг ва эргаш боғланишлар хусусида эмас, балки сўз бирикмаларининг ўзаро муносабати ҳақида мулоҳаза юритиш лозим 3 . Бу ўринда, албатта, сўз бирикмаси кенг маънода тушунилади ва гапнинг ҳам сўзларнинг ўзаро бирикувидан ташкил топиши назарда тутилади. Масаланинг бундай қўйилиши, албатта, тилшунослардан жавоб кутарди. Мазкур танқидий мулоҳазага биринчилардан бўлиб А.М.Пешковский изоҳ беради ва тенг ҳамда эргаш боғланиш тушунчаларининг замирида лингвистик маъно борлигини атрофлича ёритиб беришга ҳаракат қилади. Олим тенг боғланиш асосида шаклланувчи боғланган қўшма гаплар тобе боғланиш асосида шаклланувчи эргаш гапли қўшма гаплардан биринчи галда боғловчи воситалар орқали фарқланишини ва мазкур воситаларнинг қўшма гап структурасидаги синтактик ўринлари ҳам ўзига хослигини алоҳида таъкидлайди. Бунда тенг боғловчи боғланган қўшма гапнинг ҳар икки таркибий қисмида такроран қўлланиши ёхуд таркибий қисмлар оралиғида келишидан қатъи назар, бирор таркибий қисмнинг мучаси саналмаслигини, эргаштирувчи боғловчи эса эргаш гапнинг нафақат ритмик нуқтаи назардан, балки унинг органик тузилиши жиҳатидан ҳам ажралмас қисми эканлигини тўғри эслатади 4 . Ўзбек тилшунослигида ҳам синтактик муаммолар талқинига таъсири кучли бўлган А.М.Пешковскийнинг «Русский синтаксис в научном освещении» номли асарининг ҳам катта бир қисми боғланган, боғловчисиз ва эргаш гапли қўшма гаплар таҳлилига бағишланади. Бу асарда рус тилшунослигида боғланган ҳамда эргаш гапли қўшма гапларнинг лингвистик моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилинганини кўрамиз. А.М.Пешковскийнинг энг муҳим хулосаларидан яна бири шунда кўринадики, у қўшма гап хусусида сўз юритганида оҳангни тил унсури ҳисобланувчи 3 . Қаранг: Ўша асар, 35-б. 4 . Қаранг: Пешковский А.М. Существует ли в русском языке сочинение и подчинение предложений? // Родной язык в школе. Научно–педагогический сборник (кн. 11-12). –М., 1926.

www.arxiv.uz боғловчи билан ҳеч қачон тенглаштириб бўлмаслигини, оҳанг бунда ёрдамчи восита эканлигини тўғри таъкидлайди 5 . А.М.Пешковский қўшма гап тушунчасининг баъзи ғализ томонлари борлигини эслатади ва бу ҳақда қуйидагиларни ёзади: «У бир неча гапни бир гап деб атагани учун турли англашилмовчиликларга сабаб бўлмоқда» 6 . А.М.Пешковский боғланган ва эргашган қўшма гапларни тенг ва эргаш боғланишли сўз бирикмаларига ўхшатади, зотан, мазкур бирикмаларнинг ҳам биринчисининг компонентлари муносабатлари тенг ҳуқуқлиликка, иккинчисиники эса эргаш боғланишга асосланади 7 . Бундан ташқари, олим ўз тадқиқотларида боғловчисиз қўшма гаплар табиати хусусида ҳам сўз юритади ва уларни қўшма гапнинг алоҳида бир тури сифатида тавсифлайди 8 . А.М.Пешковский, гарчи ўз тадқиқотларида қўшма гап тушунчасини асослаб беришга уринган бўлса ҳам, аслида «қўшма гап» терминига қарши эди. Унинг фикрига кўра, тил бирликлари ўз-ўзи билан қоришиб янги поғонани ҳосил қила олмайди.Масалан, морфема таркибига иккинчи морфема, сўз таркибига иккинчи сўз сиғмайди. Демак, гап таркибига ҳам иккинчи гап сиғмайди 9 . Дарҳақиқат, тил системасининг асосий бирликлари муносабатига эътибор берганимизда ҳам, фонеманинг фаоллашуви морфема сатҳида, морфема актуализацияси сўз доирасида, сўзнинг реал қўлланиши эса гап қолипида иерархик (поғонали) тарзда воқеланишини кўрамиз. Бу, ўз навбатида, А.М.Пешковскийнинг «қўшма гап» термини хусусидаги эътирози асосли эканини кўрсатади. Чунки ҳар бир тил бирлигининг қўлланиши 5 . Қаранг: Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. -М.,1956.-С.460-470. 6 . Ўша асар , 455-бет. 7 . Пешковский А.М .Существует ли в русском языке сочинение и подчинение предложений? // Родной язык в школе.Научно-педагогический сборник/ книга 11-12/.-М., 1926. 8 . Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении.-М.,1956.- С 447. 9 . Пешковский А.М. Ўша асар,455-456 бетлар.

www.arxiv.uz (фаоллашуви) ўзидан катта бирлик оғушида амалга ошади. Демак, гапнинг фаоллашуви гап сатҳида эмас, балки микро- ёхуд макроматн таркибида содир бўлади. Ана шу нуқтаи назардан «қўшма гап» терминининг нечоғлик тўғри ёки нотўғри эканлигини чуқур илмий мушоҳада юритиб ўйлаб кўришга тўғри келади. Немис тилшуноси, ёш грамматикачилар мактабининг йирик вакилларидан бири Х.Паул боғланган қўшма гапни паратактик қурилма деб атайди ва бундай қурилма компонентлари бири иккинчисини аниқламаслигини, балки ҳар иккаласи ҳам бир-бирини аниқлашини таъкидлайди 10 . Бунда, албатта, у қўшма гап паратактик характерда бўлганда компонентларининг ўзаро тенглик асосида бирикувини назарда тутади. Ҳозиргача мавжуд лингвистик адабиётларда қўшма гаплар грамматик шакли ва компонентларининг муносабатига қараб боғловчисиз, боғланган ва эргаш гапли қўшма гапларга бўлиб ўрганилаётганини кузатамиз. Аммо мазкур ишимизнинг мавзуси тенг компонентли мураккаб синтактик қурилмалар билан бевосита боғлиқ бўлгани учун қуйида, асосан, қўшма гапнинг боғловчили ва боғловчисиз турлари хусусида мулоҳаза юритамиз. Академик В.В.Виноградовнинг фикрига кўра, қўшма гапнинг, шу жумладан, боғланган ва боғловчисиз қўшма гапларнинг ҳам таркибий қисмлари структур-синтактик ва мазмуни жиҳатларидан бир-бири билан алоқада бўлади.Боғланган қўшма гап таркибий қисмлари, эргаш гапли қўшма гап таркибий қисмларидан фарқли равишда, тенг боғланишли, тенг муносабатли кўринса-да, бу таркибий қисмларнинг фақат биринчисини эркин қурилишли деб ҳисоблаш мумкин, иккинчиси структур кўриниши ҳамда синтактик ҳолатига кўра биринчисига қандайдир маънода тобе бўлади. Боғловчисиз қўшма гап таркибий қисмлари эса ритм ҳамда мелодик воситалар, лексик унсурлар иштирокида алоқага киришади ва бунда ҳам аналогик вазият кузатилади 11 . 10 . Қаранг : Paul H. Prinzipen der Sprachgeschichte. - Halle, 1937. S . 148 11 . Қаранг: Виноградов В.В. Избранные труды. Исследования по русской грамматике.-М.,1975.-С.290-291.

