Gapda so'zlarning o'zaro bog'lanishi. So'z brikmasi - Tilshunoslik - Referatlar

Gapda so'zlarning o'zaro bog'lanishi. So'z brikmasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Gapda so'zlarning o'zaro bog'lanishi. So'z brikmasi Reja 1. So'zlarning o'zaro sintaktik munosabatga kirishuvi. 2. Teng va ergash bog'lanish. 3. So'z birikmasi. 4. So'z brikmasining tasnifi.

1. So'zlarning o'zaro sintaktik munosabatga kirishuvi. Gapda so'zlar ma'lum qoidalar asosida bir-biri bilan bog'lanadi. Suzlarning sintaktik munosabatlari har bir tilda turli vositalar yordamida ifodalanadi. O'zbek tilida so'zlar quyidagi vositalar yordamida aloqaga kirishadi: 1. Affikslar. Affikslar so'zlarning sintaktik munosabatga kiritishda Keng qo'llaniladi. So'z o'zgartiruvchi affikslar, egalik qo'shimchalar, turlovchilar, (kelishik qo'shimchalar), tuslovchilar ana shunday vazifani bajaradi. Ular so'zlarning gramatik formasini o'zgartiradi va bir so'zni boshqa bir so'zga bog'laydi hamda so'zlarning gapdagi vazifasini belgilab beradi. Masalan: “Men Namanganga qaytib ketaman ” gapida –ga jo'nalish kelishigi qo'shimchasi Namangan so'zini ketmoq so'zi bilan, -man tuslovchi qo'shimchasi qaytib ketmoq so'zini men so'zi bilan munosabatga kiritadi. Bu gapda men so'zi bosh kelishikda qo'llanib ega, Namangan so'zi jo'nalish kelishigida kelib o'rin holi, qaytib ketmoq so'zi-man tuslovchi affiksini olib, kesim vazifasida qo'llangan. Kelishik qo'shimchalari otlarning boshqa so'zlar bilan (ko'pincha fe'llar bilan) munosabatini ifodalaydi. Tuslovchi qo'shimchalar harakatning, belgining sub'yekt bilan bo'lgan munosabatini va shaxs, son, zamon ma'nolarini ifodalaydi: Men o'qidim. Siz bordingiz. Ular keldilar kabi. Demak, tuslovchi qo'shimchalar ega bilan kesimni aloqaga kiritadi. 2. Yordamchilar. Yordamchilar-ko'makchi, bog'lovchi, yuklamalar-so'zlarni sintaktik aloqaga kiritishda alohida rol o'ynaydi. Ko'makchilar otlarning boshqa so'zlar ( ko'pincha fe'llar) bilan munosabatini ifodalaydi. Ko'makchilar grammatik funksiyasi jihatidan kelishik qo'shimchalariga yaqin turadi. Ular ba'zan kelishik qo'shimchalari o'rnida kelib, u bajargan vazifalarni ado etadi.

