Феълнинг функционал формалари (Эски узбек тилида ҳаракат номи формалари, Равишдош, Сифатдош - Tilshunoslik - Referatlar

Феълнинг функционал формалари (Эски узбек тилида ҳаракат номи формалари, Равишдош, Сифатдош

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136 KB

Ko'chirib olish

Феълнинг функционал формалари (Эски ўзбек тилида ҳаракат номи формалари, Равишдош, Сифатдош) Режа: 1. Эски ўзбек тилида ҳ аракат номи формалари. 2. Равишдош. 3. Сифатдош.

Феълнинг нут қ да қ ўлланишга хосланган шакллари унинг функционал (амалий) формаларидир. Ф еълнинг айрим формалари келишик, эгалик аффиксларини ҳ ам қ абул қ илади, гапда от ва бош қ а сўз туркумлари функциясини бажариб, эга, ани қ ловчи, тўлдирувчи ёки ҳ ол вазифасида ҳ ам кела олади. Шунга кўра, бун дай формалар феълнинг грамматик функционал формалари ҳ и собланади. Феълнинг грамматик функционал формаларини соф феъл, ҳ ара кат номлари, сифатдош ва равишдош формалари ташкил этади. Феълнинг грамматик функционал формаларида, бир томон дан, феълга хос белгилар мавжуд бўлса, иккинчи томондан, мор фологик хусусиятлари ва синтактик функциялари бўйича бу фор малар бош қ а сўз туркумларига ҳ ам я қ ин туради. Бу жи ҳ атдан соф феъллар фа қ ат феълларга, ҳ аракат номлари отга, сифатдош формалари сифатга, равишдош формалари равишга я қ ин туради. Ҳ аракат номи формалари . Улар иш- ҳ аракат ва ҳ олатнинг атамасидир. Эски ўзбек тилида ҳ аракат номининг қ уйидаги формалари амалда бўлган: -ма қ /- м¡к аффиксли форма. Бу форма ҳ аракат номи нинг асосий кўрсаткичи сифатида фаол истеъмолда бўлган. Жўналиш келишигининг –a, - ¡ аффикси қ ўшилганда, -ма қ /- м¡к аффиксининг охиридаги [ қ ], [к] ундошлари икки унли ўртасида жаранглилашиб, [ ғ ], {г] ундошларига ўтади: Қ ачма ғ а йµз эвµрди ( Қ Р) , ба қ ма ғ а имкан йо қ (МН) . Эгалик аффикси қ ўшилганда ҳ ам –ма қ / - м¡к аффикси таркиби даги жарангсиз [ қ ], [к] ундошлари жарангли ( ғ ), [г]

ундошларига ўтиши мумкин: Бу йазу қ дан қ утулма ғ ым му ҳ ал эс¡ ,... (СС) . Бир нафас с а б р э т м ¡ г и йо қ (СС) . -ма қ /- м¡к аффиксли ҳ аракат номининг бўлишсизлик маъноси икки хил йўл билан ифодаланган: а) -ма/- м¡ аффиксли бўлишсиз формадаги феълга -ма қ /- м¡к қ ўшилиши билан: Т и л ¡ н м ¡ м ¡ к к ¡ давлатындан ма ҳ рум дурурлар (СС). б) сифатдошнинг -мас/- м¡с аффиксли бўлишсиз формасига - лы қ [-лик аффикси қ ўшилиши билан (-мас+лы қ //-маз + лы қ ) : Мэним сЈзим э ш и т м ¡ з л и к учун (ТФ) . О ғ лан билм¡сликиндин қ ылур ( Қ Р). Ҳ аракат номининг -ма қ /- м¡к аффиксли формаси от туркумидаги сўзлар каби эгалик ва кўплик қ ўшимчаларини қ абул қ илади, келишиклар билан турланади, кўмакчилар билан қ ўл ланади: 1. -ма қ /- м¡к аффиксли ҳ аракат номи эгалик аффикслари билан қ ўлланганда, феъл негизидан англашилган иш- ҳ аракатнинг қ айси шахсга қ арашли эканлиги кўрсатилади: Мэним қ уртул- ма ғ ым анда турур (ТФ) . Сэн ¡срµк к э л м ¡ к и ¦ мунда хата ул (ХШ) . 2. -ма қ /- м¡к аффиксли ҳ аракат номига қ ўшилган -лар/- л¡р аф фикси одатдаги кўплик маъносини эмас, балки феъл ўзагидан англашилган иш- ҳ аракатнинг субъект билан мослашуви учун хиз мат қ илади: Йусуфны Ј л т µ р м ¡ к л ¡ р и иккидин ҳ али эрм¡с эрди ( Қ Р). Нэт¡к ким йи ғ лама қ ларыны эшиттим,...(НФ).