www.arxiv.uz Бизнингча, В.В.Виноградовнинг мазкур фикри анча асослидир. Чунки боғланган ва боғловчисиз қўшма гаплар компонентларининг ўзаро семантик ва синтактик муносабатлари шундан далолат беради. Бу, айниқса, қўшма гапнинг коммуникатив вазифа бажаришида аниқроқ намоён бўлади.Бироқ В.Виноградов томонидан қўлланган «тобелик» тушунчасини айни пайтда эргаш гапнинг бош гапга тобелик даражаси билан тенглаштирмаслик лозим. Қўшма гап икки ёки ундан ортиқ содда гапларнинг механик тарздаги бирикувини эмас, балки муайян коммуникатив вазифа бажарилиши учун хизмат қилувчи шаклий ва мазмуний бутунликни ташкил этган синтактик қурилмалар бирикувини тақозо этади. Шу боис қўшма гап ўзига хос мураккаб шакл, маъно ҳамда оҳанг бутунлиги маҳсули саналади 12 . Рус олими А.Г.Рудневнинг фикрига кўра, боғланган қўшма гаплар икки ёки ундан ортиқ мустақил содда гапларнинг тенглик асосида бирикувидан ташкил топади 13 . Бизнингча, бу мулоҳаза билан қўшилиш қийин.Содда гапларнинг мустақиллиги тўғрисида фақат бу гаплар қўшма гап таркибига киритилишидан аввал гапириш мумкин. Улар қўшма гап таркибига киритилгач, бири иккинчиси билан маъно ва грамматик жиҳатдан боғланган бўлади. Бу эса, ўз навбатида, боғланган қўшма гап таркибий қисмларининг нисбий мустақиллигидан далолат беради. Шу боис «тенг компонентли» тушунчасини ҳам нисбий деб билмоқ лозим. Бироқ А.Г.Руднев боғланган қўшма гаплар компонентларининг ўзаро боғлиқлиги қуйидагиларга асосланишини тўғри кўрсатади: 1.Улар бир пайтда содир бўлаётган воқеа-ҳодиса ифодасига кўра ўзаро боғланган бўлади. 2.Замон оқимида кетма-кет рўй бераётган воқеа-ҳодиса воқеланади. 3.Иккинчи компонент биринчисида берилаётган хабарнинг натижаси бўлиши мумкин. 12 . Қаранг: Прокопович Н.Н. Вопросы синтаксиса русского языка. -М.,1974.-С.102. 13 . Қаранг: Руднев А.Г. Синтаксис современного русского языка. -М.,1968.-С.231-233.

www.arxiv.uz 4.Рўй бераётган воқеа-ҳодисалар маънолари ўзаро зид бўлади. 5.Ҳодисалар воқеланишининг галма-галлиги кузатилади. Бунда қўшма гап компонентлари муносабати айирув боғловчиларига асосланади. 6.Иккинчи компонент биринчисида воқеланаётган хабарнинг алоҳида таъкидланиши учун хизмат қилади 14 . А.Г.Руднев боғловчисиз қўшма гаплар қўшма гапнинг алоҳида тури эмаслигини, улар ё боғланган, ёки эргаш гапли қўшма гапларнинг боғловчи воситалар иштирок этмаган кўринишини тақозо этишини алоҳида таъкидлайди. Олимнинг фикрига кўра, боғловчисиз муносабат қадимда ҳам, ҳозир ҳам мустақил маънога эга бўлмаган 15 . Бизнингча, бу ўринда А.Г.Рудневнинг фикри билан қўшилиш қийин. Зотан, боғловчисиз қўшма гапни мустақил маънога эга эмас деб бўлмайди ва шу боис уни боғланган ёки эргаш гапли қўшма гапнинг боғловчисиз тури тарзида талқин этиш масала тавсифини анча чигаллаштиради. А.Н.Гвоздев тилшуносликда қўшма гапларни боғланган ва эргаш гапли деб аталувчи турларга бўлиш Х IX асрларда кун тартибига қўйилганлигини, аммо бунинг илмий асосланиши ҳанузгача мукаммал талқин этилмаганлигини айтади. А.Н.Гвоздев мазкур таснифни илмий асослаш учун боғланган ва эргаш гапли қўшма гапларнинг ҳар бирининг ўзига хос синтактик хусусиятларини пухта ўрганиш лозимлигини таъкидлайди ва фақат шу орқали уларнинг алоҳида грамматик категориялар саналиши мумкинми ёки йўқми эканлигини далилласа бўлади, деган хулосага келади 16 . А.Н.Гвоздевнинг фикрига кўра, боғланган қўшма гаплар билан эргаш гапли қўшма гапларнинг асосий тафовути уларнинг синтактик структураларида, боғловчи воситаларда кўзга ташланади. Боғланган қўшма гапларда ҳам уюшиқ бўлакларда кўзга ташланадиган синтактик воситалар кузатилади ва улар таркибида қўлланадиган боғловчилар ҳам бир хилдир. 14 . Қаранг: Руднев А.Г. Ўша асар, 233-бет. 15 . Қаранг: Ўша асар, 259-бет. 16 . Қаранг: Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. Часть II . Синтаксис.-М.,1968.-С.207-208.

www.arxiv.uz Шу боис боғланган қўшма гаплар компонентлари муносабатлари, гапнинг уюшиқ бўлакларида бўлганидек, бириктирувчи, зидловчи ва айирувчи маъноларни тақозо этади 17 . Бундан ташқари, А.Н.Гвоздев боғланган қўшма гапларда боғловчи восита таркибий қисмларининг бирортасига тааллуқли эмаслигини ва у икки компонентнинг оралиғида синтактик ўринлашувини, эргаш гапли қўшма гапларда эса боғловчи ёки унинг ўрнида қўлланилган грамматик восита эргаш гап таркибида келишини таъкидлайди 18 . А.Н.Гвоздев боғловчисиз қўшма гаплар ҳақида гапирганида, уларнинг ҳозирги тилшуносликда мунозарали эканлигини, зотан, бундай қўшма гаплар таркибий қисмлари муносабати эргаш боғланишга асосланиши ҳам мумкинлигини айтади 19 . Кўринадики, А.Н.Гвоздев ҳам боғловчисиз қўшма гаплар таркибий қисмлари эргаш боғланишга асосланиши мумкинлигини таъкидлаб масала тавсифини анча чигаллаштиради. В.Г.Адмони боғланган қўшма гап хусусида мулоҳаза юритар экан, унинг таркибий қисмларини мустақил содда гаплар билан қиёслайди ва бири иккинчиси билан мазмунан зич боғланган мустақил қўлланилган содда гаплар билан боғланган қўшма гап таркибида фаоллашган содда гаплар ўртасидаги фарқ нисбий эканлигини таъкидлайди. В.Г.Адмонининг кўрсатишича, мустақил қўлланган содда гаплар грамматик жиҳатдан автосемантик характерга эга эканлиги, боғланган қўшма гап таркибий қисмлари тарзида келаётган содда гаплар грамматик жиҳатдан синсемантик сифатга эга эканлиги улар ўртасидаги асосий фарқлардан бири саналишини айтади. Олим боғланган қўшма гап компонентларининг синсемантик белгилари қуйидагиларда кўринишини эслатади: 1. График режада. 2. Ритмик-интонацион режада. 3. Мантиқий-грамматик режада 20 . 17 . Қаранг: Ўша асар, ўша бетлар. 18 . Қаранг: Ўша асар, ўша бетлар. 19 . Қаранг: Ўша асар, 296-б. 20 . Қаранг: Адмони В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. - М.,1973.-С.181-183.

www.arxiv.uz Бизнингча, бу ўринда В.Г.Адмони фикрида баъзи ғализликлар кўзга ташланади. Буни биринчи галда «автосемантика» ва «синсемантика» терминларининг қўлланилишида қайд этиш мумкин. Бошқача айтганда, гапнинг автосемантик ёки синсемантик характерда бўлиши грамматик жиҳатдан эмас, балки семантик жиҳатдан белгиланади. Бу нуқтаи назардан «автосемантика» термини аксарият ҳолларда, мустақил содда гаплардан ташқари, боғланган ва боғловчисиз қўшма гап компонентларига бевосита тааллуқлидир, зотан, уларнинг ҳар бири мазмунига кўра нисбий мустақил бўлиши мумкин. Ана шу жиҳатдан боғланган қўшма гап компонентлари эргаш гапли қўшма гап компонентларидан семантик структурасига кўра фарқланади. Юқоридагилар билан бир қаторда, бу ўринда шуни ҳам айтиш лозимки, эргаш гапли қўшма гап компонентлари синсемантик характерда бўлади. Бу ҳақда Е.В.Гулиганинг «Ҳозирги немис тилида қўшма гаплар назарияси» монографиясидан керакли маълумотларни олиш мумкин 21 . Автосемантик ва синсемантик гаплар хусусида Н.С.Валгина ҳам асосли маълумот беради. Унга кўра, боғланган қўшма гап компонентларининг тенг ҳуқуқлилилик асосида боғланиши синтактик сатҳда кўринади, мазмуний нуқтаи назардан эса улар нисбий мустақилдир, зотан, ҳар икки компонент бир-бирига боғлиқдир. Боғланган қўшма гап қисмларининг мазмунан нисбий мустақиллиги уларнинг автосемантик характерда эканлигидан далолат беради. Бундай вазиятда қисмларнинг ҳар бири лексик нуқтаи назардан тўлиқ, беками-кўст бўлади ва шу боис улар мустақил қўлланилиши мумкин бўлган содда гапларни тақозо этади. Боғланган қўшма гапнинг биринчи компоненти автосемантик тарзда, иккинчиси эса синсемантик характерда бўлиши ҳам мумкин. Чунки кўп пайтларда иккинчи компонент мазмунига кўра биринчи компонентга узвий боғланган ҳолда воқеланади. Баъзан эса қўшма гапнинг биринчи компоненти 21 . Қаранг: Гулыга Е.В. Теория сложноподчинённого предложения в современном немецком языке.- М.,1971.-С.11-46.

