Эволюция мурват (механизми)лари - Tilshunoslik - Referatlar

Эволюция мурват (механизми)лари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Эволюция мурват (механизми)лари Режа: 1. Ягона илмий тилга эҳтиёж. 2. Танлаш тамойилининг ялпи умумийлиги. 3. Эволюцияда мослашиш (адаптация). 4. Эволюцияда бифуркация (ҳалокат) мурвати.

www.arxiv.uz Нотирик ва тирик организимлар ҳамда жамият эволюцияси жараёнлари ҳақида турлича ёндашувлар бор. Уларнинг мурвати (механизми)ни тушуниш ва амалиётда шундан келиб чиқиб муносабат белгилаш муҳимдир. Эволюция (аста-секин, ўз-ўзидан ривожланиш) жараёнларини тушуниб олиш, уларнинг механизмлари борлигини англаш учун фанда кўп янги кашфиётлар рўй берди. Материя тузилма (структура)ларида ўзгаришлар қандай содир бўлади, қандай ва нима сабабдан янги сифатлар вужудга келади, ҳар кандай ўз-ўзини ташкиллаш жараёнини ҳаракатга келтирувчи мурват (механизм) нима, деган саволларга жавоб олишга ойдинлик киритилди. Шу нарса равшанроқ маълум бўлмоқдаки, жаҳон тараққиётининг яхлит жараёни тасодифлар ўйини эмас экан. У муайян йўналишга эга бўлиб, ташкилланиш узлуксиз мураккаблашиб бориш жараёнидир. Бу коинотимиздаги объектив тасодифларнинг худди шундай объектив зарурият билан ўзаро тасъири натижасидир. Реаллик шундан иборатки, у зарурият тасодифиятни умуман инкор этмайди, балки табиат қ онунларига мувофиқлик тарзида ривожланиш имкониятининг салоҳиятини белгилайди. Ривожланишнинг яхлит жараёни нотирик табиат, тирик табиат ва жамиятни камраб олади. Материя тузилишининг бу уч даражаси битта занжир халқаларидан иборатдир. Бинобарин, ягона тилда, ягона схема доираси (рамкаси)да умумий бир атамаларни қўллаган ҳолда ривожланиш жараёнини англаб олиш осон бўлади. Ривожланиш жараёнларининг шундай боғлиқ ҳолда талқин этиш барча биологик соҳалар ҳамда табиат ва жамиятдаги жараёнларнинг ўзаро таъсирини системали тахлил (анализ) этиш технологиясини кескин соддалаштиради. Айни дамда ривожланишнинг яхлит жараёнини талқин этиш учун ягона илмий фан тилини яратиш материя тузилиши айрим кўринишларининг генетик алоқадорлигини равшан билиш имконини туғдиради. Бундай тилни яратишдан олдин калит тушунчалар муаммосини ҳал этиш

www.arxiv.uz ҳамда бу тилдан фойдаланиш соҳалари кенгайиб борган сари улар мохиятини талқин этиш ҳам кенгайишини назарда тутиш лозим. Масалан, «Дарвин учлиги» – ўзгарувчанлик, ирсият ва танланиш тушунчалари нотирик моддий тузилмалар, тириклик соҳаси ва ижтимоий ҳаёт ривожи механизмиларининг ўзига хос хусусиятларини талқин этиш имкониятини беради. Аммо бу тушунчалар талқини эндиликда Дарвин ва у яшаган даврдаги талқинга нисбатан чуқур ва кенг маъноларга эга бўлиб қолганига қарамай, улар эволюцион тараққиётни тушуниб олиш учун калит атама хизматини ўташи мумкин. Фанлардаги катта ажралишлар содир бўлиши эндиликда Космос ва Ер ходисаларини тушуниш, нотирик ва тирик табиат ҳамда ижтимоий ҳаёт ягона эволюцион жараёнини илмий англаб олишимизга монеълик қилмаслиги учун ягона илмий тилга эҳтиёж тобора кучайиб бормоқда. Танлов тушунчасини талқин этишда ҳам хилма-хилликлар мавжуд. Уни тамойил дейиш ҳам мумкин. Биологлар бу атамага тарихан ўзларича мазмун бериб келадилар. Бунга кўра , табиатда нисбатан кучли, муҳитга мослашувчанлар яшайди. Булар ичидаги тасодифий омиллар (мутация ҳаракатлари) натижасида вужудга келган белгилар танлаб олиниб, сўнгра ирсият қонуниятларига биноан кейинги авлодга узатилади. Албатта табиий танланиш механизмини ана шундай содда талқинини фақат унинг скелети дейиш мумкин. Аммо бундай қарашлар ривожи натижасида эволюцион жараёнларнинг ҳ озирги замон тушунчаларига эга бўлиб қолдик. Табиий танланиш тўғрисидаги қарашлар ривожи натижасида бу ялпи умумий таснифга – нотирик табиат ва жамиятга ҳам хос ҳодиса эканлиги маълум бўлмокда. Тажрибалар шундан далолат берадики, тасодифий тартибсизликлар (хаос) ўз-ўзидан қандайдир муайян тартибли ҳолат ва қонуниятни вужудга келтиради.