3. От ўрнида қ ўлланган бош келишикдаги -ма қ /- м¡к аффиксли ҳ аракат номи асосан эга, баъзан кесим ёки ани қ ловчи вазифаси да келади. Эгаси –ма қ /- м¡к аффиксли ҳ аракат номи билан ифодаланган гапларнинг кесими асосан от ёки от туркумидаги сўзлар билан ифодаланади: Ибра ҳ им ғ а қ ону қ т и л ¡ м ¡ к фариза эрди ( Қ Р) .F и й б а т қ ы лма қ улу қ йазу қ лардын турур (НФ) .-ма қ/-мэк аффиксли ҳаракат номи келишик аффикс лари билан қўлланганда ҳар бир келишик формасининг характерига мувофи қ равишда турли синтактик вазифаларни бажаради: Азынлар айбыны к Ј р м ¡ к н и қ ой ғ ыл (ХШ) . Илм Ј г р ¡ н м ¡ к к ¡ кэлдим ( Қ Р) . Андын йаранлары қ атты қ с Ј з л ¡ м ¡ к д и н йы ғ дылар (ТФ) . -ш(-ыш/-иш, -уш/- µ ш ) аффиксли форма эски ўзбек тилида кам истеъмолда бўлиб, айрим ёдгорликларда учрайди: Й ¯г¯р ¯ш д¡ забунра қ дур (Бобурнома). ... буларны ¦ ал ыш ы ва бер иш и (Бобурнома). -в/-ув/- ¯в аффикли форма кам қ ўлланган: Ондын икки киши болды са қ ла в (ШН). Сифатдош формалари. Туркий тилларда сифатдош предметнинг белгиси бўлган иш- ҳ аракат ва ҳ олатни ҳ амда бевосита иш- ҳ аракат ва ҳ олатни англатади. Сифатдош формаларида белги- ҳ аракат маъноси билан бирга, грамматик замон маъноси ҳ ам мавжуд бўлади. Бу ҳ ол сифатдош формаларининг ҳ аракат номи формаларидан фар қ ловчи асосий белгисини ташкил этади. Сифатдош формаларини замон ну қ таи назардан қ уйидаги икки асосий группага ажратиш мумкин: 1) ўтган замонни ифодаловчи