www.arxiv.uz ҳам лексик жиҳатдан тўлиқ эмаслиги кузатилади. Бу эса, ўз навбатида, унинг мазмунан нисбий мустақил бўлишига монелик қилади 22 . Н.Валгина боғловчисиз қўшма гаплар ўтган асрнинг 5О-йилларидан бошлаб мустақил тур сифатида ўрганилаётганини айтади ва бундай қўшма гап таркибий қисмлари, асосан, интонация, феъл-кесимнинг грамматик шакли ёки сўз тартиби воситасида муносабатга киришишини таъкидлайди 23 . Айтиш лозимки, Н.Валгина боғланган қўшма гап қисмларининг автосемантик ва синсемантик характери ҳақида илмий эътиборга молик фикр айтган бўлса ҳам, боғловчисиз қўшма гапларнинг синтактик табиати хусусида бирор янги фикр билдирмайди. В.А.Белошапкованинг масъул муҳаррирлигида чоп этилган «Ҳозирги рус тили» дарслигида боғланган қўшма гаплар тенг боғловчили сўз бирикмаларига қиёсан ўрганилади ва бу ҳақда қуйидаги мулоҳазалар билдирилади: «Қўшма гап компонентлари ўртасидаги тенг боғланиш таркибий қисмлари тенг муносабатли бўлган сўз бирикмаларидаги боғланиш билан муштаракдир. Сўз бирикмалари (сўз формалари) ва қўшма гап сатҳида (предикативли бирликлар) ўзаро боғланаётган компонентлар бир хил синтактик вазифа бажаради» 24 . Кўринадики, бу ўринда компонентлари тенг боғланишли бўлган сўз бирикмаси билан боғланган қўшма гап сатҳидаги синтактик муносабат айнан бир хил деб кўрсатилади. Бироқ бу фикр билан тўлиғича қўшилиш қийин, чунки боғланган қўшма гап компонентларининг синтактик шаклланиши алоҳида туб структураларга асосланиши сабабли улар ўртасидаги синтактик боғланиш ҳам ўзига хосликка эгадир. Сўз бирикмаси эса ҳар доим ҳосила қурилмани тақозо этади, унга туб структура бегонадир. Бундан ташқари, юқоридаги фикрда таъкидланган синтактик вазифалар бир хил эканлиги ҳам илмий асосланмаган. Бироқ мазкур дарсликда боғловчисиз қўшма гаплар 22 . Қаранг: Валгина Н.С. Синтаксис современного русского языка. -М.,1973.-С.280-281. 23 . Қаранг: Ўша асар, 342 – 343 бетлар. 24 . Современный русский язык. – М., 1989. – С. 372.

www.arxiv.uz тақозо этадиган синтактик система кўп жиҳатдан ҳали илмий изоҳларга эҳтиёжли эканлиги, уларнинг тадқиқи тилшунослик фани олдида турган галдаги вазифаларни тақозо қилиши тўғри қайд этилади 25 . А.П.Комаровнинг мулоҳазасига кўра, боғланган қўшма гап компонентлари ўртасида мантиқий боғланиш мавжудлиги сабабли, бунда кузатиладиган синтактик алоқа кучсиз бўлади. Эргаш гапли қўшма гап компонентларининг ўзаро муносабати эса предметга асосланади (предметная связь). Бунда мантиқий боғланиш кузатилмайди. Лекин А.П.Комаров бу билан логик боғланиш фақат боғланган қўшма гап компонентлари учун, предметга асосланган муносабат эргаш гапли қўшма гаплар учун характерли деган хулосага келмаслик кераклигини, бунда қатъий корреляция (чегара) йўқлигини ҳам таъкидлайди 26 . Е.А.Реферовскаянинг илмий мушоҳадаларига кўра, боғланган қўшма гап компонентлари маъно жиҳатдан ўз мустақиллигини сақлайди. Уларнинг ўзаро боғланиши натижасида қўшма гапнинг умумий мазмуний салмоғи шаклланади. Демак, боғланган қўшма гапнинг мазмуни ҳар доим икки хабар ифодасининг мажмуини тақозо этади 27 . Е.А.Реферовскаянинг фикри билан қўшилиш мумкин.Лекин, шуни ҳам айтиш керакки, боғланган қўшма гап компонентларининг мустақиллиги семантик жиҳатдан ҳам, синтактик жиҳатдан ҳам нисбийдир. Е.А.Реферовская боғланган қўшма гапларни боғловчисиз қўшма гаплардан кескин фарқлаш лозимлигини айтади. Олимнинг фикрига кўра, боғланган қўшма гапларнинг таркибий қисмлари мазмунан ягона бир бутунликни ташкил этади, боғловчисиз қўшма гаплар компонентлари эса бундай имкониятдан маҳрумдир 28 . 25 . Қаранг: Ўша асар, 763-б. 26 . Комаров А.П. Система средств выражения причинно – следственных отношений в современном немецком языке // Автореф. докт. дис. – М., 1973. – С. 17 27 . Қаранг: Реферовская Е.А. Синтаксис современного французкого языка. – Л., 1969. – С.172 28 . Қаранг : Ўша асар , 196- бет .

www.arxiv.uz Бизнингча, Е.А.Реферовскаянинг мазкур фикрига ижобий ёндашиб бўлмайди. Негаки, нафақат боғловчисиз қўшма гапларда, балки қўшма гапларнинг барча турларида ҳам умумий мазмун ифодаси кузатилади. Француз тилшуноси Ж.Антуан тенг боғланиш муаммосини талқин этишга ўзининг икки жилдли монографиясини бағишлайди. Асарнинг биринчи жилдида муаллиф мавзуга оид лингвистик адабиётлар таҳлилини беради, иккинчи жилдида эса боғланган қўшма гапларнинг семантик ва синтактик режалар асосидаги талқини ўз аксини топади 29 . Ж.Антуан бу асарида боғланган қўшма гапни мантиқий режа замирида ўрганиш лозимлигини тавсия этган тилшунослар фикрига қўшилмайди ва тенг боғланиш тушунчасининг мантиқ билан алоқадор эмаслигини, эргаш боғланишнинг эса мантиқ нуқтаи назаридан изоҳланиши мумкинлигини айтади. Ж.Антуан тенг боғланишнинг асосий белгиси қўшма гап компонентларининг ўзаро мувозанат ҳолати эканлигини таъкидлайди 30 . Ж.Антуаннинг боғланган қўшма гап компонентларининг ўзаро тенглик асосида боғланишини (боғланган ва боғловчисиз қўшма гапларни ) мантиқий нуқтаи назардан изоҳлаш ноўринлиги ҳақидаги фикри билан қўшилиш мумкин, бироқ эргаш боғланишнинг мантиқ билан боғлиқлиги хусусидаги мулоҳазаси, бизнингча, изоҳталабдир. Тўғри, тилшунослик фани мантиқ билан узвий боғлиқдир. Аммо бундан мантиқий қонун-қоидалар билан тилшунослик қонун-қоидалари муштаракдир, деган хулосага келиб бўлмайди, зотан, тилшунослик фанининг тил системаси унсурларининг фақат ўз доирасида амал қиладиган қонун-қоидалари мавжуддир. Аниқроғи, лингвистик ҳодисаларнинг семантик таҳлили мантиқий қоидалар билан ҳисоблашиши лозим бўлcа-да, уларнинг формал-синтактик таҳлили соф лингвистик қоидаларга таяниши даркор. Акс ҳолда, мантиқ билан тилшунослик фанлари ўртасидаги чегара бузилади. 29 . Қаранг : Antoine G. La coordination en français moderne. – Paris, 1959. ( Ж . Антуаннинг илмий қарашлари ҳақидаги мулоҳазалар Е . Реферовскаянинг кўрсатилган асаридан олинмоқда ). 30 . Қаранг : Ўша асар , 303-305- бетлар .

