Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Grammatik birliklarning turkumlanishi
Grammatik birliklarning turkumlanishi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
186 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya
Grammatik shakl va grammatik kategoriya
Grammatik kategoriyalar
Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)
Grammatik ma’no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari
![a) egada: stol ustida j o‘ m r a g i u ch g a n ch o y n a k b i l a n s t a k a n turardi (O‘tkir Hoshimov) kabi; b) to‘ldiruvchida: ..maxdum Z i yo d u l l a b i l a n I b o d u l l a- n i boshdan oyoq ko‘zdan kechirdi (Hamid G‘ulom) kabi. 2. Zidlov bog‘lovchilari: ammo, lekin, biroq . Bu bog‘lovchilar sinonim bo‘lib, uyushiq qator bilan ifodalangan kesimning a'zolarini o‘zaro zidlab bog‘laydi; bu a'zolar anglatayotgan harakat holatdan biri-gina amalga oshuvini bildiradi: 1) ammo bog‘lovchisi: Sherzod gapni nimadan boshlashni o‘ylar, a m- m o jo‘yaliroq so‘z topolmay qiynalar edi (O‘tkir Hoshimov). Bo‘riboy buni sezdi, a m m o yonboshlab yotgan yerida qimir etmadi (Hamid G‘ulom) kabi; 2) lekin bog‘lovchisi: G‘o‘za sug‘orishni juda yaxshi biladilar, l e k i n amal qilmaydilar (Oybek) kabi; 3) biroq bog‘lovchisi: U .. qurilish tashkilotlari boshliqlarining ko‘zlariga qadalib qaragisi kelar, b i r o q hozir payti emasligini sezib.. (Odil Yoqubov) kabi. 3. Ayiruv bog‘lovchilari: yo , yoki; goh .., goh ..; dam.., dam.. kabi: 1) yo, yoki bog‘lovchilari zidlab ayirish ma'nosini ifodalaydi: a) yo bog‘lovchisi: Gulni ko‘rsa, t o m o sh a q i l i sh yo h i d- l a sh o‘ r n i g a s a n t i m e t r l a b o‘ l ch a y b o sh l a y d i (Asqad Muxtor); b) yoki bog‘lovchisi: Umarqul qizning so‘zlarini e sh i t m a d i m i yo k i o‘ z i n i e sh i t m a g a n g a s o l d i m i, .. (Hamid G‘ulom) kabi; 2) goh.., goh..; dam.., dam bog‘lovchilari zidlanuvchilarning galma-gal voqe bo‘lishini ifodalaydi: a) goh.., goh.. bog‘lovchisi: Paxtasi terib olingan dalalar esa g o h j i g a r r a n g, g o h s u r m a d a y q o r a y i b ko‘rinar edi (Asqad Muxtor) kabi; b) dam.. , dam.. bog‘lovchisi: .. hozir yotsa, azongacha d a m u yo n - b o sh i g a, d a m b u yo n b o sh i g a ag‘darilib azoblanishini biladi (Asqad Muxtor) va b. Yuklamalar turkumi 3 §. Yuklama asosan gapshaklga bir butun holda, ba'zan biror sintaktik bo‘lakka qo‘shilib, so‘roq, ta'kid, taajjub kabi grammatik ma'nolarni ifodalaydi. Yuklamalarning bir qismi ko‘rinishi jihatidan affiksga o‘xshaydi, shunga ko‘ra affiks ko‘rinishli yuklamalar deyiladi; bunday yuklamalardan mi, gina ( kina, qina), oq/ yoq, ov/ yov yuklamalari leksemashaklga qo‘shib yoziladi; chi, ku, da, e, - a/ ya, u/ yu, ey/ yey yuklamalari esa chiziqcha bilan (yarim qo‘shib) yoziladi. Yuklama leksemashakl tarkibiga kirmaydi, leksemashaklga qo‘shiladi; shuni hisobga olib yuqorida sanalgan barcha yuklamalarni chiziqcha bilan yozish to‘g‘ri; faqat mi (shuningdek dir gumon yuklamasi) leksemashakl tarkibida tuslovchidan oldin kelsa, qo‘shib yozish shart bo‘ladi: kelgan eding mi, lekin kelganmiding; kelgan dir , lekin kelgandirman kabi. Ayrim yuklamalar tashqi ko‘rinishi jihatidan leksemaga o‘xshaydi, shunga ko‘ra leksema ko‘rinishli yuklamalar deyiladi va leksemashakldan ayrim yoziladi; axir, faqat, nahot[ki], hatto[ki], xuddi, ham, esa.](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-3.png)