сифатдош формалари. Бу группага -мыш/ -миш, -ду қ /- дµк //- ту қ /- тµк ,- ғ ан/- г¡н //- қ ан/- к¡н ,-ан/- ¡ н аффикслари билан ҳ осил бўлувчи формалар киради; 2) ҳ озирги - келаси за монни ифодаловчи сифатдош формалари. Бу группани -р(-ар/- ¡ р, - yp/- µ р , -ыp / -up, - й yp /- йµр ), -маз/- м¡з //-мас/- м¡с , - ғ у/- гµ - қ у/- кµ , - ғ учи/- гµчи //- қ учы//- кµчи , -дачы/- д¡чи //-тачы/- т¡чи , - ғ лы/-гли, - acы /- ¡ си ва бош қ а аффикслар билан ҳ осил бўлувчи формалар таш кил этади. Œтган замон сифатдошлари . - ғ ан/- г¡н (- қ ан/- к¡н ) аффиксли сифатдош эски ўзбек тилининг барча даврлари учун характерли бўлган ва фаол қ ўлланган. Қ ўлланиши, маъно ва функциялари: 1. Атрибутив позицияда қ ўлланиб, ани қ ловчини ифодалайди. Ани қ ловчи вазифасида келган – ғ ан/- г¡н аффиксли сифатдош атри бутив ўрам ташкил этади ва улар гап трансформациясида бўлиши мумкин: а) эга+кесимдан иборат ўрамларда – ғ aн /- г¡н аффиксли сифатдош предикатив бирикмани ташкил этади : Ч э р и к т у ш к ¡ н йэрг¡ кэлдил¡р ( Қ Р) . Жумламыз р ā зимиз бу икки улу ғ ы м ы з с Ј з л ¡ г ¡ н сЈзг¡ (НФ). б) сўз бирикмаси қ олипида бўлади : Раст сЈзл¡ г ¡ н х а т у н л а р бурч қ ылсалар,... (ТФ) . В а ф а қ ы л ғ ан к и ш и л ¡ р г ¡ вафа қ ыл (МН) ; 2. - ғ ан/- г¡н аффиксли сифатдош отлашади ва от бажарадиган синтактик функция сларда қ ўлланади: Бу йаратыл ғ ан сиз л¡рд¡ болса,... ( Қ Р) . Мэни йаманла ғ ан ҳ алак болды (НФ) . Сэни кЈрг¡н Ј зиндин йат болур (МН) .

Отлашган - ғ ан/- г¡н аффиксли сифатдош отга хос грамматик белгиларга эга бўлади ва шунга мувофи қ ҳ ар хил синтактик функцияларни бажаради: а) -лар/- л¡р кўплик аффиксини олади: А ны¦ бирл¡ бол ғ анлар... бут ғ а табынурларды (ТФ) . Қ аму ғ ту ғғ анлар Ј лди ( Қ Р) . Йана эрм¡н т э г ¡ н л ¡ р з ā р бол ғ ай (ХШ) . б) эгалик аффиксини олади: Мэн там ā м ā лым бол дум, ҳ эч б и л м ¡ г ¡ н и м қ алмады (НФ) . Бу сизни¦ к э л т µ р г ¡ н и ¦ и з бизг¡ йарамас ( Қ Р) ; в) келишик аффиксларини олади: Ул сор ғ аны ¦ны кэт¡ргил (НФ) . Йы қ ыл ғ анлар ғ а андын дастгирлик йэтк¡й (Навоий М Қ ) . 3. – ғ ан / - г¡н аффиксли сифатдош учун, со¦ ( со¦ра ), бирл¡ , к¡би , бэрµ каби кўмакчилар билан қ ўлланади: Сув тарт қ ан у ч у н ижрасын бэр¡йин ( Қ Р) . Бу бир қ ор ғ анны ал ғ ан бил¡ нэ иш ачыл ғ ай(БН). 4. – ғ ан/- г¡н аффиксли сифатдош -тэк қ ўшмчасини қ абул қ илади : Тил¡б Шавур айыт ғ ан-тэк нишанын //сорар ш а ҳ заданы¦ тур ғ ан мак ā ньн (ХШ) . Му ғ анний муси қ ий а ғ аз қ ы лды//атасы торбасында йы ғ ла ғ ан-тэк (СС) . -мыш/-миш аффиксли сифатдош эски ўзбек тилининг барча даврларида фаол қ ўлланган бўлиб, унинг грамматик маъно ва функцияларининг тара ққ иёт даврлари икки бос қ ичга бўлинади: биринчи бос қ ич XV асрдан олдинги даврларни, иккинчи бос қ ич XV аср ва ундан кейинги даврларни ўз ичига олади. 1. Œзбек тилининг олдинги даврларида – мыш/-миш аффиксли сифатдош формасининг қ адимги грамматик маънолари ва функциялари са қ ланган, яъни:

