ХIII-ХIX асрларда яратилган филологик асарлар - Tilshunoslik - Referatlar

ХIII-ХIX асрларда яратилган филологик асарлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Х III- Х IX асрларда яратилган филологик асарлар Режа: 1. Мирза Мехдихоннинг “Санглоҳ” номли асари. 2. Хоксорнинг “Мунтахаб –ал-луғат”асари. 3. Сулаймон Бухорийнинг “Луғати чиғатойи ва Турки Усмоний” асари.

www.arxiv.uz Туркий филология бўйича XVIII - XIX асрларда яратилган «Санглоҳ», «Мунтаҳаб ал-луғат», «Луғати Чиғатойи ва турки Усмоний» асарлари, бу асарларнинг тузилиши, мазмун-моҳияти ва аҳамияти ҳақида маълумот бериш. Мирза Мехдихон Эрон хукмдори Нодиршоҳнинг саройида хизмат қилди. У “Санглоҳ” номи билан машҳур бўлган луғатини Х VIII асрнинг ўрталарида /1760 йилда/ яратди. Эски ўзбек тилидаги 8000 сўзни ўз ичига олган бу улкан асар икки қисмдан иборат: 1/грамматик; 2/луғат. Асарнинг грамматика қисми “Мабони-ул-луғат”деб аталади. Мирза Мехдихоннинг бу грамматик очерки эски ўзбек тилининг ўтмишда яратилган энг мукаммал тасвири ҳисобланади. Очеркда дастлаб туркий тилларининг ўзига хос хусусиятлари ҳакида маълумот берилади. Феълнинг асоси, деб ёзади муаллиф, араб тилида масдар /инфинитив / бўлса, туркий тилларда иккинчи шахс буйруқ майлининг бирлик сонига туғри келади. Туркий тилларда феълнинг бошқа формалари мана шу асосга турли қўшимчалар қўшиш йўли билан хосил қилинади. Грамматик очерк олти маънодан / бўлимдан / иборат. Ҳар қайси мабно эски ўзбек тили грамматик структурасининг бирор томонини ёритади. Биринчи маъно ўн бобга ажратилган. Унда дастлаб феълнинг масдар, сифатдош, даража ва майл формалари ҳакида фикр юритилади. Мирза Мехдихон феълнинг ўзлик /қайтим/ ва биргалик даражаларини буйруқ майлини алоҳида-алоҳида таҳлил қилади. Иккинчи боб феълнинг ўтган замон формаларига бағишланади. Ишда феълнинг ўтган замон формаси феъли мозий деб аталади. Феъли мозийга /ўтган замон феълига/ муаллиф аниқ ўтган замон феълини /-ди,-ти қўшимчалари билан ясалган феъл формалари /,ўтган замон равишдошининг - / и / б,-/и/ п,-/и/бон,-/и/пон формаларини, ўтган замон сифатдошининг –миш,- ган,-ган,-кан каби формаларини киритади. Учинчи бобда феълнинг ҳозирги-келаси замон формаси баён қилинади. Феълнинг бу формаси ичида феъли музори деб аталади. Феъли музорига –