![Yuklamalar odatda quyidagi ma'no turlariga ajratiladi: 1) kuchaytiruv va ta'kid yuklamalari, 2) so‘roq va taajjub yuklamalari, 3) ayiruv va chegaralov yuklamalari, 4) aniqlov yuklamasi, 5) gumon yuklamasi. Ayni bir yuklama qanday leksemashaklga qo‘shilib kelishiga, qanday ohang bilan aytilishiga qarab yuqoridagi boshqa boshqa bandlarda ta'kidlangan ma'nolarni ifodalashi mumkin. Shuni hisobga olib yuklamalarni birma bir keltirib, ular bilan ifodalanadigan ma'nolarni ta'kidlashni ma'qul topdik: 1. mi yuklamasi: 1) so‘roq ma'nosini ifodalaydi: Xolposh daladami? (O‘tkir Hoshimov) kabi; 2) noaniqlik' ma'nosini ifodalaydi, bunda takroran ishlatiladi: a) kesimga qo‘shilib keladi: Uning ovozidagi shu qahr sabab bo‘ldimi, boshqami – Otaqo‘zi buni bilolmay qoldi (Odil Yoqubov) kabi; b) to‘ldiruvchiga qo‘shilib keladi: Yo‘ldosh qopmi, brezent palatkami - .. iflos bir narsaga cho‘qqayib o‘tirib .. (Asqad Muxtor) kabi; v) hollovchiga qo‘shilib keladi: Shu haftaning oxiridami, narigi haftaning boshidami .. ziyofat qilamiz u, .. (Odil Yoqubov) kabi. 2. a / ya yuklamasi: 1) so‘roq ma'nosini ifodalaydi: Qotil kim bo‘ldi ekan a? (Hamid G‘ulom) kabi; 2) taajjub ma'nosini ifodalaydi: Bolaga o‘xshaydi ya! (Oybek) kabi. 3. chi yuklamasi: 1) so‘roq ma'nosini ifodalaydi: Xotining chi? U ham hech narsa demadimi? (O‘tkir Hoshimov) kabi ; 2) 'harakatga undash ma'nosini ifodalaydi: .. o‘z yog‘ingda o‘zing qovrulguncha dardingni aytsang chi! (Asqad Muxtor) kabi. 4. nahot[ki] yuklamasi so‘roq bilan taajjub' ma'nosini ifodalab, odatda kesimi sa affiksi bilan shakllangan gaplarda ishlatiladi: N a h o t Otaqo‘zi .. boshiga ko‘tarib yurgan Jamol Bo‘riboyev shu odam bo‘lsa?! (Odil Yoqubov). N a h o t k i hamma ishni boshdan boshlashga to‘g‘ri kelsa? (Odil Yoqubov) kabi. 5. ham yuklamasi ta'kid ma'nosini ifodalab: I) egaga qo‘shilib keladi: a) yakka holda ishlatiladi: Orqa aravadagilar h a m yerga tushib, olomon tomon kela boshladilar (Hamid G‘ulom) kabi; b) takroran ishlatiladi: Boshining guvullashi h a m, ko‘zlarining achishishi h a m darrov bosildi (O‘tkir Hoshimov) kabi; 2) to‘ldiruvchiga qo‘shilib keladi: a) vositasiz to‘ldiruvchiga: Shu payt u boshliq ekanini h a m, obro‘si tushishini h a m unutib ko‘ziga yosh oldi (Asqad Muxtor) kabi; b) vositali to‘l diruvchiga: Rahimjonning boshiga tushgan kaltakning bir uchi sizga h a m tegadi (Abdulla Qahhor) kabi; 3) hollovchiga qo‘shilib keladi: a) payt hollovchisiga: Т emir yo‘l vokzalining boshlig‘i bilan gaplashganda h a m .. dilozorlik qildi (Asqad Muxtor) kabi; b) o‘rin hollovchisiga: .. egniga h a m shunaqa matodan qopga o‘xshatib tikilgan ko‘ylak kiygan .. edi (O‘tkir Hoshimov) kabi; v) tarz hollovchisiga: U chindan h a m hozir jahon bo‘ylab keza boshlaydi, chang yutadi ... (Asqad Muxtor) kabi. 4) qaratuvchiga qo‘shilib keladi: Nahot uning boshiga tushgan musibatlar qizining h a m boshiga tushsa? (Odil Yoqubov); 5) kesim vazifasidagi qo‘shma fe'l qismlari orasida ishlatiladi: Hatto boshda .. er xotin ancha xafa h a m bo‘lishgan, uni qizlariga ravo ko‘rishmagan edi (Odil Yoqubov) kabi; 6) ergash bog‘lovchiga qo‘shilib keladi: Sh u n i n g u](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-4.png)
