Fe’l nisbatlari paradigmasi. Nisbatlarning so’z yasalishi va so’z o’zgartirishga munosabati - Tilshunoslik - Referatlar

Fe’l nisbatlari paradigmasi. Nisbatlarning so’z yasalishi va so’z o’zgartirishga munosabati

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

Fe ’ l nisbatlari paradigmasi . Nisbatlarning so’z yasalishi va so’z o’zgartirishga munosabati Reja: 1.Nisbat shakllarining yasalishi. 2.Fe’l nisbatlarining mohiyati va ular tabiatidagi xususiyatlar. 3.Aniq, orttirma, birgalik, o'zlik va majhul nisbat shakllari UGMsi. Ularning nutqiy voqelanishi.

Nisbat tushunchasi, aniq nisbat,mavhum va o`zlik nisbat, orttirma nisbat, birlgaik nisbat, nisbat UGMsi, har bir nisbat shaklining UGM si, foil, foilning ishtirok tarzi, nisbat paradigmasi, nisbatlarning so`z yasalishiga munosabati, nisbat shakllarining nutqiy voqelanishi, birgalik nisbat shakli va harakat nomi shakli orasidagi farq, lug`aviy vosita, hosila. Fe’l nisbatlari o’zbek tilshunosligida ancha mufassal tavsiflangan. Fanimizda fe’l nisbatlariga bag’ishlab yozilgan S.Ivanov, S.Mamatqulov, H.Ne’matov, F.Saidov, S.Sultonsaidova, U.Tursunov, S.Ferdaus, E.Fozilov, A.G’ulomov, A.Hojiyev va boshqalarning tadqiqotlarida nisbat shakllari mufassal o’rganilgan. Umumturkiyshunoslik adabiyotida fe’l nisbatlari masalasi N.A.Baskakovning qoraqalpoq tiliga bag’ishlangan tadqiqotida, E.Sevortyanning fe’l so’z yasalishiga bag’ishlangan katta monografiyasida, A.Sherbakning turkiy tillarning qiyosiy- tarixiy grammatikasiga bag’ishlangan qator ishlarida tahlil qilingan. Fe’l nisbatlari deganda nima tushuniladi? Formal (shakliy) yo’nalishda fe’l o’zaklaridan keyin, yasama fe’llarda esa fe’l yasovchi qo’shimchadan keyin o’zak-negizga qo’shilib keladigan -t,-iz,-ir,-ar,-sat,-dir(-tir),-l(-il),-n(-in),-sh(-ish) kabi qo’shimchalar nisbat shaklini yasovchilar va shunday qo’shimchali hosilalar fe’l nisbatlari deb aytiladi. Chunonchi, Yuvmoq ishlamoq to’qimoq Yuvdirmoq ishlatmoq to’qitmoq Yuvilmoq ishlanmoq to’qilmoq Yuvinmoq Yuvishmoq ishlashmoq to’qishmoq Ushbu paradigmada fe’llar nisbat paradigmasini yuzaga chiqargan. Nisbat shakllarining yasalishi . Yasalish xususiyatiga ko’ra sodda va mustasnosiz shakl birgalik nisbat shaklidir. U qat’iy ravishda unli bilan tugagan o’zak-negizlarga - sh, undosh bilan tugagan o’zak-negizlarga - ish qo’shimchasini yasash bilan hosil bo’ladi: o’qishmoq, to’qishmoq, boqishmoq, gapirishmoq, tunashmoq, turishmoq va boshqalar. Majhul nisbat va o’zlik nisbat . Ushbu nisbat qo’shimchalari bir xil shaklga ega ekanligi hammaga ma’lum. Majhul nisbat qo’shimchasi ko’pincha –-l, -il, o’zlik nisbat qo’shimchasi esa - n, -in bilan ifodalanadi. Lekin -l, -il, -n, -in oppozitiv shakllarga o’zbek tilida sanoqli fe’llargina ega:

Ba’zi holatlarda o’zlik nisbat shakli ham, majhul nisbat shakli ham -n, -in qo’shimchasi bilan yasaladi. Chunonchi, 1. Botir yovga arslondek tashlandi. 2. Yog’och- taxtalar aravaga tashlandi. 1-holatda o’zlik ma’nosi, 2-holatda esa majhullik ma’nosi voqelangan. Orttirma nisbat . Bu nisbat shaklining unumli qo’shimchalari –t, -it; -tir, -dir sanaladi va bunda atigi bitta qat’iy qonuniyat mavjud: -t, -it qo’shimchasi unli bilan tugagan ko’p bo’g’inli so’zlarga qo’shiladi (o’qit, uxlat, qurit, so’rat, ishlat, cho’qit, jo’nat…), –tir, -dir qo’shimchasi ko’pgina hollarda bir bo’g’inli tub fe’llarga qo’shiladi (yedir, yozdir, keltir, suzdir, chizdir, oldir, choptir, kuldir…) . Lekin bu qat’iy qoida emas. Chunki juda ko’p bir bo’g’inli so’zlarning orttirma nisbat shakli -r, -ir: uchmoq-uchir, bitmoq-bitir, pishmoq-pishir, qochmoq-qochir; -az, -iz : emmoq-emiz, tommoq-tomiz, oqmoq-oqiz; -sat: ko’rsat; (atigi bitta) -giz, –kiz, –qiz, –g’iz, –gaz, –kaz, –qaz, –g’az:yurgizmoq, ketkizmoq, yutqizmoq, yurg’izmoq, ko’rgazmoq, bitkazmoq, yutqazmoq, turg’azmoq; -gar, –kar, –qar, –g’ar: boshqarmoq, bitkarmoq, o’ng’armoq kabi qo’shimchalar bilan ham hosil bo’ladi. Fe’l nisbatlarining tabiati. Nisbat shakllari fanimizda ancha mufassal o’rganilgan bo’lishiga qaramasdan bu shakllarning tabiati to’g’risida yagona bir qarash mavjud emas. Ba’zi tilshunoslar nisbatlarni fe’l yasalishi doirasida ko’radilar va fe’ldan fe’l yasalishi deb talqin qiladilar. Ba’zilar esa uni so’z o’zgartirish deb forma yasash yoki