Qiyoslang : Do'stimga oldim-do'stim uchun oldim kabi. Ko'makchilar ayrim hollarda ma'lum kelishik qo'shimchasi bilan birga ishlatiladi. Maktabga tomon ketdi. Bundan ko'ra yaxshiroq. Manzilga qadar yayov bordik kabi. Kumakchilar o'zi bog'langan so'zlar bilan birgalikda bir gap bo'lagi vazifasini bajaradi. Masalan: Men do'stim uchun qayg'uraman. Bunda do'stim uchun Kim uchun( so'rog'iga javob bo'lib, to'ldiruvchilardir. Bog'lovchilar: Bog'lovchilar so'z, so'z brikmasi va gaplarning munosabatlarini ifodalaydi. Nodira va Xanifa. Gulning chiroyi va bulbulning nafasi shoirni maftun etgan. Bahor keldi va kunlar isiy boshladi kabi. Yuklamalar: Yuklamalar yordamchi so'zlar sifatida ayrim mustaqil so'z yoki gapning mazmuniga kushimcha ma'no beradi. Ba'zan ular gapda bog'lovchi vazifasida qo'llaniladi va so'z, brikma va gaplarning o'zaro munosabatlarini ifodalaydi. Masalan: Shamol birdan ko'tarildi-yu, tezda tindi. Zamira biroz dam oldi-da, keyin dars tayyorlashga o'tirdi. Bog'lama ega va kesim munosabatini ifoda qiluvchi yordamchidir. Masalan: Men o'qituvchi bo'laman. So'z tartibi. So'z tartibi so'zlarning sintaktik munosabatini ifodalashda alohida o'rin tutadi. So'zlarda maxsus marfalogik ko'rsatkichlar bo'lganda so'z tartibining o'zgartirishi sintaktik holatga ta'sir etmaydi. Bu vaqtda gap bo'laklarining o'rni o'zgarsa ham, ularning sintaktik funksiyasi o'zgarishsiz qoladi. Masalan: Hayolimni gulga o'rayman. (X.O). Gulga xayolimni o'rayman. O'rayman xayolimni gulga. So'zlarning sintaktik vazifasi maxsus morfologik ko'rsatgichlar bilan ifodalanganda so'z tartibi sintaktik munosabatlarini ko'rsatuvchi muxim vosita

bo'lib qoladi. Bu vaqtda gapdagi so'zlarning vazifasi tartibiga bog'liq bo'lib qoladi. So'z tartibining o'zgarshi bilan sintaktik xolati ham, mag'no xam o'zgaradi. Masalan: Ag'lochi Zulfiya-Zulfiya a'lochi. Birinchisida so'z birikmasi. Ikkinchisida gap. Zulfiya-ega, a'lochi kesim. Intonasiya. Intonasiya so'zlarni sintaktik munosabatini ifodalash uchun xizmat qiladi. Intonasiya qo'shimcha kompanentlardan: logik va ritmik urgu, pauza, melodikdan tashkil topgan. Bu kompanentlar bir-biri bilan uzviy bogliqdir. Logik urgu so'zlovchining eng axamiyatli deb xisoblangan so'zini ajratib ko'rsatish uchun xizmat qiladi. U gapdagi xar qanday so'zga tushishi mumkin. Ko'p xollarda gapning mazmuni logik urgu bilan belgilanadi. Masalan: Mening akam Toshkentda o'qiydi Bunda mening so'zigalogik urgu tushsa, boqalarning emas, faqat Mening akam o'qishi anglashiladi. Maboda, o'qiydi degan ma'no anglashiladi va xokozo. Ritmik urgu gapning katta bir bo'lagini ajratib ko'rsatadi va uninng mazmuniga aniqlik kiritadi. Masalan: Siz kecha kitob o'qidingizmi? Biroq bu gapda kitob o'qidingizmi birikmasi butunicha bir ritmik urgu bilan aytilishi xam mumkin. U vaqtda ob'yektni emas, balki xarakatni aniqlash nazarda tutilgan bo'ladi. Qiyoslang: Siz kecha kitob o'qidingizmi? – Siz kecha nima o'qidingiz? Pauza gaplarning, ayrim bo'laklarining, sintagmallarning chegarasini, ular orasidagi sintaktik munosabatlarni ko'rsatadi. Pauzaning o'zgarishi grammatik xolatga xam, ma'noga xam ta'sir etadi. Masalan: Yangi ko'ylak oldim,. Gapida yangi ko'ylak so'zidan keyin pauza qilinsa, ko'ylakni yangi (xozir) oldimmazmunini ifodalaydi. Yoki: Ikkita bolalik xtin keldi – ikkita bolasi bor yoki bolasi bor ikkita xotin keldi ma'nolari anglashiladi . Yoki: Qiz bola ko'rdi, qiz-bola ko'rdi va xokozo.