![OТ LEKSEMALAR ТURKUMIGA MANSUB MORF E MALAR Morfem paradigmalar 1- §. Ot leksemalar turkumiga predmetlik tushunchasi bilan bog‘liq sonlash morfemalari paradigmasi, nisbatlash morfemalari paradigmasi, turlash morfemalari paradigmasi mansub. Ushbu morfem paradigmalarning ko‘rsatkichlari ot leksemalardan tashqari boshqa leksik turkumlarning ot tabiatli turiga ham qo‘shiladi (Bular har bir turkum doirasida ta'kidlanadi). Predmetlik tushunchasini emas, belgi tushunchasini anglatadigan turkum leksemalariga ushbu paradigmalar ko‘rsatkichi ular otlashganida (ot leksema holatida kelganida) qo‘shiladi. 2- §. Sonlash morfemalari nisbatlash va turlash morfemalaridan o‘z mohiyatiga ko‘ra farqlanadi. Sonlash ma'nosini ifodalovchi morfema shakl yasovchiga teng bo‘lib, ot leksemaga miqdor ma'nosini ifodalash uchun qo‘shiladi: kitob- - kitoblar- kabi. Т urlash morfemalari ot leksemaga boshqa bir leksema bilan sintaktik bog‘lanishiga ko‘ra qo‘shiladi, shakl o‘zgartiruvchi deyiladi: (kitob+lar)+ ni kabi. Nisbatlash morfemalari ham odatda leksemaga boshqa bir leksema bilan sintaktik bog‘lanishiga ko‘ra qo‘shiladi va shakl o‘zgartiruvchi deyiladi: [(kitob+lar)+ im ]+ni kabi. Т urlash morfemalari ham, nisbatlash morfemalari ham sintaktik mohiyatli: boshqa bir leksema bilan sintaktik bog‘lanish tufayli qo‘shiladi va o‘sha leksemaning tabiatiga ko‘ra tanlab qo‘shiladi: ( sening ) X kitobing, kitobingni X ( ol- ) kabi. Bular orasidagi farq turlash morfemalari sintaktik vazifa ko‘rsatkichi ekanida, nisbatlash morfemasi esa sintaktik vazifa ko‘rsatkichi emasligida ko‘rinadi. Ushbu farqni hisobga olib faqat kelishikda o‘zgarishni-gina turlanish deyish to‘g‘ri. Quyida sonlash, nisbatlash, turlash morfemalari tuzum hosil etib turuvchi paradigmalar sifatida bayon qilinadi. Sonlash morfemalari paradigmasi 3- §. Grammatik miqdor ma'nosini ifodalovchi morfemaga sonlovchi deyiladi; bunday morfemalar tuzumiga sonlash morfemalari paradigmasi deyi-ladi. Sonlash morfemalari ot leksemaga bevosita qo‘shiladi: "leksema + sonlovchi": olim + - - olim+lar-, fasl + - - fasl + lar- kabi. Mantiqiy miqdor bilan grammatik miqdor o‘zaro farq qiladi. Mantiqan atoqli ot yakka predmetni ataydi: Sobir-, Chilonzor- kabi. Ayni shu ism bilan bir necha predmet atalishi mumkin, lekin shunda ham ism har gal yakka predmetni ataydi. Т urdosh ot esa turning nomi sifatida mantiqan bittadan ortiq (ko‘p) predmetni nomlaydi. Shu bilan birga turdosh ot yakka predmetni anglatib ham keladi. Masalan, ko‘chat- leksemasi bitta ko‘chatni ham, ko‘p ko‘chatni ham bildiradi. Ko‘rinadiki, atoqli otning yakka predmetni atashi bunday ot leksemaning semantikasiga bog‘liq: turdosh ot leksemaning yakka yoki ko‘p predmetni anglatishi esa, leksemaning semantik xususiyatidan tashqari, nutq vaziyatiga, leksik qurshovga bog‘liq.](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-11.png)