www.arxiv.uz гай, -ғай, -кай,-қай,-а+ди каби қўшимчалар воситасида ясалган феъллар киритилади. Тўртинчи бобда иш-амални бажарувчи номини ясайдиган формалар изоҳланади. Исми фовил деб номланган бу категория муаллиф -гучи,-ғучи,- кучи,-қучи типидаги қўшимчалар ёрдамида ясаладиган формаларни киритади. Ушбу бобда феълдан ясалган бошқа формалар ҳам тавсифланади. Масалан,-кун,-қун,-гун,-ғун қўшимчалари билан ясалган формалар ҳам исми феълига киритилади. Бешинчи бобда ўтган замон сифатдоши баён қилинади. Ишда бу форма исми мафҳум деб аталади. Исми мафҳулга –миш,-ган/-ған/,-лиг,-лик,-лук,- луғ,-луқ қўшимчалари воситасида ясалган формалар киритилади. Шу бобда тавсифланган формаларнинг баъзилари ўтган замон феълига бағишланган бобда ҳам таҳлил қилинган. Олтинчи бобда феълнинг буйруқ майли баён қилинади. Муаллиф феълнинг бу формасини феъли амр деб атаб, феъли амрни ясайдиган қўшимчаларга бирма-бир тўхталади. Еттинчи боб буйруқ феълининг бўлишсизлик формасига бағишланади. Саккизинчи бобда феълнинг бўлишсизлик формасини ясайдиган қўшимчалар шархланади. Тўққизинчи бобда равиш ва равишдош, ўнинчи бобда аффиксларнинг феъл ўзаги қўшишилиш йўллари, бу процессда аффиксларда юз берадиган ўзгаришлар кўрсатилади. Грамматик очеркнинг иккинчи мабносида фонетик ҳодисалар тахлил этилади. Бу мабнода феъл қўшимчаларининг фонетик вариантлари ва уларнинг ёзилиш қоидалари ҳам баён қилинади. Учинчи мабнода олмошлар тавсифи берилади. Муаллиф олмошларни отларнинг /исмларнинг/ бир тури сифатида изоҳлайди. Масалан, кўрсатиш олмошларини у асмоий ишора /кўрсатиш исмлари / деб атайди. Олмошларнинг отлар таркибига киритилиши араб грамматик анъанасига эргашишининг натижасидир. Ўрта асрлар араб тилшунослигида сўзлар уч туркумга /отлар, феъллар ва ёрдамчиларга/ ажратилган. Бу классификацияга

www.arxiv.uz мувофиқ феъл ва феъллик хусусиятига эга бўлмаган мустақил сўзларнинг деярли ҳаммаси отлар /исмлар/ туркумига киритилган. Тўртинчи мабно аффикслар ҳарактеристикасига бағишланган. Аффикслар бу асарда ҳарфлар деб номланган. Бешинчи мабнода граматик маъно ифодалайдиган /ёки грамматик фукцияда қўллана оладиган/ сўзлар тавсифланади. Бу хил сўзлар орасида тушмоқ, олмоқ, билмоқ, ёзмоқ каби феъллар тахлили айниқса мухим аҳамиятга эга. Мирза Мехдихон бундай сўзларни модал ва қўшимча /грамматик/ маъно билдирувчи феъллар сифатида изоҳлайди. Олтинчи мабнода асо туркий ва ўзлаштирма сўзларнинг ёзилиш қоидалари баён қилинади. МУАММО: Мирзо Меҳдихон асарининг «Санглоҳ» деб аталишининг моҳияти нимада? Мирза Мехдихон асарининг луғат қисми “Санглоҳ”деб номланган. Форсча санг сўзи “тош ” деган маънони ифодалайди. Санглоҳ /тошли ер/ мажозий ифода бўлиб, форслар учун тушунилиши қийин бўлган туркий /эски ўзбек тилига оид/ сўзлар тошлоқ, тошли ерга ўхшатилган. Луғат йигирма тўрт бобдан иборат. Бу бобларда сўзлар сони бир хил эмас. Баъзи бобларда атиги тўрт бешда сўз берилган бўлса, баъзи бобларда мингдан ортиқ /хатто икки мингача / сўз берилган. Луғатда, сўзлар билан бир қаторда, кўплаб турғун брикмалар, фразеологик ибора ва составли атамалар ҳам изоҳланган. Мирза Мехдихоннинг асари эски ўзбек тили грамматикаси ва лексикаси бўйича ноёб манба сифатида бир қанча илмий тадқиқотнинг объекти бўлди. Хоксорнинг-“Мунтахаб-ал -луғат”асари. Хоразмда яшаб ижод этган шоир ва филолог Муҳаммад Ризо Хоксор “Мунтахаб-ал-луғат” /”Сайланма луғат”/ асарини 1798-1799 йилларда яратди. Асар изоҳли луғатлар сериясига киради. Унда эски ўзбек адабий тилида ишлатилган арабча, форсча ва айрим эскирган ўзбекча сўзларнинг маънолари эски ўзбек тилида / баъзан форс – тожик тилида / тавсифланади. Асарнинг кириш қисмида ўша даврда мавжуд бўлган луғат ва филологик тараққиётлар тўғрисида маълумот берар экан, бу асарларда йўл