Metodik – tovushning baland – past bo'lib tovlanishi – gapning fikriy maqsadga ko'ra turlarini belgilaydi. Masalan: Onam keldi-darak gap Onam keldi-so'roq gap Onam keldi-undov gap So'zlarning sintaktik munosabatlarini ifodolovchi bu vositalarning xammasi o'zaro bog'liq bo'ladi, doimo bir-birini to'ldirib turadi. Biroq ma'lum nutq prosessida ularning ayrimlari aktiv ba'zilari esa passif ro'l o'ynashi mumkin. 2. Teng va ergash bog'lanish So'zlar o'zaro ikki xil bog'lanadi: teng bog'lanish, ergash bog'lanish. Teng bog'lanishda so'zlar bir xil gap bo'lagi bo'ladi. Sanash intonasiyasi yoki teng bog'lovchilar yordami bilan birikib keladi. Masalan: Mashxura bilan Nilufar birgalikda dala tomon ketdilar. Yaxyoxon va Aakmaljon inistitutda a'lo baxoga o'qir edi. Nazira, Odina, Ruxsoralar o'quvchilar konferensiyasida aktiv qatnashar edilar. Yuqorida keltirilgan Misollarda teng bog'lanish mavjud. Ularning o'rinlari almashtirilsa xam, ma'nosi va gramatik xolati o'zgarmaydi. Ergash bog'lanishda biri xokim, ikkinchisi tobe bo'lgan so'zlar o'zaro aloqaga kiradi. Ularning bir ikkinchisini aniqlaydi, to'ldiradi. Ergash bog'lanishdagi so'zlarning tobe-xokimligi odatda, ularga qo'shilib kelgan qo'shimchalardan bilinib turadi. Masalan: Kitobni o'qidim, kitobda o'qidim. Bu birikmalardagi kelishik qo'shimchalari o'zlari qo'shilib kelgan so'zlarning tobeligini ko'rsatuvchi elementlardir. Ergash bog'lanish predikativ va predikativ bo'lmagan bog'lanishni hosil qiladi. Ega va kesim predikativ bog'lanishni, qolganlari esa (sifatlovchi-sifatlanish,

xol kesim, to'ldiruvchi kesim kabilar) predikativ bo'lmagan bog'lanishni xosil qiladi. Masalan: Barg to'kildi. Baxor keldi-predikativ, yangi bino, qizarib gapirdi, kitobni qo'yish-predikativ bo'lmagan bog'lanishlar. So'zlarning predikativ bo'lmagan ergash bog'lanishi 3 xil bo'ladi. 1.Moslashuv. 2. Boshqaruv. 3. Bitishuv. Moslashuv. Qaratqich va qaralmish aloqasi bog'lanishning alohida turini tashkil qiladi. Bundan birini xokim, ikkinchi birini tobe deb qarash qiyin bo'ladi. Chunki qaralmishni xokim bo'lak deb xisoblasak, u tobe so'zining qaratqich kelishigida kelishini talab qiladi. Qaratuvchini tobe bo'lak hisoblasak, xokim bo'lak hisoblangan so'zning egalik qo'shimchasini olib kelishini talab qiladi. Bu o'rinda munosabatdorlik (o'zaro xokimlik, tobelik) munosabati mavjud. Masalan: Biz har doim sevikli Prezidentimiz I.A. Karimovning amaliy rejalariga sodiqmiz. Bu gapdagi I.A.Karimov rejali birikmasidagi qaralmish qaratuvchi bo'lakning qaratqich kelishigini olib kelishini, bu bo'lak ega qaralmishining egalik qo'shimchasini olib kelishini talab qilayapti. Bunda xar ikki bo'lak bir-biriga tobe ham xokimdir. Shu bilan birga qaratuvchi va qaralmish aloqasidagi olmoshning qaysi shaxs va sonda kelishiga qarab, qaralmish vazifasidagi so'z o'sha shaxs va sondagi egalik affiksini oladi. Qaralmish esa, o'sha shaxs va sondagi qaratqich kelishigida kelgan olmosh bilan munosabatga kirishadi. Mana shu ma'noda shunday bog'lanishni moslashuv deb xisoblash mumkin. Masalan. Mening kitobim, sening kitobing, ularning kitoblari kabi. Boshqaruv tobe so'zining xokim so'z talab qilgan formani olishdir. Masalan: Odam mexnatda sinaladi. (Maqol). Elektor chiroqlari ko'chalarni ravshan qilib yubordi. Bu misolda xokim so'z (sinaladi, ravshan qilib yubordi) tobe so'zning (mexnatda, ko'chalari) o'rin, tushum