www.arxiv.uz Турк тилшуноси проф. Лейла Карахан боғланган қўшма гапнинг компонентлари қуйидаги воситалар орқали ўзаро муносабатга киришувини кўрсатади: ve , veya , da , ne , fakat , ama , l ä kin , halbuki , me ĝ er . Олим боғланган қўшма гапнинг ҳар бир компоненти мустақил жумлани тақозо этишини ва улар мазмунан боғловчи воситалар орқали алоқада бўлишини таъкидлайди: Hava bulutlu ve durduĝumuz tepe rüzgârli idi. Gönlümle oturdum da hüzünlendim o yerde. Ne doĝan güne hükmüm geçer, ne hâlden anlayan bulunur 31 . Кўринадики , Л . Карахан боғланган қўшма гап компонентларини мутлақо мустақил жумлалар тарзида талқин этади . Бизнингча , уларни нисбий мустақил жумлалар сифатида изоҳлаш мақсадга мувофиқ бўлар эди , зотан , умумий бир маъно ифодасини бериш учун бириккан жумлалар қандайдир тарзда мустақиллигини йўқотади . Турк тилшуноси Таҳсин Бангу ўғлу боғловчисиз ва боғловчили қўшма гапларни алоҳида турли қўшма гапларга ажратмайди ва уларни умумлаштириб , боғланган қўшма гап номи билан атайди . Боғловчисиз қўшма гаплар бунда бириктирув (ulama) жумлалар сирасига киритилади ва бириктирув боғловчили қўшма гаплар қаторида таҳлил этилади 32 . А . Н . Баскаков турк тилида боғловчисиз боғланган қўшма гапларни икки ёки ундан ортиқ содда гапларнинг интонация воситасида бирикувидан ташкил топган мазмуний бутунлик сифатида талқин этади . Бунда , олимнинг фикрига кўра , қўшилаётган содда гаплар мазмунидан фарқланувчи янги маъно вужудга келади 33 . Бизнингча , А . Баскаковнинг мазкур фикри эътиборга моликдир , зотан , қўшма гапнинг ҳар қандай турида ҳам компонентлари мазмунидан келиб чиқадиган янги бир мазмуний бутунлик шаклланади . 31 . Қаранг : Karahan L. Türkçede söz dizimi. С umle tahlilleri.-Ankara, 1999,64-65 s. 32 . Bangu oĝlu T. Türkçenin grameri. –Ankara, 1998, 554-555- бетлар . 33 . Қаранг: Баскаков А.Н. Предложение в современном турецком языке. –М., 1984. –С.146.

www.arxiv.uz Бироқ , шуни ҳам айтиш лозимки , турк тилшунослигида боғланган қўшма гапнинг ҳар бир компоненти мустақил эга ва кесимга эга бўлиши масаласига эътибор берилмайди . Масалан , уюшиқ кесимли қуйидаги каби содда гаплар қўшма гап сифатида талқин этилади : Hava bir açiyor, bir kapayor 34 . Ҳозирги ўзбек тилшунослигида боғланган ва боғловчисиз қўшма гапларнинг ҳар бири қўшма гапнинг алоҳида тури сифатида ўрганилади ва уларнинг эргаш гапли қўшма гаплардан фарқланувчи томонлари кўрсатиб берилади . Жумладан , боғланган қўшма гапларни эргаш гапли қўшма гаплардан фарқловчи асосий восита тенг боғловчилар ва юкламалар эканлиги алоҳида қайд этилади . Бу ҳақда « Ўзбек тили грамматикаси » нинг академнашрида қуйидагиларни ўқиймиз : « Боғланган қўшма гапни бошқа қўшма гап конструкцияларидан фарқлаб турувчи асосий грамматик белги уларни ташкил этган қисмларни бир - бирига боғловчи тенг боғловчилар ва юкламалардир » 35 . Боғланган қўшма гап компонентлари шаклан мустақил , мазмунан эса ўзаро боғланган бўлади ва бундай боғланиш уларнинг структурасида , кесимларнинг мазмуний ва грамматик муносабатларида , умумий гап бўлакларининг бўлишида кузатилади 36 . Мазкур асарда боғловчисиз қўшма гаплар ҳақида қуйидагилар айтилади : « Боғловчисиз қўшма гаплар боғланган ёки эргаш гапли қўшма гапларнинг боғловчисиз варианти эмас , балки алоҳида қўшма гап типидир . Боғловчисиз қўшма гапларнинг қисмлари орасига тенг ёки тобе боғловчисини киритиб бўлмайди . Бундай боғловчи бирор ўринда киритилса ҳам, бутун бир гап конструкцияси ўзгаради» 37 . Бизнингча, бу ўринда айтилган сўнгги фикрда қатъият йўқдек кўринади. Биринчидан, боғловчисиз қўшма гап компонентлари муносабатида 34 . Қаранг: Bangu o ĝ lu T . Кўрсатилган асар, 557-бет. 35 . Ўзбек тили грамматикаси. II том. Синтаксис. –Тошкент, 1976, 300- 330-бетлар. 36 1. Қаранг: Ўша асар, ўша бетлар. 37 2. Қаранг: Ўша асар, ўша бетлар.

www.arxiv.uz бирор боғловчига эҳтиёж сезилмайди. Иккинчидан, унинг компонентлари муносабатларини боғловчи воситасида шакллантириш мумкин бўлса, бу, сўзсиз, синтактик деривациянинг таъсири имкониятлари доираси билан бевосита боғлиқ бўлади: Баҳор келди, гуллар очилди – Баҳор келди ва гуллар очилди – Баҳор келгач, гуллар очилди. А.Н.Кононов қўшма гапларни боғланган ва эргаш гапли турларга бўлиб ўрганади. Бунда боғланган қўшма гаплар боғловчили ва боғловчи вазифасидаги паузали икки турга ажратилади 38 . Мазкур тасниф, бизнингча, анча асосли эди. Бироқ ўзбек тилшунослигида у кейинчалик ривожлантирилмади. Ғ.А.Абдураҳмонов боғланган қўшма гапларнинг таркибий қисмлари нисбий мустақилликка эга эканлигини, буни қўшма гапда қўлланилган боғловчи восита кўрсатиб туришини таъкидлайди. Аммо, олимнинг эътироф этишича, бу мустақиллик грамматик жиҳатдандир, зотан, боғланган қўшма гапда ҳам унинг компонентлари кесимлари алоҳида олинганда маълум бир ният англашилмайди, бир қисм мазмуни иккинчисини талаб этади 39 . Ғ.А.Абдураҳмонов боғланган қўшма гаплар нафақат туркий тилларда, балки умумий тилшунослик доирасида ҳам энг кам ўрганилганлигини тўғри таъкидлайди ва бунинг асосий боиси боғланган қўшма гапларнинг оғзаки нутқда кам қўлланишида эканлигини эслатади. Ғ.А.Абдураҳмонов боғланган қўшма гаплар, боғловчисиз қўшма гаплардан фарқли равишда, ёпиқ гап қурилмаларини ташкил этишини айтади ва уларнинг икки таркибий қисмдан ташкил топишини кўрсатади. Бундан ташқари, олим боғланган қўшма гап қисмларининг ўзаро муносабати орқали қуйидаги мазмуний муносабатлар ифодаланишини ва мазкур муносабатларнинг ҳар бирини мукаммал ёритади: 38 .Қаранг: Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. –М. – Л., 1960. –С.406. 39 . Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гап синтаксиси. –Тошкент, 1964, 59-бет.