![kelib, hurmat ma'nosini ifodalaydigan -lar morfemasi ham mavjud (Aytib o‘tilgan hodisalar o‘z o‘rnida bayon qilinadi). Nisbatlovchi morfemalar paradigmasi 5- §. O‘zi qo‘shilgan asosdan anglashiladigan predmetning (yoki predmet deb tasavvur qilinadigan belgining, harakatning) birlik yoki ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga nisbat berilayotganini ifodalovchi morfemaga nisbatlovchi deyiladi; bunday morfemalar tuzumiga nisbatlovchi morfemalar paradigmasi deyiladi. Nisbatovchi morfemalar paradigmasi ayrim adabiyotlarda olti a'zoli deb ko‘rsatilib, har bir morfema qolgan besh morfema bilan (kuchli yoki kuchsiz holatlarda) oppozitiv munosabat hosil etishi quyidagi chizma yordamida aks ettirilgan: [- im ] ~ [-imiz]~ ~ [-ing] ~ [-ingiz] ~ ~ [-i] ~ [-lari] Bu chizmada III shaxs morfemasining ifoda jihati i fonemasiga tengligi to‘g‘ri ko‘rsatilgan, - si shaklida ta'kidlanmagan. I, II shaxs morfemalarida ularning ifoda jihati -im kabi yozilgan, vaholanki bu morfemalar oldiga qo‘shiladigan i tovushi ushbu affikslarning ifoda jihati tarkibiga kirmaydi, demak, fonema emas, balki asos bilan affiksni tutashtirish uchun orttiriladigan tovush. Ko‘rinadiki, nisbatlovchi affikslarning ifoda jihatiga I, II shaxsda va III shaxsda turlicha yondashilgan. Asli an'anaviy usuldan chetga chiqmay har uch shaxs affikslarini - (i)m-, -(i)ng-, -(s)i-, -(i)miz-, -(i)ngiz- tarzida yozib ko‘rsatish to‘g‘ri, shunda orttirma tovush fakultativ ekani ochiq bildiriladi. Ushbu paradigma uchun umumiy ma'no qarashlilik deb ta'kidlash qisman to‘g‘ri; asli egalik ma'nosi, hatto qarashlilik ma'nosi ham ushbu hodisani to‘liq ifodalamaydi; shuni hisobga olib ushbu paradigmani nisbatlash paradigmasi deb, morfemalarini esa nisbatlovchi deb atashni lozim topdik. Bu paradigmadan anglashiladigan ma'noni "narsa-buyumning shaxsga qarashliligi" deb izohlash tor, chunki nisbatlovchi affiks "narsa-buyum" ma'nosini anglatuvchi leksemalarga-gina emas, "kishi" ma'nosini anglatuvchi leksemaga ham qo‘shiladi; shuningdek qaratuvchi vazifasida "shaxs (kishi)" ma'nosini anglatuvchi leksema-gina emas, "narsa" ma'nosini anglatuvchi leksema ham keladi. Ko‘rinadiki, umumiy ma'no - nisbat berish ma'nosi; har uch shaxsda kishi yoki narsaning kishiga, III shaxsda esa bulardan tashqari narsaning narsaga nisbat berilishi ham ifodalanadi. Demak, shaxs ma'nosini ifodalash jihatidan I, II shaxs affikslaridan III shaxs affiksi farqli: ham kishi , ham narsa ifodalanadi. Nisbatlash paradigmasidagi III shaxs morfemasi son ( miqdor ) ma'nosini ifodalashi jihatidan ham I, II shaxs morfemalaridan farqli: I, II shaxs morfemalari](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-13.png)
![ayni vaqtda ham shaxs, ham son ma'nosini ifodalaydi, bu shaxslarning morfemalari son ma'nosini ifodalashi jihatidan oppozitsiya (zidlanish) hosil qiladi; bunday zidlanish III shaxs morfemasida yo‘q, shunga ko‘ra son ma'nosini ifodalashi jihatidan betaraf. III shaxsning ko‘plik shakli deb keltirilgan -lari affiksi tarkibidagi -lar qismi ko‘plik ma'nosini emas, modal ma'noni ( sizlash ni) ifodalashga xizmat qiladi, son ma'nosining ifodalanishi betaraf-ligicha qoladi. Xullas, nisbatlovchi morfemalar paradigmasining asosi besh a'zoli bo‘lib, ular orasidagi zidlanish munosabatini chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [ - m- ] [ -miz- ] [ -ng- ] [ -ngiz- ] [ -i- ] Ko‘rinadiki, III shaxs morfemasi I , II shaxs morfemalari bilan shaxs ma'nosining ifodalanishi jihatidan zidlanish hosil etadi, III shaxs morfemasi son ma'nosini ifodalamasligi sababli bu jihatdan zidlanish haqida gapirib bo‘lmaydi. 