kelishigida kelishini talab qilayotir. Bog'lanishning bu turida xokim so'z boshqaruv deyiladi. Boshqaruvchi nomini asosan fe'l bajaradi. Zulfiya maktab bog'ida ochilgan gullarni uzib, mexmonlarga taqdim etdi. Bu gapda boshqaruvchi vazifasini ochilgan, uzib va taqdim etdi fe'llari bajarib kelayotir. Ayrim xollarda sifatlar ham boshqaruvchilik ro'lini bajarishi mumkin. Masalan: Po'lat toshdan qattiq. Axmo do'st yovdan yomon. (Maqol). Bularda sifat bilan ifodalangan kesim (qattiq, yomon) so'zidan oldin kelgan so'zning chiqish kelishigida (o'limdan, yovdan) kelishini talab qilayotir. Boshqaruv ko'makchi konstruksiya shaklida ham bo'lishi mumkin. Masalan: Men shaxarga ukam bilan bordim. Bunda ukam bilan bordim birikmasida boshqaruvchi (ukam bilan) ko'makchili konstruksiya orqali ifodalangan. Bitishuv. So'z birikmasining bitishuvli birikmasida xokim va tobe so'z o'zaro so'z tartibi hamda oxang yordamida munosabatga kirishadi. Masalan: Oppoq paxta. A'lochi o'quvchi. Ilg'or paxtakor... birdan g'azablanmoq kabilar. Bitishuv quyidagi bog'lanishlarda uchraydi: 1. Sifatlovchi bo'lib kelgan so'zlar bilan otning bog'lanishi. Masalan: Intizomli talaba xar joyda o'rnak. Ikki ariqning o'rtasi kichkina maydon edi. Bu gaplarda sifatlovchi vazifasida kelagn sifatlar (Intizomli, kichkina) va son (ikki) otlar bilan bitishuv yo'li orqali bog'langan. 2. Xol bo'lib kelgan ravish, ravish bilan felning bog'lanishi. Masalan: Biz olimpiyadada g'olib chiqish uchun astoydil harakat qilmoqdamiz birikmasida ravish (astoydil) fe'lga (harakat qilmoqdamiz) bitishuv yo'li bilan bog'langan. Ko'm-ko'k bahor osmoni Dadajonning ko'ziga xadsiz yaylovdek yarqirab ko'rindi. (I.R). Bunda ravishdosh (yarqirab) bilan fe'l (ko'rindi) ning aloqasi bitishuvdir.

3. So'z birikmasi. Tushunchalar orqasidagi turli munosabatlarni iroda qilish uchun grammatik jihatdan o'zaro birikkan ikki va undan ortiq so'z, so'z birikmasi deyiladi. Masalan : Kitobni o ' qimoq , ukamning do ' sti , soy bo ' ylab yurmoq , yangi bino , tiniq suv kabi . So ' z birikmasida ayrim tushunchalarni ifoda qiluvchi so ' zlar o ' zaro sintktik munosabatga kirib murakkab tushunchani bildiradi va boshqa gap bo ' lagi bo ' lib keladi . Masalan: Katta ariq, chiroyli bino, oltinning qiymati, beshinchi sinf kitobi kabi. So'z birikmasi mustaqqil so'zlarning o'zaro munosabatiga kirishuvidan xosil bo'ladi. Ko'makchi so'zlar esa o'zi bog'langan xisoblanadi. Odatda, so'z birikmasida ergash so'z va bosh so'z mavjud. Oldingi so'z ergash so'z, keyingi so'z esa bosh so'z xisoblanadi. Masalan: Kalxozning bog'i, chiroyli bino, dala tomon bormoq, ukam uchun oldim kabi. So'z birikmasi moslashuv, boshqaruv, bitishuv usuli bilan hosil bo'ladi. So'z birikmasi turg'un birikmalardan farq qiladi. Turg'un birikmalar til birligi bo'lib, bir butun holda leksik ma'no ifodalaydi. Uning komponentlari o'zaro jipslashgan holda quyma shaklda bo'ladi va boshqa so'z birikmalarni tuzishda ishtrok etmaydi. So'z birikmasi esa nutq birligi bo'lib, uning komponentlari o'z ma'nolarini saqlagan holda leksik ma'no ifodalaydi va boshqa so'z birikmalarani hosil qilishda ishtrok etishi mumkin. So'z birikmalari gapdan farq qilishi kerak. So'z birimasi tushuncha ifodalab, atash ohangi bilan aytiladi. Gap esa fikr ifodalab, tugullangan ohang bilan aytiladi.