www.arxiv.uz 1. Қиёслаш муносабати. 2. Бириктирув муносабати. 3. Айирув муносабати. 4. Сабаб ва натижа муносабати. 5. Изоҳлаш муносабати 40 . Ғ.Абдураҳмонов боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган содда гаплар тобе ва тенг боғловчиларсиз бирикишини айтади ва бундай содда гапларнинг тузилишида лексик, морфологик, синтактик параллеллик бўлишини таъкидлайди. Ғ.Абдураҳмонов таълимотида шу нарса муҳимки, унга кўра «боғловчисиз» атамасининг қўлланиши шартли эканлиги, чунки қўшма гап қисмларининг алоқасини таъминловчи турли воситалар кенг маънода боғловчи саналиши эслатиб ўтилади 41 . Ўйлаймизки, Ғ.Абдураҳмоновнинг мазкур фикри билан тўлиқ қўшилиш мумкин. Умуман олганда, қўшма гап таснифида «боғловчили боғланган» ва «боғловчисиз боғланган» терминларидан фойдаланиш янада мақсадга мувофиқроқ бўлар эди. Бизнингча, анъанага кўра қўлланиб келаётган «боғланган қўшма гап» термини талабга жавоб беролмайди, чунки боғловчисиз қўшма гап компонентлари ҳам ўзаро боғланган бўлади. М.Асқарова боғланган қўшма гапни тенг боғловчилар орқали бириккан,бири иккинчисига грамматик жиҳатдан тобе бўлмаган,тенг ҳуқуқли предикатив қисмлардан ташкил топган қўшма гапли синтактик қурилма сифатида талқин этади ва қўшма гап таркибидаги компонентлар ўзаро бириктирув, чоғиштирув, айирув, зидлов, инкор муносабатларини ифодаловчи тенг боғловчилар ёки боғловчи вазифасидаги -да, -у (-ю) юкламалари воситасида боғланишини айтади 42 . М.Асқарова боғланган қўшма гап компонентларининг мустақиллиги нисбий эканлигини таъкидлайди ва бу ҳақда қуйидагиларни ёзади: «Қўшма гап /хусусан, боғланган қўшма гап/ таркибидаги компонентлар алоҳида- алоҳида ажратиб қаралса, уларнинг ҳар бири мустақил гапга тенгдай 40 . Қаранг: Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тили грамматикаси. -Тошкент, 1996, 164-бет. 41 .Қаранг: Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тили грамматикаси, 132-бет. 42 .Қаранг: Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. –Тошкент, 1987, 163 – бет.

www.arxiv.uz кўринади, лекин улар қўшма гап таркибида фикрий тугалликка /тўлиқ мустақиликка / эга бўлмайди. Шу жиҳатдан бундай компонентларни мазмунан нисбий мустақилликка эга дейиш тўғрироқдир» 43 . Кўринадики, И.Асқарова боғланган қўшма гап таркибий қисмларининг ҳар бири мустақил гапга тенгдай кўринишига қарамай, улар қўшма гап таркибида мазмуний жиҳатдан тўлиқ мустақил бўла олмаслигини, фақат нисбий мустақил эканлигини тўғри таъкидлайди. Бизнингча ҳам, боғланган қўшма гап компонентларининг нисбий мустақиллиги мазмуний жиҳатдан ҳам, грамматик жиҳатдан ҳам сезилади. Зотан, бундай синтактик қурилма компонентларининг ҳар иккиси ҳам алоҳида аҳамиятга молик бўлган мустақил туб структураларга таянади. Бу эса, ўз навбатида, уларнинг нафақат грамматик жиҳатдан, балки семантик нуқтаи назардан ҳам нисбий мустақил эканлигидан далолат беради. Чунки туб структура - бу ички семантик структура демакдир. Юқоридагилардан ташқари, М.Асқарованинг боғланган қўшма гапларда биринчи компонент эркин тузилиши, иккинчи компонент эса боғланган қўшма гап компонентлари орасидаги муносабатга боғлиқ ҳолда қурилиши хусусидаги мулоҳазалари ҳам эътиборга моликдир 44 . Хусусан, бўлса, эса сўзлари иштирокида тузилган иккинчи компонент бунинг далили бўлиши мумкин. М.Асқарова боғловчи воситаларсиз шаклланган қўшма гаплар компонентлари ўзаро боғловчилар ва грамматик формаларсиз, фақат интонация билан синтактик бутунлик ҳосил қилишини эслатади. Қўшма гапнинг бу тури М.Асқарова фикрига кўра, тузилиши жиҳатидан баъзан боғланган қўшма гапга, баъзан эса эргаш гапли қўшма гапга ўхшайди 45 . Фикримизча, боғловчисиз қўшма гап компонентлари муносабатини фақат интонация орқали воқеланади дейиш масала моҳиятини бирмунча чигаллаштиради, зотан, бу ўринда бошқа воситаларнинг, шу жумладан 43 . Қаранг: Ўша асар, ўша бет. 44 . Қаранг: Ғуломов А., Асқарова М. Кўрсатилган дарслик, 136 - бет. 45 . Қаранг:Ўша асар, 223 – б.

www.arxiv.uz прагматик муҳитнинг, экстралингвистик омилларнинг ҳам аҳамияти салмоқли бўлади. Масалан, қўшма гап компонентлари ўртасидаги мазмуний муносабат бунинг далили бўлиши мумкин. Бошқача айтганда, қўшма гап компонентлари (боғловчисиз қўшма гап компонентлари ҳам) мудом муайян семантик дистрибуция оғушида бўлади. В.В.Решетовнинг фикрига кўра, боғланган қўшма гап компонентлари тенг ҳуқуқли /равносильный/ бўлади ва улар мустақил содда гапларни тақозо этади. Бундай гапларда боғловчилар қатнашади ва уларнинг синтактик вазифалари рус тилидаги аналогик воситалар вазифаларига ўхшайди. Шу боис ўзбек тилидаги боғланган қўшма гаплар рус тилидаги шундай гапларнинг тузилиши принциплари билан муштаракдир 46 . Аммо В.Решетов боғловчисиз қўшма гаплар хусусида маълумот бермайди. В.Решетовнинг ўзбек тилидаги боғланган қўшма гап билан рус тилидаги шундай гапларнинг тузилиши принциплари бир хил, деган фикри билан қўшилиш қийин. Чунки ҳар бир тилнинг ўзига хос жиҳатлари мавжудлиги изоҳ талаб қилмайди. Ҳатто бири иккинчиси билан яқин қариндош бўлган тиллар ўртасида ҳам уларнинг грамматик қурилиши бобида тўлиқ муштаракликни кузатиш қийин. Ғ.Абдураҳмонов, А.Сулаймонов, Х.Холиёров, Ж.Омонтурдиевларнинг «Ҳозирги ўзбек адабий тили» қўлланмасида боғланган қўшма гапнинг асосий грамматик белгиси тенг боғловчилар эканлигига алоҳида урғу берилади ва қўшма гапдан фарқли равишда, айириш мазмуний муносабатининг кенг қўлланиши, сабаб ва натижа мазмуни муносабатини ифодаловчи қурилмаларнинг мустақиллиги ва ҳар бир семантик муносабат ичида ўзига хос мазмун ифодаларининг мавжуд бўлиши қайд этилади 47 . 46 . Қаранг: Решетов В.В. Основы фонетики и грамматики узбекского языка. – Ташкент, 1965. –С. 226. 47 . Қаранг: Абдураҳмонов Ғ., Сулаймонов А., Холиёров Х., Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. –Тошкент, 1979, 123-б.