6- §. O‘zbek tilidagi nisbatlovchi morfemalar paradigmasida shaxs va son ma'nolaridan tashqari modal ma'no ham ifodalanadi. Modal ma'no ifodalash birlik ma'nosini ifodalovchi I, II shaxs morfemalarida emas, balki ko‘plik ma'nosini ifodalovchi morfemalarda yuzaga kelgan (Nisbatlovchilardagi bunday hodisa ko‘plik kishilik olmoshlari ta'sirida voqe bo‘lgan), natijada bu morfemalar ikki ma'noli (polisemem) morfemaga aylangan: -miz- 1 -ngiz- 1 ko‘plik , modal ma'no jihatidan betaraf, -miz- 2 -ngiz- 2 birlik va sizlash . Keyinchalik modal ma'no II, III shaxs birlik morfemalarini -lar affiksi bilan ishlatish orqali ham ifodalanadigan bo‘lgan: -ng- - II shaxs birlik, -nglar- - II shaxs ko‘plik va sizlash , -laring- - II shaxs ko‘plik va senlash , -lari- - III shaxs sizlash , son ma'nosi jihatidan betaraf. Xullas, nisbatlovchi morfemalar paradigmasining asosi – besh a'zoli; ko‘p ma'nolilikni va modal ma'no ifodalanishini ham hisobga olsak, bu paradigma o‘n a'zoli bo‘ladi. Buni quyidagi chizma bilan ko‘rsatish mumkin: [ -miz- 1 ] [ - m - ] [ -miz- 2 ]](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-14.png)
![[ -ngiz- 1 ] [ -ng- ] [-ngiz- 2] [ -nglar- ] [ -laring- ] [ - i - ] [ -lari- ] Bu yerda: 1) -m- - I shaxs birlik, modallik betaraf; 2) -miz- 1 - I shaxs ko‘plik, modallik betaraf; 3) -miz- 2 – I shaxs birlik, sizlash ; 4) -ng- - II shaxs birlik, modallik betaraf; 5) -ngiz- 1 - II shaxs ko‘plik, modallik betaraf; 6) -ngiz- 2 - II shaxs birlik, sizlash ; 7) -nglar- - II shaxs ko‘plik, sizlash ; 8) -laring- - II shaxs ko‘plik, senlash ; 9) -i- - III shaxs; son ma'nosi va modal ma'no jihatidan betaraf; 10) -lari- - III shaxs, sizlash , son ma'nosi jihatidan betaraf. Ko‘rinadiki, I shaxs morfemalari uch a'zoli bo‘lib: a) shaxs ma'nosining ifodalanishiga ko‘ra birlashadi, b)son ma'nosining ifodalanishiga ko‘ra -miz- 1 ( ko‘plik ) shakli -m- ( birlik ) va -miz- 2 ( birlik ) shakllari bilan zidlanish hosil qiladi, d) modal ma'noning ifodalanishiga ko‘ra -miz- 2 ( sizlash ) shakli -m- (modal ma'no jihatidan betaraf) morfemasi bilan go‘yo noto‘liq zidlanish hosil qiladi, e) -miz- 1 va -miz- 2 munosabati ko‘pma'nolilikka teng, f) -m- ( birlik ) va - miz- 2 ( birlik ) munosabati sinonimiyaga teng. II shaxs morfemalari besh a'zoli bo‘lib: a) shaxs ma'nosining ifodalani-shiga ko‘ra birlashadi, b) son ma'nosining ifodalanishiga ko‘ra - ngiz- 1, -nglar-, - laring- shakllari -ng- va -ngiz- 2 ( birlik ) shakllari bilan zidlanish hosil qiladi, d) modal ma'noning ifodalanishiga ko‘ra -ngiz- 2 ( sizlash ), -nglar- ( sizlash ), - laring- ( senlash ) shakllari -ng- (modal ma'no jihatidan betaraf) morfemasi bilan go‘yo noto‘liq zidlanish hosil qiladi, e) modal ma'no ifodalashi jihatidan -nglar- ( sizlash ) va -laring ( senlash ) shakllari o‘zaro zidlanadi, f) -ngiz- 1, -ngiz 2 munosabati polisememiyaga teng, g) -ng- ( birlik ) bilan -ngiz- 2 ( birlik ) munosabati, -ngiz- 2 ( sizlash ) bilan -nglar- ( sizlash ) munosabati sinonimiyaga teng. III shaxs morfemalari ikki a'zoli bo‘lib: a) shaxs ma'nosini