а) предметнинг ҳ аракат белгисини кўрсатиб, ани қ ловчи вазифасида келади: Келмиш йолларына йандылар (Таф.). Бу қ илмыш иш бирл¡ биз залимлардын болур-миз ( Қ Р); б) эгалик аффиксларини қ абул қ илади: Агар бу аймышы¦ сЈз раст эрс¡ ,..(Таф.). в) келишик аффикслари билан қ ўлланиб, гапнинг иккинчи даражали бўлакларини ифодалайди: Эшиткил бу ғ азалда ишл¡ридин // Му ҳ аммад хожа бэг аймышларыдын (МН). Шамъун булардын қ ачмышда сувсамыш эрди ( Қ Р). 2. Œзбек тилининг XV аср ва ундан кейинги тара ққ иёт даврларида –мыш/-миш аффиксли сифатдошнинг грамматик маънолари ва функциялари чегараланган бўлиб, унинг асосан ўтган замон феъли сифатида қ ўлланиши давом этган. Œтган замон сифатдошини ясовчи –ду қ /- дµк аффикси қ адимги ёдгорликлар тилида –ту қ /- тµк кўринишида ҳ ам қ ўлланган. Грамматик маънолари ва функцияларижи ҳ атидан –мыш/-миш аффиксли сифатдошга ўхшайди: Макка ачылду қ кун болды (Таф.). Йусуф ғ а йы ғ ладу қ ум кЈзµмни а қ арды ( Қ Р) Ҳ озирги - келаси замон сифатдош формалари. - р аффиксли форма. Бу аффикс -р, -ap/ - ¡ р, -ур/- µ р, - ыp/-up, -йyp/- йµp вариантларда қ ўлланган бўлиб, булардан қ айси бирининг ишлатилиши шу аффиксни қ абул қ илувчи феъл негизининг характерига, унинг қ андай товуш билан тугаган бўлиш ига бо ғ ли қ . Ундош билан тугаган бир бў ғ инли феълларнинг бир группа сига -ар/- ¡ р, бош қ аларига -ур/- µ р вариантлари ( қ ач+ар,кэт+ ¡ р, бар+ур, бил+ µ р), ундош билан тугаган икки ва ундан орти қ бў ғ инли феълларга –yp/- µ p вариантлари қ ўшилади ( қ айтар+ур, эшит+ µ р, уруш+ур,

кэлтµр + µ р, қ айтарыл+ур, кЈрс¡тил + µ р каби). Баъзи манбаларда ундош билан тугаган айрим феълларга –ыp / -up формасида қ ўшилиши ҳ ам учрайди . Унли билан тугаган феълларга -р ёки -йур/- йµр вариантлари қ ўшилади (башла+р ёки башла +йур, ишл¡ +р ёки ишл¡ + йµр ). Ёзма ёдгорликлардан маълум бўлишича, туркий тиллар тара ққ иётининг қ адимги даврларида унли билан тугаган феълларга -йур/- йµр вариантлари қ ўшилиши характерли бўлган. Масалан, Œ рхун-Енисей ва қ адимги уй ғ ур тили ёдгорликларида бундай феълларга асосан –йyp / - йµ p вариантлари қ ўшилган, XI- XII аср ларга оид Қ Б, ҲҲ ва бош қ а манбаларда ҳ ам кўпинча шу вариант лари қ ўшилган. Унли билан тугаган феълларга -р ёки -йур/- йµр қ ўшилиши ҳ а қ ида Ма ҳ муд Кош ғ арий ҳ ам маълумот берган. Унинг кўрсатишича, бундай феълларга -р ўрнида –йyp / - йµp қ ў шилиши XI асрда ар ғ улар тили учун хос бўлган. -р аффиксли сифатдошнинг бўлишсиз формаси -маз/ - м¡з //-мас/- м¡с аффикси ёрдамида ҳ осил бўлади. Бу аффикснинг жарангли -маз/- м¡з вариантлари ў ғ уз группасидаги туркий тиллар учун хос бўлиб, қ ипчо қ ва қ арлу қ группасидаги туркий тилларда асо сан жарангсиз -мас[- м¡с вариантлари қ ўлланади. Œрхун-Енисей ва қ адимги уй ғ ур тили ёдгорликларида ҳ ам фа қ ат жарангли маз/- м¡з вариантлари қ ўлланган бўлиб, Қ Бда -маз[- м¡з ва -мас/- м¡с вариантлари параллел истеъмолда бўлган. -р аффиксли сифатдошнинг қ ўлланиши, маъно ва функ- циялари:

а) ани қ ланмиш вазифасида келган сўз -р аффиксли сифатдош ифодалаган иш- ҳ аракатнинг субъекти бўлади: Бу а қ а р ары ғ ким, сэ¦¡ бэрдим,... (ТФ) . КЈр¡ б и л м ¡ з к и ш и ба ғ рын тили¦из (ХШ) . КЈ¦ул бэр м ¡ к Ј ¦ у л б э р м ¡ с к и ш и г ¡ (СС) ; б) -р аффиксли сифатдош англатган иш- ҳ аракатнинг субъекти ани қ ланмишдаги эгалик аффикси ор қ али ифодаланади: Ту ғ рур a ғ p ы ғ ы кирди эрс¡ , Марйам қ а ҳ тутды (ТФ) . КЈни сЈз л ¡ й µ р кЈ¦лµн бар эрс¡ , ай ғ ыл ( Қ Р) . 2. -р аффиксли сифатдош от ўрнида қ ўлланганда отга хос грамматик белгиларга эга бўлади ва шунга мувофи қ ҳ ар хил син тактик функцияларни бажаради: а) эгалик аффикслари билан қ ўлланади: Лек мумкин дурур дава қ ылурум//саъй этиб ҳ ажаты¦ рава қ ылурум (Навоий СС) . Жа ҳ анда сэндин Јзг¡ йо қ т и л ¡ рим (ХШ) ; б) келишик аффикслари билан қ ўлланади: Сэни¦ иш қ ы¦да сайрар ғ а Харазмий... (МН) . Бизни¦ кэлµримизни эшитиб, қ ачыб бу айтыл ғ ан уч йурт ғ а бардылар (Ш.тар.) . 3. -р аффиксли сифатдош кўмакчилар билан қ ўлланади: Олтурур учун қ абыл йер эрди (БН). ¤лм¡сдин бурун ачыб кЈзµмни ..(Навоий ФШ). - ғ у/- гµ (- қ у/- кµ ) аффиксли сифатдош. Қ ўлланиши, маъно ва функциялари: 1. Атрибутив позицияда қ ўлланиб, ани қ ловчини ифодалайди, Бунда - ғ у/- гµ аффиксли сифатдош атрибутив оборотни ташкил этади ва бундай оборотларда сифатдош формасидаги феълдак англашилган иш- ҳ аракатнинг субъекти икки хил йўл билан ифо даланади:

а) ани қ ланмиш вазифасида келган сўз -гу/- гµ аффиксли си фатдош ифодалаган иш- ҳ аракатнинг субъекти бўлади: Мэним и лкимдин к э л м ¡ г µ иш билгµрди (ТФ) . Тузуб йэттил¡р ав а в л а ғ у йэрг¡ (ХШ) ; б)- ғ у/- гµ аффиксли сифатдош англатган иш- ҳ аракатнинг субъ екти ани қ ланмишдаги эгалик аффикси ор қ али ифодаланади: С Ј з л ¡ г µ к µ ч µ м йо қ ( Қ Р) . Сэни¦ й э г µ ашы¦ сэни Хизр йалавач табару башла ғ ай (ТФ) . 2. - ғ у/- гµ аффиксли сифатдош от ўрнида қ ўлланганда отга хос грамматик белгиларга эга бўлади ва шунга мувофи қ ҳ ар хил синтактик функцияларни бажаради: Қ айда бар ғ усыны билм¡г¡йл¡р (ТФ). На қ ыл ғ усы билм¡с болды (НФ). - ғ учы/- гµчи (- қ учы/- кµчи ) аффиксли форма - ғ у/- гµ аффиксли сифатдошга шахс отини ясовчи -чы/-чи аффикси қ ўшили ши билан ҳ осил бўлади. Шунинг учун ҳ ам бу формада феъллик хусусияти кучсизланиб, от туркумига я қ ин туради: К у ч қ ы л ғ учы з ā лим эрди (ТФ). ҚҚ уйашны¦ эсиз кЈзни Қ айтар ғ учы қ удрати бар ( Қ Р ). Ошул та ғ қ аз ғ учы Фар ҳ ā дны кЈрсµн (ХШ) ; -дачы/- д¡чи (-тачы/- т¡чи ) аффикси билан ясалган сифатдош ҳ ам қ адимги ёдгорликлар тилида фаол қ ўлланган бўлиб, ўзбек тилида XV асрга қ адар қ ўлланиб келган: Мен сени¦ т£р¯тт¡чи¦ , йараттачы¦ -мен (Таф.). Биз йерни кЈкни т£р¯тт¡чи т¡¦риг¡ табынур-миз (Таф.). - ғ лы/-гли аффиксли сифатдош ҳ ам эски ўзбек тилининг илк даврларида кенг қ ўлланган бўлиб, маъно ва функциялари бўйича -дачы/-дэчи аффиксли сифатдошларга ўхшайди: Ким¡рс¡ ма¦а ра ҳ м қ ылма ғ лы йо қ ( Қ Р) . Тушинд¡ кЈрди ким, к э л и г л и кэлди (НФ) .

-адур ғ ан /- ¡д¯рг¡н аффиксли сифатдош. Бундай сифатдошлар XV асрдан кейин қ ўлланган: Мени шайд ā қ ыладур ғ ан бу к£¦¯лд¯р, бу к£¦¯л, х ā р-у расв ā қ ыладур ғ ан бу к£¦¯лд¯р, бу к£¦¯л (Лутфий). К ā булдын к ¯ч кел¡д¯рг¡н жы ҳ атыдын султ ā н ғ а қ ошула алмайдурлар (Бобурнома). Равишдош формалари. Эски ўзбек тилида қ уйидаги аффикслар билан равишдош ҳ осил қ илинган : -б(-ыб/-иб,-уб/- µ б) аффиксли равишдош. Қ ўлланиши, маъно ва функциялари қ уйидагича: 1. Шахсли феълдан англашилган иш- ҳ аракатнинг бажарилиш ҳ олатини кўрсатиб, равиш ҳ олини ифодалайди. Бунда равишдош ифодалаган иш- ҳ аракат билан шахсли феъл ифодалаган иш- ҳ аракат ўртасидаги ва қ т муносабати қ уйидагича икки хил бўлади: а) равишдош ифодалаган иш- ҳ аракат шахсли феъл ифодала-ган иш- ҳ аракатдан олдин бажарилади. Бундай ҳ олларда равиш-дош асосан ҳ аракат маъносини ифодаловчи феъллардан иборат бўлади: Буйурдылар ким, ҳ ужрасын бузуб, туфр ā ғ ын х ā на қ ā ҳ дын таш қ ару ташласунлар (Навоий МН). Бух ā р ā дын қ авун келтµрµб , бир мажлисда кестµрдµм (БН) . б) равишдош ифодалаган иш- ҳ аракат шахсли феъл ифодала-ган иш- ҳ аракат билан бир ва қ тда бажарилади. Бунда ҳ ар иккала иш- ҳ аракат ҳ ам одатда такрорланувчи, давомли бўлади: Чы қ тылар қ ор ғ аны ғ а чап қ ыллашыб (ШН). Қ айда кЈрс¡м наъл на қ шыны Јп¡р -мен йуз сµрµб (Фур қ ат). 2. Шахсли феълдан англашилган иш- ҳ аракатнинг бажарилиш ва қ тини кўрсатиб, пайт ҳ олини ифодалайди ёки пайт эргаш гап- нинг кесими вазифасида келади: Йа ҳ уда бир