www.arxiv.uz Мазкур ишда муаллифлар боғланган қўшма гапни шакллантирувчи асосий восита тенг боғловчилар эканлигини тўғри таъкидлайдилар 48 , зотан,деривацион нуқтаи назардан ҳам тенг боғловчилар қўшма гап шаклланишига хизмат қилувчи энг фаол морфологик унсур саналади. Айтиш лозимки, ҳаволада номи кўрсатилаётган қўлланма муаллифларидан бири Ғ.Абдураҳмонов бўлгани учун, унда боғловчисиз қўшма гаплар ҳақида сўз юритилганда юқорида эслатиб ўтилган фикр ва мулоҳазаларга асосланилади. Б.Ўринбоев тадқиқотларида ҳам боғланган қўшма гапларда содда гапларни ўзаро бириктириш учун тенг боғловчилар қўлланилиши таъкидланади ва бунда биринчи гап, одатда, эркин ҳолда тузилган бўлиши эслатилади. Б.Ўринбоевнинг таъкидлашича, боғловчисиз қўшма гаплар таркибидаги содда гаплар мазмун ва оҳанг тугаллигига эга бўлмайди. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар, боғланган ва эргаш гапли қўшма гаплардагидек, ўзаро тенг алоқага ҳам, тобе алоқага ҳам кириша олмайди. Бу ўринда боғловчисиз қўшма гаплар таркибий қисмлари муносабати, асосан, лексик унсурлар, гап бўлакларининг такрорланиши, замон маъноси, оҳанг ва ўрин каби воситалар билан боғлиқ эканлиги тўғри таъкидланади 49 . Бизнингча, айни пайтда бундай воситалар жумласига семантик дистрибуция ҳам кириши ва асосий омиллардан бири бўлиб қолиши эслатилганда янада мақсадга мувофиқроқ бўларди. Н.Турниёзов «боғланган қўшма гап» ва «боғловчисиз қўшма гап» терминларининг қўлланилиши мақсадга номувофиқ эканлигини қайд этади. Чунки қўшма гапнинг ҳар қандай тури компонентлари ҳам ўзаро қандайдир восита орқали боғланган бўлади. Шу боис Н.Турниёзов «боғловчили боғланган қўшма гап» ва «боғловчисиз боғланган қўшма гап» терминларидан 48 . Қаранг: Ўша асар,ўша бет. 49 1. Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили (ўқув қўлланма). - Самарқанд, 2001, 111-112; 135-137 бетлар.

www.arxiv.uz фойдаланиш маъқул эканлигини айтади. Бундан ташқари, Н.Турниёзов боғловчили ва боғловчисиз боғланган қўшма гаплар таркибий қисмларнинг тенг ҳуқуқли эканлиги биринчи галда уларнинг туб структуралари қўшма гапнинг ташкил этилишида алоҳида аҳамиятга эгалиги билан изоҳланишини кўрсатади, зеро, бундай гаплар компонентларининг ҳар бири мустақил (алоҳида) туб структурага таянади. Эргаш гапли қўшма гапларнинг эса семантик структураси ҳам, синтактик шакли ҳам, асосан, ҳоким гапнинг туб структурасига асосланади. Чунки эргаш гап ўзи учун эмас, балки ҳоким мавқега эга бўлган иккинчи бир гап учун хизмат қилади. (Бу ҳақда ишимизнинг иккинчи ва учинчи бобларида батафсил маълумот берилади) 50 . Р.Сайфуллаеванинг таъкидлашига кўра, ўзбек тилшунослигида қўшма гапларнинг «боғланган қўшма гап», «эргаш гапли қўшма гап», «боғловчисиз қўшма гап» тарзида учга бўлиб ўрганилиши жуда эътирозли бўлиб, мазкур тасниф қайси принципга асосланганлиги ҳам аниқ эмас. Р.Сайфуллаева қўшма гап содда гапларнинг бирикувидан ҳосил бўлиши ҳақидаги фикрга танқидий ёндашади. Чунки содда гап фикран нисбий, интонация жиҳатидан мутлақ тугалликка эга бўлади. Қўшма гап таркибий қисмлари бўлган содда гаплар бундай хислатларга эга бўлмайди. Улар шаклларига кўра содда гапга ўхшаса-да, ички томондан мустақил содда гаплардан кескин фарқланади. Шунинг учун қўшма гаплар ё номустақил содда гаплардан, ёки предикатив бирликлардан ташкил топади, дейиш мақсадга мувофиқдир 51 . Р.Сайфуллаева, юқоридагилардан ташқари, қўшма гапнинг анъанавий талқинига яна қуйидаги эътирозларни ҳам билдиради: «Қўшма гап ички турларига баҳо беришда ҳам эътирозли томонлар бор. Жумладан, эргаш гапли қўшма гапнинг мазмун турлари боғланган ва боғловчисиз қўшма 50 1. Қаранг: Турниёзов Н. Қўшма гап синтаксиси. – Самарқанд, 1995, 5- 8-бетлар. 51 . Қаранг: Сайфуллаева Р.Р. Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг формал-функционал талқини. –Тошкент, 1994, 33-55 – бетлар.

www.arxiv.uz гапларга асоссиз равишда кўчирилади. Натижада қўшма гапнинг пайт мазмунидаги боғланган қўшма гап, сабаб мазмунидаги боғланган қўшма гап сингари турлари пайдо бўлади. Масалага бундай ёндашгандан кўра, анъанадан воз кечиб, қўшма гапларни мазмун жиҳатидан бутунича алоҳида ўрганиш тузук эмасми?» 52 Бу масаланинг бир томонини тақозо этса, унинг иккинчи томонини эргаш гапли қўшма гаплар таснифининг ўзи ҳам мукаммал эмаслигида кўрамиз. Р.Сайфуллаеванинг тадқиқотларида қўшма гаплар талқини уларнинг синтактик қурилишини ўрганишга асосланади ва бунда энг аввал гап қурилишининг энг кичик қолипи WPm замирида қўшма гапнинг, шу жумладан боғланган қўшма гапнинг / WPm , WPm / шаклидаги типик кўриниши аниқланади. Мазкур типик кўриниш таркибида мустақил гаплар сингари қўлланила оладиган компонентларни тақозо этувчи қўшма гапнинг моделини ифода этади. «/ WPm , WPm / - бу мустақил содда гаплар сифатида қўлланила оладиган икки ва ундан ортиқ гапнинг нутқда маълум бир боғловчи восита билан ўзаро боғланиши ва битта интонацион тугалликка, битта гап тўхтамига эга бўлишидир» 53 . Р.Р.Сайфуллаеванинг мазкур фикри тенг компонентли қўшма гапнинг семантик-грамматик хусусиятларини асослашда муҳим аҳамият касб этади.Тенг компонентли қўшма гап қолипининг символлар воситасида берилиши ҳам қўшма гапларни моделлаштириш жараёнида бирмунча қулайликлар яратади. М.Қурбонованинг фикрига кўра, қўшма гапларнинг, хусусан, эргаш гапли қўшма гапларнинг тилшунослигимизда амалда бўлган таснифи носинтактикдир 54 . 52 . Қаранг:Ўша асар, 56 – бет. 53 .Қаранг: Ўша асар, 180 – 185 бетлар. 54 1.Қаранг:Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари.-Тошкент, 1999,25-бет.

www.arxiv.uz Боғланган қўшма гапларни С.Солихўжаева очиқ ва ёпиқ структурали турларга бўлиб ўрганади. Бунда компонентлари сирасини шу гапнинг грамматик формаси орқали давом эттириш мумкин бўлган синтактик қурилмаларни очиқ структурали боғланган қўшма гаплар деб аташ,компонентлари сирасини боғловчилар (грамматик форма) орқали давом эттириб бўлмайдиган синтактик қурилмаларни эса ёпиқ структурали боғланган қўшма гаплар деб аташ лозимлиги таъкидланади. Бошқача айтганда, бириктирув ва айирув боғловчили қўшма гаплар очиқ, зидлов боғловчили, бўлса, эса сўзлари, фақат боғловчиси ҳамда -у (-ю) юкламалари ёрдамида шаклланган қўшма гаплар ёпиқ структурали боғланган қўшма гаплар саналади. Бундан ташқари,С.Солихўжаева -и (-иб) қўшимчали равишдош шаклли ва феълнинг шарт шакли қўшимчаси -са орқали шаклланган боғланган қўшма гаплар ҳам мавжудлигини далиллашга ҳаракат қилади 55 . Шубҳасиз, С.Солихўжаева боғланган қўшма гаплар муаммосини ёритишга баракали ҳисса қўшгандир. Лекин -и (-иб) ҳамда -са қўшимчалари боғланган қўшма гап компонентларининг биринчиси таркибида келса, у ҳолда мазкур компонентнинг кесими мустақиллигини йўқотади ва бу гап иккинчи компонентга, ҳеч бўлмаганда, маълум даражада тобе бўлиб қолади. Шу боис С.Солихўжаеванинг юқорида бу ҳақда билдирган фикри, бизнингча, анча мунозаралидир. Шундай қилиб, боғланган ва боғловчисиз қўшма гаплар ўзбек тилшунослигида ҳам, умумий тилшунослик доирасида ҳам эргаш гапли қўшма гапларга нисбатан кам ўрганилганини кўрамиз. Бошқача айтганда, боғланган ва боғловчисиз қўшма гаплар талқинига бағишланган илмий монографик тадқиқотлар жуда оз. Мавжуд дарслик ва ўқув қўлланмаларининг ҳам аксариятида улар ҳақида қолипга тушиб қолган бир хил фикр ва мулоҳазалар такрорланади. Ваҳоланки, боғловчили ҳамда 55 .Қаранг: Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси.-Тошкент, 1992,127-128 бетлар.