ifodalashiga ko‘ra birlashadi, b) son ma'nosini ifodalashiga ko‘ra har ikki a'zo betaraf, d) modal ma'no ikkinchi a'zoda ifodalanadi, demak, shu nuqtada noto‘liq zidla- nish mavjud. Xullas, nisbatlash ma'nosini ifodalaydigan morfemalar bir paradigmaga birlashuvi shubhasiz. Lekin shu asosda bu paradigmaning har bir a'zosi qolgan har bir a'zosi bilan oppozitiv munosabat hosil qiladi deyish mumkin emas. I, II shaxs bo‘yicha birlik shakllari o‘zaro, ko‘plik shakllari o‘zaro, birlik va ko‘plik shakllari](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-15.png)
![o‘zaro oppozitiv munosabat hosil qiladi. Lekin -m- (I shaxs birlik) morfemasi bilan -ngiz- 1 (II shaxs ko‘plik) morfemasi orasida oppozitiv munosabat yo‘q, chunki bu morfemalar orasida na shaxs ma'nosi jihatidan, na son ma'nosi jihatidan umumiylik yo‘q, faqat nisbatlash ma'nosini ifodalashiga ko‘ra birlashadi. Ikki morfema sememasining bir semasi mushtarak, boshqa semasi (semalari) farqli (zid) bo‘lsa- gina oppozitiv munosabat haqida gapirish o‘rinli bo‘ladi. Xullas, til hodisalari orasidagi har qanday munosabatni oppozitiv munosabat deb talqin qilish masalaga o‘ta mavhum yondashishdan iborat. Т urlash morfemalari paradigmasi 7- §. Odatda ot leksemaga qo‘shilib, uning boshqa bir leksemaga sintaktik bog‘lanishini va biror sintaktik vazifada kelishini ta'minlashga xizmat qiladigan morfemaga turlovchi deyiladi; bunday morfemalar tizimiga esa turlash (kelishik) morfemalari paradigmasi deyiladi. Hozirgi o‘zbek tilida quyidagi olti kelishikdan iborat tizim mavjud: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, chiqish kelishigi, jo‘nalish kelishigi, o‘rin kelishigi. Bosh kelishikning fonema ifodasiga ega morfemasi yo‘q, shunga ko‘ra bu kelishikning ko‘rsatkichi boshqa besh kelishikka zidlab nol ko‘rsatkichli morfema deb belgilanadi va ramzi bilan yozib ko‘rsatiladi. Nol ko‘rsatkichli morfema sonlash morfemalari paradigmasida ham mavjud bo‘lgani sababli bu morfemalarni I, II deb farqlaymiz. Qaratqich kelishigining morfemasi to‘rt ko‘rinishga ega: -ning, [-ning], - ing, -n. Bulardan -ning ko‘rinishi asosiy allomorfema bo‘lib, ayrim shart-sharoitda "yashirinishi" (belgisiz ishlatilishi) mumkin; ana shunday allomorfemani [ -ning ] tarzida yozib ko‘rsatdik: kitobning (muqovasi-) – kitob[ning] (muqovasi-) kabi. Bu kelishik morfemasining -ing, -n shakllari juz'iy allomorfemalar bo‘lib, ma'lum shart-sharoitda-gina namoyon bo‘ladi: -ing allomorfemasi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlariga qo‘shiladi: men+ing kabi; -n allomorfemasi she'riyatda ishlatiladi: .. nafasin atri (G‘afur G‘ulom) kabi. So‘zlashuv tilida -ning allomorfemasi -ni tarzida, -ing allomorfemasi -i tarzida (oxiridagi ņ tovushini tashlab) talaffuz qilinadi, shuning oqibatida tushum kelishigining - ni, -i allomorfemalari bilan shaklan teng kelib qoladi. Bunday omonimiya so‘zlashuv tilida voqe bo‘ladi; adabiy tilda qaratqich va tushum kelishiklarining affikslari aniq farqlab - ning va -ni, -ing va - i tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Qaratqich kelishigi morfemasini chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Kelishik M o r f e m a s i Asosiy allomorfemalar Juz'iy allomorfemalar belgili belgisiz I, II shaxs birlik kishilik olmoshidan keyin She'riyatda III shaxs nisbatlovchisidan keyin Qaratqich -ning [ -ning ] -ing -n](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-16.png)