So'z birimasi ikki va undan ortiq mustaqil so'zdan hosil bo'ladi, gap esa birgina so'zdan hosil bo'lishi mumkin: Masalan: Soy bo'ylab bormoq-so'z birikmasi. Dala. Atrofda ish qizg'in. Yoki: -Ertaga mashg'ulotga borasanmi? -Xa. Bu misollarda dala va xa so'zlari gapdir. Shuningdek, so'z birikmasi tobe- xokim modelida, gap esa xokim-tobe modelida hosil bo'ladi. Qiyos qiling: Yangi bino-Bino yangi. So'z birikmalarini tashkil etgan bo'laklarning o'z aloqasi o'zgarishi, ulardan qo'shma so'zlar kelib chiqishi mumkin. Masalan: Belning bog'i-bel-bog' Oshning qozoni-osh qozoni kabi. So'z birikmasi tarkibidagi sintaktik aloqalar tubandagi yo'llar bilan yo'qola boradi: 1). Ayrim so'z birikmalarida sintaktik aloqalarning yo'qolishi bilan unday birikmalar bir so'z (qo'shma so'z) shakliga keladi. So'z birikmasi ma'no va strukturasiga ko'ra bir so'zga aylanadi, bitta umumiy urg'uga ega bo'ladi, yozilishda ham o'zgarish vujudga keladi. Masalan: Otboqar, kungaboqar, Soykeldi, Yangiqo'rg'on, Beshariq, ko'zoynak, baqaterak, Oqtepa kabilar. 2). Ba'zi so'z birikmalarida komponentlar o'rtasidagi sintaktik aloqaning susayishi bilan bunday birikmalar predmet, hodisa, ma'lum proseslarning nomini bildiradi, ammo har bir komponent o'z mustaqil urg'usini saqlaydi. Toshkent viloyati , Yuqori Chirchiq, kuyi chirchiq, O'rta Osiyo kabilar. Biroq tildagi bunday faktlar xali qo'shma so'zlar bo'lmaydi, shu bilan birga, ular to'liq ma'nodagi so'z brikmalari ham hisoblanmaydi.

4. So'z birikmalarining tasnifi. So'z birikmalari quyidagi belgilari asosida qilinadi: 1.So'z birikmalari komponentlarining grammatik tabiatiga ko'ra. 2.So'z birikmalarining strukturalariga ko'ra tasnif qilinganda, xokim bo'lakning qaysi so'z turkumidan ekanligi, tobe bo'lakning sintaktik vazifasi asosga olinadi. So'z birikmalari xokim so'zining qaysi so'z turkumidan ekanligiga ko'ra quyidagilarga bo'linadi: 1.Otli birikma. 2.Fe'lli So'z birikma. 3.Ravishli So'z birikma. 4.Sifatli So'z birikma. 5.Modal so'zli So'z birikmasi. 1.Otli So'z birikma. Bu til So'z birikmalarining xokim so'z vazifasida ot, otlashgan so'zlar keladi. Bu quyidagicha ko'rinishlariga ega: - Xokim so'z vazifasida ot keladi: Uzoqdan kattabino ko'rindi. - Xokim so'z vazifasida olmosh keladi: Zulfiyaning o'zi keldi. - Xokim so'z vazifasida otlashgan son keladi: Talabalarning uchtasi musobaqada g'olib chiqdi. -Xokim so'z vazifasida sifatdosh keladi: Musobaqada g'olib chiqqanlarga mukofat berildi. -Xokim so'z vazifasida undov keladi: Uzoqdan jangchilarimizning urasi eshitildi. -Xokim bo'lak vazifasida taqlid so'z keladi: Uzoqdan bombalarning gumbir- gumbiri eshitildi. Otli so'z birikmasining komponentlari moslashuv, boshqaruv usulida birikadi. 2. Fe'lli so'z birikmalari. Bu tip so'z birikmalarda xokim so'z vazifasida sof fe'l va ravishdosh keladi.