www.arxiv.uz боғловчисиз қўшма гапларнинг (мураккаб синтактик қурилмаларнинг) семантик ҳамда синтактик талқини билан боғлиқ ўрганилиши лозим бўлган муаммолар анчагина кўринади. Бундай муаммолардан бири мазкур турлардаги мураккаб қурилмаларнинг синтактик деривацияси масаласидир. Бу ўринда синтактик деривация назарияси ҳақида қисқача маълумот беришдан олдин «қўшма гап» тушунчаси ҳақида ўз мулоҳазаларимизни баён этишни мақсадга мувофиқ деб топдик. Айтиш лозимки, нафақат ўзбек тилшунослигида, балки жаҳон тилшунослигида ҳам «қўшма гап» терминидан (шу жумладан « боғланган» ва «боғловчисиз» атамаларидан) фойдаланиб келинмоқда. Масалан,(рус тилида «сложное предложение», инглиз тилида « complex sentence », немис тилида « Satzreihe », француз тилида « phrase complexe » ва ҳ.к.). Бироқ ҳозирги тилшуносликда мазкур терминларнинг қўлланиш даражаси қандайдир маънода пасайиб бормоқда. Бунинг асосий боиси, бизнингча, улар масаланинг туб моҳиятини тўлиқ очиб бера олмаётганидадир. «Қўшма гап» термини бугунги кунда кўпчилик тилшуносларни қониқтирмаяпти. Чунки «қўшма гап» тушунчаси тил бирликларининг иерархик (поғонали) муносабати принципларининг бузилишига олиб келмоқда. М.В.Ляпон таъбири билан айтганда: «Агар қўшма гап (мураккаб жумла) икки ёки ундан ортиқ (коммуникатив салмоқли) тугал фикр англатаётган хабарлар бирикувини тақозо этар экан,унинг сатҳида матн ифодасининг жиддий белгилари кузатилади» 56 . Нутқни микроматн тарзида ўрганиш ҳақида айтилган баъзи мулоҳазалар Р.Сайфуллаеванинг тадқиқотларида ҳам учрайди 57 .Ана шулардан келиб чиқиб, мазкур ишда «боғланган қўшма гап» ва «боғловчисиз қўшма гап» тушунчалари ўрнига микроматн тушунчасини тақозо этувчи «компонентлари тенг боғланишли мураккаб синтактик қурилма» терминидан фойдаланмоқдамиз. 56 . Ляпон М.В. Смысловая структура сложного предложения и текст. -М., 1986.-С.8. 57 2. Қаранг: Сайфуллаева Р. Кўрсатилган монография, 304-бет.

www.arxiv.uz Монографияда тенг боғланишли мураккаб синтактик қурилмаларнинг деривацион хусусиятларини ўрганиш асосий мақсад бўлгани учун қуйида синтактик деривация назарияси хусусида, унинг моҳияти ва асосий принциплари ҳақида баъзи зарурий маълумотларни келтирамиз. Синтактик деривация назарияси Прага тилшунослик мактабининг йирик намояндаларидан бири Ежи Курилович томонидан илмий асослаб берилди. Унинг 1936 йилда француз тилида чоп этилган «Лексик деривация ва синтактик деривация» номли мақоласида «синтактик деривация» тушунчаси биринчи бор қўлланилган эди 58 . Аслида «деривация» тушунчаси тилшуносликда моҳиятан янги эмас. Чунки бу тушунча сўз ясалиши маъносида оврупа тилшунослигида кўп йиллардан бери қўлланилиб келмоқда.Бироқ тилшунослик фанида синтактик деривация тушунчасининг фаол қўлланилиши 60-йиллардан бошланди. Бошқача айтганда, Ежи Куриловичнинг юқорида эслатиб ўтилган мақоласи 1962 йилда рус тилида нашр этилгандан сўнг, дастлаб рус тилшунослигида бу соҳада илмий-тадқиқот ишлари бошланди ва вақт ўтиши билан йирик монографик тадқиқотлар ҳам бажарилди 59 . Синтактик деривация лексик деривациядан кескин фарқ қилади, зотан, лексик деривация сўз ясалишини тақозо этади ва деривацион муносабатдаги тил белгилари бунда статик характерда бўлади.Синтактик деривация эса сўз бирикмалари, гап ва матнга тааллуқли бўлиб, у морфологик унсурларнинг динамик характердаги алоқасини кўрсатади. Лекин, шундай бўлишига қарамай, деривациянинг бу икки тури ўртасида маълум даражада боғланиш ҳам мавжуддир. Масалан, нутқда сифатдош шаклини ясовчи -ган аффикси 58 . Қаранг : Kurylowicz J.Dérivation lexicale et dérivation syntaxique. - Bе,1936,p.79-92. 59 . Қаранг: Кубрякова Е.С. Деривация, транспозиция, конверсия// Вопросы языкознания, 1974, № 5: Кацнельсон С.Д. Порождающая грамматика и принципы деривации // Проблема языкознания, М., 1967: Мурзин Л.Н. Синтаксическая деривация (на матер. производных предложений русского языка ) // Автореф.докт.дис.-Л.,1967 ва б.лар.

www.arxiv.uz бир пайтнинг ўзида ҳам лексик деривацияни, ҳам синтактик деривацияни содир этувчи асосий морфологик восита бўла олади. Бунга равишдош ясовчи -и (-иб) аффикси ҳам мисол бўлиши мумкин 60 . Юқоридагилар билан бир қаторда шуни ҳам айтиш керакки, «синтактик деривация» тушунчаси тилшуносликда ҳозиргача мунозарали бўлиб қолмоқда. Е.Курилович синтактик деривация тушунчасини биринчи бўлиб асослаган бўлса ҳам, унинг таълимотида мазкур лингвистик ҳодиса анча тор маънода таърифланади. Бошқача айтганда, Е.Курилович синтактик деривацияни трансформация тушунчасидан қарийб фарқламайди. Шу боис ҳосила (дериват) қурилмани функциялари ўзгарган, бироқ лексик маънолари сақланган форма тарзида изоҳлайди 61 . Рус тилшунослари И.П.Распопов ва С.Н.Сичёвалар синтактик деривация деганда, маълум бир гап иккинчисининг асосида шаклланишини тушунадилар. Масалан: Мальчик болен – Мальчик болеет.Он грустит – Ему грустно ва ҳ.к. 62 Кўринадики, бу ўринда ҳам синтактик деривация трансформациядан мутлақо фарқланмайди. В.С.Храковский тадқиқотларида синтактик деривация ва трансформация кескин фарқланади. Олим бу ҳақда қуйидагиларни ёзади: «Агар трансформацион муносабат замирида маълум бир семантик тушунчанинг тилда қандай синтактик воситалар билан ифодаланиши ётса, деривацион муносабатда маълум бир семантик тушунчадан иккинчи семантик тушунчага ўтиш назарда тутилади» 63 . 60 . Қаранг: Турниёзов Н., Абдусаидов А. Лексик деривациянинг статик ва динамик турлари ҳақида // Лексик ва синтактик деривация масалалари. - Самарқанд,1994,22-26 бетлар. 61 . Қаранг: Курилович Е. Деривация лексическая и деривация синтаксическая// Очерки по лингвистике.- М.,1962.-С.61. 62 . Қаранг: Распопов И.П.,Сычёва С.Н. Синтаксическая деривация и синтаксическая синонимия// НДВШ, ФН, 1974, № 3. –С. 66-67. 63 .Храковский В.С. Трансформация и деривация // Проблемы структурной лингвистики – 1972.-М., 1973.- С.493.