www.arxiv.uz қўйилган камчиликларни, айрим сўзларнинг уларда нотўғри изоҳланганини кўрсатиб ўтади. Луғат икки қисмдан иборат. Биринчи қисмда эски ўзбек адабий тилида ишлатилган арабча сўзлар, иккинчи қисмда эса форсча-тожикча ва эскирган ўзбекча сўзлар изоҳланади. ”Мунтахаб-ал-луғат”да ҳаммаси бўлиб 2400 сўз берилган. Хоксор луғатининг ўзига хос хусусиятлаидан яна бири шуки,унда сўзларнинг тўғри/асосий/маъноси билан бир қатордиа,кўчма/хосила/маъноларга ҳам изоҳ берилади.Луғатда сўзлар араб алифбоси 28 бобга тақсимланади.Ҳар қайси бобда сўзлар охирги товушга /ҳарфга/ қараб группаланади. Масалан, алиф билан тугайдиган сўзлар, бе билан тугайдиган сўзлар, те билан тугайдиган сўзлар каби. Сулаймон Бухорийнинг “Луғати чиғатойи ва Турки Усмоний ”асари. Сулаймон Бухорий –Х I Хасрда яшаган машҳур ўзбек олимларидан бири. У Бухородаги мадрасада ўқиди. Туркияда /Истамбулда/ ҳаёт кечирди. Венгирияда туркологлар анжуманида /1860/ иштирок этди. Унинг луғат тузишига мана шу анжуманда қатнашуви сабаб бўлди. Шайх Сулаймон Бухорийнинг луғати таниқли турколог И.Кунош томонидан немис тилига таржима қилинди ва 1902 йилда Будапештда нашр этилди. Асар уч қисмдан иборат. Биринчи қисм муққаддима бўлиб, у ”Манзумаи чиғатой ”деб номланган. Бу қисмда муаллиф асарнинг ёзилиш сабаби, ўзининг таржимаи холи ва луғатнинг тузилишига оид маълумотларни келтиради. Асарнинг иккинчи қисми “Кавоид” деб номланган. Бу қисм асли ўзбек тилининг грамматик очеркидир. Унда муаллиф, тил қурилишига оид тушунчалар билан бир қаторда, чиғатой тилининг ўзига хос хусусиятларини, унинг бошқа туркий тилларга ўхшаш ва улардан фарқли томонларини ҳам айтиб ўтади. Туркий тилларни бундай қиёслаш асарнинг ютуқларидан ҳисобланади.

www.arxiv.uz МУАММО: Туркий филологияда қиёсий аспектда ёзилган ишлар Сулаймон Бухорийгача ҳам бўлган бўлиши мумкинми? Туркий филологияда қиёсий методга асосланиб ёзилган асарлар М.Қошғарий «Девони луғотит турк», А.Навоий «Муҳокамат ул луғатайн» асарлари ҳисобланади. Сулаймон Бухорий асарининг учинчи қисмини луғат ташкил этади. Унда эски ўзбек тилида ишлатилган 7000 сўз ва турғун бирикма усмонли турк тили воситасида изоҳланади. Сўз маъноларининг изоҳлари Алишер Навоий ва бошқа адибларнинг асарларидан олинган мисоллар билан асослаб берилади. Сулаймон Бухорийнинг Ушбу асари эски ўзбек тилини ўрганишда жиддий ва ишончли манбалардан бири сифатида катта аҳамиятга эга. МУАММО: XVIII - XIX асрларда яратилган филологик асарларнинг луғатлардан иборат бўлишининг асосий сабаби. Бу даврда яратилган асарларнинг луғатлардангина иборат бўлиши, биринчидан, луғатчилик анъаналарининг давом эттирилиши билан боғлиқ бўлса, иккинчидан шу даврга келиб таржима ишларига эҳтиёж туғилганлиги билан боғлиқдир.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1.Қўчқортоев И. Туркий филологияга кириш. Тошкент. 2.Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги Туркий тил.Т.1982 й. 3.Баскаков А. Введение в изучение тюркских язқков. М.1969 4. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

«Туркий филологияга кириш» курсининг мақсад ва вазифалари

Урта Осиёда яратилган туркий кулёзмалар

Фонетика ( Тарихий фонетиканинг ўрганиш объекти

Янги асрларда Европа тилшунослиги

Урта асрларда публицистик фикрнинг тараккиёти