![Тushum kelishigining morfemasi ham to‘rt ko‘rinishga ega: -ni, [-ni], - i , - n . Bulardan - ni ko ‘ rinishi asosiy allomorfema bo ‘ lib , ayrim shart - sharoitda " yashirinish " ( belgisiz ishlatilish ) xususiyatiga ega ; ana shunday allomorfema - ni [ - ni ] tarzida yozib ko ‘ rsatish mumkin : kitobni ( o‘qi- ) – kitob[ n i] ( o‘qi- ) kabi. Bu kelishik morfemasining -i, -n shakllari juz'iy allomorfemalar bo‘lib, -i allomorfemasi I , II shaxs birlik kishilik olmoshlariga qo‘shiladi ( men+i kabi), -n allomorfemasi she'riyatda III shaxs nisbatlovchisidan keyin qo‘shiladi: Sahar turib ochar chechagin (Hamid Olimjon) kabi. Yuqorida ta'kidlangan to‘rt allomorfema adabiy tilga mansub. Aytilganlarni chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Kelishik M o r f e m a s i Asosiy allomorfemalar Juz'iy allomorfemalar belgi- li belgi- siz I, II shaxs birlik kishilik olmoshidan keyin She'riyatda III shaxs nisbatlovchisidan keyin Тushum -ni [ -ni ] -i -n So‘zlashuv tilida tushum kelishigi morfemasining bosh tovushi o‘zi qo‘shiladigan asos oxiridagi tovushning ta'sirida assimilatsiaga uchraydi: bahorri (bahorni), kuzzi (kuzni), jamiyatti (jamiyatni) kabi. Morfemaning bunday tovush tovlanishlari allomorfemalar deb emas, talaffuz shakllari deb baholanadi. Chiqish kelishigining morfemasi - -dan . Hozirgi adabiy o‘zbek tilida yozilgan asarda ba'zan-gina bu morfemaning -din talaffuz shakli uchraydi. So‘zlashuv tilida -dan morfemasining boshlanishidagi d fonemasi o‘zi qo‘shiladigan asos oxiridagi tovush ta'sirida assimilatsiyaga uchraydi: ishtan (ishdan), ottan (otdan) kabi. Morfemaning bunday tovush tovlanishlari allomorfema deb emas, talaffuz shakllari deb baholanadi. Jo‘nalish kelishigining morfemasi uch allomorfema tarzida namoyon bo‘ladi: -ga, -ka, -qa. Т arixan -g‘a allomorfemasi ham mavjud bo‘lgan; bu allomorfema hozirgi o‘zbek tiliga olg‘a leksemasi tarkibida yetib kelgan. Ko‘rinadiki, jo‘nalish kelishigi morfemasining allomorfemalari k, g, q, g‘ fonemalari bilan tugaydigan asosga qo‘shilganida yuzaga keladi; bular to‘g‘risida leksemashakl tarkibidagi ma'noli qismlarning sintagmatik munosabatiga bog‘lab gapiriladi. O‘rin kelishigining morfemasi - -da. Bu yerda ham xuddi chiqish kelishigi morfemasida bo‘lganidek -da morfemasi boshlanishidagi d fonemasi o‘zi qo‘shiladigan asos oxiridagi tovushning ta'sirida assimilatsiyaga uchraydi: ishta (ishda), otta (otda) kabi; -da morfemasining bunday tovush tovlanishi allomorfema deb emas, talaffuz shakli deb baholanadi. 8- §. Т ushum kelishigi bilan qaratqich kelishigini farqlab ishlatishda quyidagi hodisaga asoslanish mumkin: Т ushum kelishigi o‘zi qo‘shilgan ot leksemani o‘timli fe'l leksemaga tobelaydi: kitobni X o‘qi- kabi. Qaratqich kelishigi esa o‘zi qo‘shilgan ot leksemani ot leksema (yoki otlashgan leksema) asosiga tobelaydi, bunda keyingi leksema asosiga nisbatlovchi qo‘shiladi: kitobning muqovasi- kabi. Demak, qaratqich kelishigining shakli – murakkab, go‘yo qo‘sh ko‘rsatkichli:](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-17.png)