сЈзни эшитиб уру қ обди ( Қ Р) . Ахшам н а м а з ы қ ылиб эвинг¡ кирди (НФ). 3. Шахсли феълдан англашилган иш- ҳ аракатнинг юзага кели- шидаги сабабни кўрсатиб, сабаб ҳ олини ифодалайди ёки сабаб эргаш гапнинг кесими вазифасида келади: Андын қ op қ y б ба шым а қ арды ( Қ Р) . Агар айсам башымдын кэчмишин мэн// т а н ы р к а б барма ғ ын тишл¡г¡й -сэн (ХШ) . 4. -б аффиксли равишдош ифодалаган иш- ҳ аракат кейинги феълдан англашилган иш- ҳ аракатнинг аксини кўрсатади, яъни равишдош ифодалаган иш- ҳ аракат билан кейинги феълдан анг-лашилган иш- ҳ аракат бажарилиши ну қ таи назардан бири иккин чисига зид бўлади. Шунинг учун бундай ҳ олларда кейинги феъл кўпинча бўлишсиз формада қ ўлланади: Сиз кэлиб, ани кэлтµрм¡с¡¦из , сизг¡ да қ ы бу ғ дай бэрм¡з -мэн ( Қ Р) . Бу бу ғ дай к Ј р г ¡ з и б , арпа сатар ул (ХШ) . 5. Равишдошнинг -б аффиксли формаси бо ғ ловчилик вазифа- сини ҳ ам бажаради, яъни гапда уюшиб келган феълларнинг ол- дингиси (ёки олдингилари) шу равишдош формасида келиб, уюши қ бўлаклар ўртасидаги бо ғ ланишни кўрсатади: Бу йал ғ анчилар мэни т у т у б , а ғ зым ғ а қ ан суртуб, сэ¦¡ келтурдил¡р ( Қ Р) . Аны тахт уз¡ к э ч и р и б , башына таж қ ойуб, мамлакатни а¦а таслим қ ы лы¦ыз (СС) . -а/- ¡ (-й ) аффикси билан ясалган равишдош қ уйидаги хусусиятларга эга: 1. Якка ҳолда қўлланади. Бунда шахсли феъл ифодалаган иш- ҳаракатнинг бажарилиш ҳолатини билдиради : Бир кун Исмаил ав қа бармыш эрди, Ибр āҳимны кЈр¡ келди ( ҚР). Йµзµ¦дин эмди а¦а ашна тил¡й келдим (Лутфий).