www.arxiv.uz В.С.Храковскийнинг талқинида синтактик деривация натижасида ҳосил бўлган дериват (ҳосила) олдинги (унга асос бўлган) гапдан грамматик структурасига ҳамда мазмунига кўра кескин фарқланмоғи керак: Таня открыла окно – Бабушка заставляла Таню отркыть окно. Ребёнок спит – Ребёнок хочет спать 64 . Назаримизда, В.С.Храковский синтактик деривациянинг таъсир доирасини анча тор тушунади. Буни юқорида келтирилган мисоллар орқали кузатиш мумкин (Таня открыла окно – Бабушка заставляла Таню открыть окно). Мазкур мисоллар,сўзсиз,синтактик деривацияни тақозо этади. Бироқ, бизнингча, бу масаланинг бир томонини акс эттиради. Чунки таянч ва ҳосила гаплар ўртасидаги деривацион муносабат бир хил лексик компонентларга асосланиши ҳам мумкин. Бунга юқорида И.П.Распопов ва С.Н.Сичёвалар келтирган мисоллар далил бўлиши мумкин: Он грустит – Ему грустно. Юқоридагилардан ташқари, синтактик деривация фақат гапга эмас, балки сўз бирикмаларига ҳам дахлдордир. Л.Н.Мурзин ҳам ўзининг дастлабки мулоҳазаларида синтактик деривацияни фақат гапга тааллуқли деб талқин этади. Шу боис синтактик деривациянинг бошланғич нуқтаси ҳам, охирги нуқтаси ҳам гап эканлиги таъкидланади 65 . Аммо Л.Н.Мурзиннинг кейинги ишларида синтактик деривация сўз бирикмаларидан бошлаб матнгача бўлган ҳудудда фаол эканлиги қайд этилади.Бундан ташқари, яна синтактик деривацияниниг гапга тегишли бўлган контаминация, конверсия ва компрессия сингари усуллари ҳам кўрсатиладики,бу олимнинг синтактик деривация бобида эришган сўнгги ютуқларидан далолат беради 66 . Юқоридагилардан ташқари, Л.Н.Мурзин деривация синтагматик ҳодиса эканлигини ва шу боис,матн тўхтовсиз ўсишга мойил бўлганидек,у 64 .Қаранг: Храковский В.С. Кўрсатилган асар, 493-бет. 65 1.Қаранг:Мурзин Л.Н. Синтаксическая деривация (анализ производных предложений русского языка).-Пермь,1974.-С.7. 66 .Қаранг: Мурзин Л.Н. Дериватология.-Пермь,1984.-C.27.

www.arxiv.uz ҳам потенциал маънода ҳаракатчан,тинимсиз ўсувчи жараённи тақозо этишини тўғри кўрсатади 67 . С.Д.Кацнельсон ҳам синтактик деривация хусусида анча теран фикрлар билдиради: «Агар тил структурасининг бошқа сатҳларида деривация тушунчаси парадигматик қатор билан боғлиқ бўлиб статик характер касб этса,синтаксисда у синтагматик қатор механизми тарзида,тил унсурларини синтагматик қаторда кенгайтирувчи восита сифатида динамик характерлидир» 68 . С.Д.Кацнельсон синтактик деривацияни статик характерли эмас,балки динамик характерли эканлигини алоҳида таъкидлайди ва энг муҳими,синтактик деривацияни тил унсурларининг (белгиларининг) нутққа кўчирилиши жараёнини тақозо этувчи алоҳида структура тарзида талқин этади 69 . С.Д.Кацнельсон,юқоридагилардан ташқари,лексик деривация сўзнинг парадигматик қатордаги ўрнини белгилаб беришини, синтактик деривация эса ҳар сафар янги-янги ҳосила гапларни шакллантиришини тўғри кўрсатади 70 . Кўринадики, С.Д.Кацнельсон синтактик деривация тилни нутққа кўчирувчи асосий механизмлардан бири эканлигини,унинг луғавий маъноси бирор таянч структурага асосланувчи ҳосила структурани тақозо этишини илмий асосли тарзда талқин этади. Н.Қ.Турниёзов синтактик деривация таърифини қуйидагича беради:«Синтактик деривация-бу синтагматик қатор бўйлаб маълум бир қурилма асосида янги синтактик қурилма ҳосил қилинишидир» 71 . Бу 67 .Қаранг:Мурзин Л.Н. Синтаксическая деривация (на материале производных предложений русского языка) // Автореф.докт.дис. -Л., 1976. - С.12. 68 .Қаранг: Кацнельсон С.Д. Общее и типологическое языкознание.- Л.,1986.-С.131. 69 . Қаранг: Кацнельсон С.Д. Кўрсатилган асар, 131-бет. 70 ..Қаранг: Кацнельсон С.Д. Ўша асар, 132-бет. 71 . Турниёзов Н.Қ. Ўзбек тили деривацион синтаксисига кириш. -Самарқанд,1990,7-бет.

www.arxiv.uz жараёнда берилган объект таянч структура (ядерная структура) ҳисобланади, унинг асосида янгидан шаклланган структура эса ҳосила (дериват) деб аталади. Ҳосила структура таянч структура шаклининг кенгайиши,торайиши ёки унинг доирасида маълум трансформацион ўзгаришлар содир этилишини тақозо қилиши мумкин 72 . Шуни ҳам айтиш лозимки, деривациянинг ҳар қандай турини ҳам (лексик, семантик, синтактик) таҳлил этганимизда қуйидаги терминлардан фойдаланамиз: оператор, операнд, ҳосила (дериват). Оператор синтактик деривацияни вужудга келтирувчи асосий унсур саналади. Унинг иштирокисиз деривацион жараён яратувчилик кучини йўқотади. Оператор ҳосила структура таркибига ташқаридан киритилади (деривацион жараённи ташкил этаётган тил унсурлари таркибида у мавжуд бўлмайди) ва шу пайтнинг ўзидан бошлаб деривациянинг мутлақ ҳоким унсури бўлиб қолади 73 . Операнд – бу деривациянинг хомашёси, тил материали саналади. Масалан, мактаб боғи сўз бирикмасини тақозо этаётган деривациянинг операндлари мактаб ва боғ сўзларидир. Бунда оператор –нинг (мактабнинг) яширин ҳолатда келмоқда. Ҳосила (дериват)деривациянинг натижасини тақозо этади. Айтиш лозимки, гап ва унинг синтактик деривацияси хусусида фикр юритилганда, ҳар доим туб структурани назарда тутмоқ лозим. Чунки гапнинг шаклланиши у билан узвий боғлиқ бўлади. Гап шакли кўп ҳолларда ёлғиз туб структурадан иборат бўлиши ҳам мумкин: Келди. Кўрди. Бораман ва ҳ.к. Мураккаб синтактик қурилмалар эса мудом ҳосила структура шаклида бўлади, зотан, бунда камида икки гапнинг ўзаро муносабати кузатилади. Синтез қилиш жараёнидагина уларнинг туб структураларини аниқлаш мумкин. 72 . Қаранг:Ўша асар, ўша бет. 73 . Қаранг: Турниёзов Н.Қ. Кўрсатилган асар, 7-8 бетлар; Храковский В.С. Кўрсатилган асар, 479-б.

www.arxiv.uz Мураккаб синтактак қурилмаларнинг деривацияси ўзига хос жиҳатларига эга, албатта. Бу ҳақда ишимизнинг кейинги бобларида батафсил фикр юритилади.

www.arxiv.uz БАДИИЙ АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Абдулла С. Мавлоно Муқимий. – Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1966, 444 б. 2. Абдуллахонов Ж. Борса келмас.- Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1978, 312 б. 3. Али М. Сарбадорлар. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт- матбаа бирлашмаси, 1992, 256 б. 4. Анорбоев С. Сайли.-Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1979, 228 б. 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Кушма гап

Уюшган гап ва кушма гаплар хакида

Максад эргаш гапли кушма гап

Натижа эргаш гапли кушма гап

Тулдирувчи эргаш гапли кушма гап