lug’aviy shakl yasash doirasida ko’rib o’tadilar. E.Sevortyan, S.Ivanov tadqiqotlaridan keyin nisbatlarni leksik-grammatik, ya’ni ham so’z yasashga, ham so’z o’zgartirishga aloqador kategoriya sifatida talqin etish rasm bo’ldi. Lekin bunda ham nima so’z yasalishi-yu, nima so’z o’zgartirish ekanligi aniq emas. Bir narsa shubhasizki, juda ko’p fe’llarning forma yasalishida ularning beshala nisbat shakli ham bir so’zdan yasalavermaydi. Juda ko’p fe’llardan atigi ikki, uch nisbat shakli yasaladi, xolos. Chunonchi, jonlanmoq, go’zallashmoq, ommalashmoq kabi bir qator fe’llardan nisbatning hamma shaklini ham yasab bo’lmaydi. Bundan tashqari, fe’llarning o’zlik, birgalik, orttirma va majhul nisbatlarining ayrim shakllari ularni hosil etgan bosh fe’ldan ma’no jihatidan shu darajada uzoqlashganki, ularni bir-biriga bog’lash qiyin. Chunonchi: sevmoq – sevinmoq Kelmoq - kelishmoq Chiqmoq – chiqishmoq Tegmoq – tegishmoq Ko’pgina tadqiqotchilar orttirma nisbatning o’timsiz fe’ldan o’timli fe’l yasash vazifasini to’la-to’kis so’z yasalishiga nisbat beradilar: kulmoq-kuldirmoq, kelmoq-keltirmoq . Har holda, nisbatlarning so’z yasalishiga va so’z o’zgartirishga, jumladan, lug’aviy shakl yasashga munosabati murakkab va munozaralidir. Ko’pchilikka ma’lumki, har bir grammatik shakl ma’lum bir paradigma doirasiga birlashadi, grammatik kategoriya tarkibida bo’ladi. Demak, har bir shakl uchun kategorial va xususiy UGM xosdir. Nisbat kategoriyasi va shakllarida ham UGMlarni farqlash har bir nisbat shaklining muayyan holatda so’z yasashga va so’z o’zgartirishga (lug’aviy shakl yasashga) munosabatini aniq belgilash imkoniyatini beradi. Hosilada nisbat kategorial UGMsining shu nisbat uchun xos bo’lgan ko’rinishi saqlangan bo’lsa, so’z o’zgartirish, lug’aviy shakl yasash hodisasi mavjud. Agar hosilada nisbat UGMsi yo’qolgan bo’lsa, nisbat shakli ham yo’qolgan va hosila o’zining asosidan uzilgan bo’ladi. Demak, bu holatda so’z yasalishi mavjud va hosila yangi lug’aviy ma’noni yuzaga chiqaradi.

Nisbat shakllarining UGMsi. Tilshunoslar, jumladan, S.Ivanov va uning izdoshlari nisbat grammatik ma’nosini “foilning harakatda ishtirok tarzini ifodalash”da deb bilishadi. Demak, nisbat kategoriyasining UGMsi bu “foilning harakatda ishtirok tarzi”. Fe’l nisbatlarida foilning harakatni bajarishda qanday ishtirok etishi xususiylashgan bo’ladi: Aniq nisbat . Salima kir yuvdi. Orttirma nisbat . Onasi Salimaga kir yuvdirdi. Majhul nisbat . Kir yuvildi (Salima tomonidan yuvildi). O’zlik nisbat . Salima yuvindi. Birgalik nisbat . Salima onasiga kir yuvishdi. Ushbu fe’llarning barchasi bitta foil “yuvmoq” harakati bajaruvchisining bir xilliligi bilan o’zaro bog’langan. Faqatgina bu foilning harakatni bajarishdagi ishtirok tarzi turlicha: Aniq nisbat da u o’zi harakatni bajaradi. Aniq nisbat [0] shaklga ega bo’lib, foilning harakatda ishtirok tarzi fe’lning lug’aviy ma’nosi bilan belgilanadi va shunga mos ravishda foilning ishtirok tarzi xilma-xil bo’lishi mumkin. Masalan, 1.Foil harakatning bajaruvchisi: O’timli fe’llarda – Karim xat yozdi. Qush uya qurdi. O’timsiz fe’llarda- Mashina yurdi. Bola chopdi. 2.Foil harakatni o’zida mujassamlashtiradi va bir holatdan ikkinchi holatga o’tadi: Karima qizardi. Bola qo’rqdi. Orttirma nisbat shaklida foil harakatni bajarishga qo’zg’altiriladi, biror ta’sir orqali harakat bajariladi: ”Onasi Salimaga kir yuvdirdi”. “Qiziqchi bolani kuldirdi”. “Xushxabar Karimjonni Toshkentga keltirdi”. “Haydovchi mashinani yurgizdi” kabi gaplarda nisbat UGMsi voqelanadi, ya’ni harakat bajarilishiga tashqi ta’sir mavjud. Ammo “Karimjon xushxabar keltirdi”, “Rahbar ishni yurgizdi” gaplarida orttirma nisbat UGMsi voqelanmagan. Majhul nisbat shakli UGMsi-harakatni bajarishda foilning chetlashtirilishidir: Kir yuvildi. Paxta terildi. Qo’shiq kuylandi.