Xokim so'z vazifasida sof fe'l keladi: Odina har doim kulib gapiradi. 3. Ravishli so'z birikmasi: Buning xoyeim bo'lagi vazifasida ravish keladi. O'tloqda bedana ko'p, dangasada bahona ko'p. Fe'l so'z brikmalari o'zaro boshqaruv va bitishuv, ravishli so'z birikmalari esa, o'zaro boshqaruv yo'li bilan birikadi. 4. Sifatli so'z birikmalari. Bu tip so'z birikmalarining xokim bo'lagi sifat bilan ifodalanadi.Komponentlari boshqaruv yo'li bilan birikadi. Masalan: Odam temirdan qattiq, guldan nozik. 5. Modal so'zli so'z birikmalari. Bunda so'z birikmalarining xokim so'zi vazifasida modal so'z keladi. Komponentlari o'zaro boshqaruv yo'li bilan aloqaga kirishadi. O'zingda yo'q, olamda yo'q. So'z birikmalari tobe so'zning sintaktik vazifasiga ko'ra quyidagilarga bo'linadi: 1.To'ldiruvchili so'z birikmasi. Buning tobe bo'lagi to'ldiruvchi vazifasida keladi va komponentlari o'zaro boshqaruv usuli bilan birikadi. Oyni etak bilan yopib bo'lmaydi. 2. Aniqlovchi so'z birikmasi. Bunda tobe bo'lak aniqlovchi vazifasida va komponentlari o'zaro moslashuv va bitishuv yo'li bilan birikadi. Aniklochi so'z birikmasiga izohlovchi so'z birikmasi ham kiradi: Shoir Usmo Nosir xotirasi hech qachon unutilmaydi. 3. Xolli so'z birikmasi. Bu xil so'z birikmalarining tobe bo'lagi hol vazifasida keladi. Komponentlari boshqaruv va bitishuv yo'li bilan birikadi: Zuxra fabrikada ishlaydi. So'z birikmalari strukturalariga ko'ra ikki xil: 1) Oddiy so'z birikmalari. 2) Murakkab so'z birikmalari. Oddiy so'z birikmalari ikkita mustaqil so'zdan iborat: -Kitobni o'qish, maktab sari yurmoq, yangi kitob kabilar. Murakkab so'z birikmalari ikkitadan ortiq leksik ma'noga ega bo'lgan so'zlardan tashkil topadi.

Masalan: Oq ko'ylakli qiz, uch kilogramm tosh, yangi ochilgan yer, yuz so'mlik mato kabi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2- nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 2. A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 3. R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 4. A.Aliev, K. Sodiqov. O’zbek adabiy tili tarixidan. (Universitet talabalari uchun darslik) T. “O’zbekiston”. 1994 y. 5. B . Abdurahmonov , S . Mamajanov o ’ zbek tili va adabiyoti ( Oliy o ’ quv yurti talabalari uchun darslik ) T . “ O ’ zbekiston ” 1995 y . 6. M. Mirtojiev Mantiqiy predikatning ega vazifasida kelishi. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 2 1995 y. 7. F.Ubaeva, R. Saydullaeva to’liqsiz gaplar to’g’risida ba’zibir mulohazalar. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 1 1997 y. 8. A.Xo’jiev. So’zning morfem tarkibi masalalariga doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali 1998 y. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

So'zlarning morfem tarkibi

Gapda so’zlar tartibi

So'z turkumlari

So'z turkumlari

Sоn so'z turkumi ravish so'z turkumi