2. Қ ўшма феълнинг компоненти бўлиб келади: Йол башында тура қ алды Мирза (ШН). Иттифа қ қ ыла алмай, париш ā н барыб...(БН). 3. Кўпинча такрор қ ўлланади. Бунда ҳ ам шахсли феъл ифодалаган иш- ҳ аракатнинг бажарилиш ҳ олати кўрсатилади: Фыр ā қ отына йана-йана келдим (Лутфий). Тамшый-тамшый аны қ ылай н£ш (Навоий МЛ) -у/- µ ( унлидан кейин –йу/- йµ ) аффикси билан ясалган равишдош қ адимги ёдгорликларда кенг қ ўлланган бўлиб, эски ўзбек тилида XV асрга қ адар анча актив истеъмолда бўлган, маъноси, функцияси бўйича –а/- ¡ (-й) аффиксли равишдошга я қ ин туради. Мисоллар: КЈз йашы йы ғ лайу, туш¡йин дер айа қ ына (Саккокий). А¦а қ аршу туру билм¡ди ( Қ Р). Қ арындашлары аны ав ғ а алу бардылар ( Қ Р). Кишил¡р Муса йалавач қ а к¡лµ башладылар (ТФ). Равишдош ясовчи –бан/- б¡н (ундошдан кейин: -ыбан/- иб¡н //-убан/- уб¡н ) аффикси –б ( -ыб/-иб//-уб/- µ б ) аффиксига – ан/- ¡ н қ ўшилиши билан ҳ осил бўлган.Эски ўзбек тилида шеърий асарларда ишлатилган бўлиб, функцияси ҳ ам чегараланган. Бу равишдош шакли шахсли феъл ифодалаган иш- ҳ аракатнинг бажарилиш ҳ олатини, сабабини кўрсатади.Мисоллар: Чы қ ты ул мы¦ча киши атланыбан// иш қ ылур ғ а барысы қ атланыбан (ШН). Қ учубан йы ғ ладым атам айа ғ ын (Фур қ ат). Ул анда қ олдыса азиз қ адашым// ҳ ам бирг¡ келиб¡н болуб йолдашым (ХШ). - ғ алы/- г¡ли //- қ алы/- к¡ли аффикси билан ясалган равишдош ҳ ам туркий тилларда қ адимдан кенг қ ўлланиб келган бўлиб, эски ўзбек тилида ҳ ам актив истеъмолда

бўлган. Ҳ озирги ўзбек тилида бу аффикс – ғ ани(- қ ани/- кани ) кўринишида ишлатилади. Бу равишдош шахсли феъл ифодалаган иш- ҳ аракатнинг бажарилишидаги ма қ садни билдиради. Мисоллар: Ул ҳ ана қ а ҳғ а ойна ғ алы кирдил¡р (Нав. МН). Малик анларны Јлдµрг¡ли қ асд қ ылды (Таф.). Йусуфны кЈрг¡ли зиндан ғ а келµр эрдил¡р ( Қ Р). - ғ ач/- г¡ч /- қ ач/- к¡ч билан ясалган равишдош қ адимги ёдномаларда учрамайди. Эски ўзбек тилида, асосан, XV асрлардан бошлаб кузатилади. Бу равишдош пайт маъносини билдиради, яъни бу равишдош ифодалаган иш- ҳ аракат тугаши билан шахсли феъл ифодалаган иш- ҳ аракат бошланади. Мисоллар: Йана шам ол ғ ач, олдылар бары маст (Нав. СС). Ачыл ғ ач келиб эрт¡си ҳ ужрасы// қ ылур жан-у жанжал ҳ ар эрт¡си (Му қ .). - ғ унча/- гµнч¡ //- қ унча/- кµнч¡ аффикси билан ясалган равишдош эски ўзбек тилида анча кенг истеъмолда бўлиб, қ адимги ёдгорликларда кам қ ўлланган. Бу равишдош ҳ ам пайт маъносини билдиради, яъни равишдош ифодалаган иш- ҳ аракат бошлангунга қ адар шахсли феъл ифодалаган иш- ҳ аракат юзага чи ққ ан бўлади ёки давом этган бўлади. Мисоллар: Хан йеткµнч¡ аны қ уладылар (ШН). Лутфий мискиндин Јлгµнч¡ дуа болсун се¦¡ (Лутф.).

Адабиётлар : 1. Абдура ҳ монов Ђ. Тарихий синтаксис.-Т., 1974. 2. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка.-М.- Л.,1962. 3. Серебринников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно- историческая грамматика тюркских языковю Фонетика, морфология, синтаксис.-М., 1986. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Феълнинг функционал формалари

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари

Феъл - суз туркуми 2

ХIII-ХIX асрларда яратилган филологик асарлар

Феъл - суз туркуми