Juda ko’p fe’llarda, xususan, harakat natijasida obyektning shakli, rangi, tusi, ko’rinishi, o’zgarishini ifodalaydigan fe’llarda ikki xil ma’no voqelanadi: ularning birida foilning harakat tarzi majhul, ikkinchisida esa shu majhullik yo’q. Chunonchi, Sir ochildi.(Sir tergovchi tomonidan ochildi). Sir ochildi (o’z-o’zidan bir holatdan ikkinchi holatga o’tish). “Gul ochildi” tipidagi gaplarda esa majhul ma’no yo’q. Uni aniq nisbat shakliga aylantirib bo’lmaydi. O’zlik nisbat shakli UGMsi harakatni o’z ustida yoki o’z manfaatida bajarish tarzida voqelanadi: Salima yuvindi - Salima yuzini yuvdi. Salima tarandi - Salima sochini taradi. Lekin nisbat shakli yoki hosila foil ma’nosidan uzilsa, nisbat ma’nosi yo’qoladi: Salima sevindi. Bu gapda “sevmoq” fe’lining foili yo’q. Shuning uchun o’zbek tilshunosligida ochildi, osildi, boshlandi, sevindi kabi fe’llarni ajralmas o’zlik/ majhullik fe’l nisbatlari deydilar. Tilshunoslik nazariyasida bunday fe’llarni “medial fe’llar” deyishadi. 6 Bu mohiyatan o’timli fe’llardan yasalgan o’timsiz fe’llardir. Birgalik nisbat UGMsi nutqda foilning harakatni bajarishdagi birgalikdagi ishtirok tarzi sifatida voqelanadi. Fe’l o’zagiga –sh, –ish birgalik nisbat shakli qo’shilganda o’zarolik, birgalik, yordamlashuv kabi ma’nolar yuzaga chiqadi: Salima onasiga kir yuvishdi. Ikki kundan keyin xabarchilar kelishdi. Birgalik nisbat o’zi qo’shilayotgan fe’l asos boshqaruvida o’zgarish yasay oladi: vositali to’ldiruvchi ko’makchili vositali to’ldiruvchiga aylanishi mumkin. Bunda birgalik nisbatga xos bo’lgan “ko’pchilik” ma’nosi yo’qoladi: Fotima singlisi bilan so’rashdi. “Ko’plik” ma’nosi tiklanishi uchun nisbat qo’shimchasi qavatlanadi: Fotima bilan singlisi so’rashishdi. Ushbu gapda nisbat shakli UGMsi voqelangandir. Shunga o’xshash holatlarni chiqishmoq, kelishmoq kabi fe’llarda ham kuzatish mumkin. Yuqorida bayon qilingan fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, nisbat shakli aniq nisbat shakli va umumiy foil bilan bog’langan bo’ladi. Shuning uchun

istagan nisbat shaklini qo’shimcha lug’aviy vositalar yordamida aniq nisbat shakli bilan berish mumkin: 1 .Ona Salimaga kir yuvdirdi - Onasi ta’sirida Salima kir yuvdi. 2 Kir yuvildi - Kimdir (Salima) kir yuvdi. 3 .Salima yuvindi - Salima yuzini yuvdi. 4.Salima kir yuvishdi - Salima kimningdir kir yuvishiga y or dam berdi. Agar hosila shakl ma’nosini tasviriy yo’l bilan aniq nisbat shaklida ifodalashning imkoniyati bo’lmasa, bunday shakl nisbat tizimidan uzilib, mustaqil fe’lga o’tgan bo’ladi.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

O'xshashlar

So’z tukumlarida so’z yasalishi ot yasalishi

So’z birikmasining boshqa til birliklariga munosabati. So’z, so’z birikmasi, qo’shma so’z, turg’un birikma, gap

Leksema va so’z

Lug’at sathi taraqqiyotidagi ichki omillar. So’z yasalishi. Morfemika

So’z–gaplar