![2) iliq munosabat ni ifodalovchi -gina affiksi: bolaginam-, onaginang X o‘rgilsin kabi. Bu affiks faqat ma'nosini ifodalovchi -gina yuklamasi bilan omonim: bolam-gina, onang-gina kabi; 3) hurmat ma'nosini ifodalovchi -lar affiksi: ona+m+lar+ni kabi; 4) xoslik ma'nosini ifodalovchi -niki affiksi: ona + I +m+niki, Shohista + I + niki kabi; 5) o‘ringa nisbat berish ma'nosini ifodalovchi -dagi affiksi: uy+lar+imiz+dagi, qishloq+lar+dagi, tog‘a+ I + miz 2 + niki + dagi kabi; 6) substantiv shakl yasovchi -lik affiksi: qaysi qavat + I + da + lig + i + ni kabi. Bu affiksning ish doirasi ancha keng: kel + moqchi + lig + i + ni, bor + lig + i + ni, yaxshi + lig + i + ni kabi. Asli bu -lik affiksi ekan yordamchisiga qo‘shiladi, bu yordamchi ellipslanishi oqibatida undan oldingi qismga qo‘shilib keladi: (qaysi) qavatda ekanligini qavatdaligini kabi. 2. Ot turkumi leksemasiga iliq munosabat ifodalovchi -jon, -boy (-voy), - xon, -oy affiksoidlari qo‘shiladi: buvijon-, Olimjon-, Ravshanboy-, Komilaxon-, Т ursunoy- kabi. Bu affiksoidlar ayrim kishi atoqli otlarida ularning doimiy tarkibiy qismi sifatida qatnashadi: Oyxon-, O‘g‘iloy- kabi. 3. Ot turkumi leksemasiga qo‘shiladigan leksik tabiatli morfemalar deb ko‘makchilarni ko‘rsatish lozim. Ko‘makchi adabiyotlarda bog‘lovchi va yuklama bilan birgalikda yordamchi turkumlar guruhiga birlashtiriladi. Aslida ko‘makchi bog‘lovchi va yuklamadan keskin farq qiladi: ko‘makchi leksemashakl tarkibiga kiradi, leksemani sintaktik vazifada kelishga hozirlaydi; bog‘lovchi odatda leksemashakllar orasidagi sintaktik munosabatni ta'minlab, ma'lum bir grammatik ma'noni ifodalashga xizmat qiladi; yuklama odatda biror sintaktik vazifada kelgan leksemashaklga, shuningdek gapshaklga turlicha grammatik ma'no qo‘shadi. Ko‘rinadiki, ko‘makchini bog‘lovchi, yuklama qatorida turadigan grammatik birlik turkumi deb talqin etish o‘rinli emas; ko‘makchi asli morfemaga teng bo‘lib, affiksoid deb baholanishi to‘g‘ri. Ko‘makchilar ot leksemalar turkumiga mansub sintaktik shakl hosil qiluvchi affiksoidlar guruhini tashkil qiladi. Ko‘makchilar affiks morfemalardan farqli holda leksemaga kelishik ko‘rsatkichidan keyin qo‘shiladi, kelishik bilan ko‘makchi birgalikda analitik grammatik shaklga teng bo‘ladi. Bunday analitik grammatik shakl tarkibida uch kelishikning: bosh, chiqish, jo‘nalish kelishiklarining ko‘rsatkichlari qatnashadi; sintaktik vazifani analitik grammatik shaklning ko‘makchi qismi belgilaydi, uning oldidagi kelishik shakli sintaktik-semantik jihatdan betaraf-lashadi. Har bir ko‘makchi asosan bir grammatik ma'noni ifodalaydi; ko‘makchilardagi ko‘pma'nolilik asli ko‘makchining o‘ziga emas, balki ko‘makchi qo‘shilayotgan birlikdan (leksemadan, birikmadan) anglashiladigan lug‘aviy ma'noga mansub bo‘ladi. Masalan, bilan ko‘makchisi odatda ot leksemaga qo‘shilib kelganida birgalik[da] ma'nosini ifodalaydi: O‘g‘lingiz bilan birga boshlashib keldi (Odil Yoqubov) kabi. Bu ko‘makchi fe'lning otdosh shakliga qo‘shilib kelganida keyingi harakatning oldingi harakat tugashi bilanoq yuz berishini ifodalaydi: Shoira yo‘lak boshida ko‘zdan g‘oyib bo‘lishi bilan](/data/documents/02c0a3e7-45e1-4df6-b028-3f541dca78f5/page-19.png)