www.arxiv.uz XVIII асрларда «виртуал ҳаракатлар» кўпдан - кўп «эхтимолли давомийлик» тушунчаларида ҳар қандай «э ҳ тимоллик ҳаракатлари» англаб келиндики, бу – физика қонунларига тў ғ ри келмас эди. Чунки бу «виртуал ҳаракт а лар» ни англаш туфайли ҳар қандай тасодифлар сабабли содир бўлиши ҳам мумкинлиги аён бўлди. Демак, ўзгарувчанлик табиатга бутун бир «имконият майдони»ни касб этиб, баъзи бир махсус шарт - шароитларга мувофиқ келадиган фақат айрим бирликлар ўзини намоён қилиши, танланиши учун амалга ошар экан. Танловни ўз объектив қонунлари бўйича табиат рўёбга чиқаради, Ақл эса у ёки бу даражадаги ани қ лик билан бу фактни изоҳлайди. XVIII асрда бу далил механикага хос жараён сифатида қараб келинди. Эндиликда исталган динамик тизимлар ҳамда виртуал ва реал ҳаракатлар алоқадорликларини чуқурроқ ва кенгрок тасаввур қилишимиз мумкин. Масалан, жуда кўп эҳтимолли (фикрий) ҳаракатлардан амалда фа қ ат истисно тариқасидаги ҳаракатларгина «ўтказиб юборилади» . Бош қ ача айтганда , буни амалга оширадиган филътрларни танлаш жуда кўп. Ньютон қонуни эса улардан атиги биттаси, холос. Тирик табиатда турлар ичидаги кураш, Дарвин атаган табиий танлов ҳам яна бир фильтрдир. Танлов тамойилларига эса ҳамма сақланиш қонунлари, жумладан, физика ва кимё қонунлари ҳам киради. Бу тамойилга термодинамиканинг икки қонунини ҳам киритиш мумкин. Танлов тамойили жамиатга ҳам хос ҳодисадир. Бироқ буни содда тушунмаслик керак. Яъни жамиятда, ҳудди нотирик табиатда ва хусусан тирик табиатдаги каби шаклларда бу тамойил амал қилади, дейиш тўғри бўлмайди. Чунончи, ҳайвонот оламидагидек жамиятда ҳам фақат кучлилар яшаб қолади ва ожизларга ўрин қолмайди, тарзида танловни содда тушунмаслик керак. Бошқача айтганда, ақлий жиҳатдан нисбатан онгли, ижтимоий мавқеи (статуси) мустаҳкам, жамиятдаги алоқалари хилма-хил, махоратли ва ҳатто, маълум маънода такомиллашган жамиятларда ғирром, фирибгар одамларгина жамиятда инсонлардек яшай олади, бундай

www.arxiv.uz имкониятлардан маҳрум оддий кишилар хору зор, ночор яшашга мажбурлар, дейиш тўғри бўлмайди. Иқтисодни оладиган бўлсак, ундаги баланс (тенглик) шарт-шароити танлов тамойилини ўзида гавдалантиради. Ижтимоий ҳаётдаги турли тасодифлар йиғилиб-йиғилиб, заруриятга айланади. Жамиятда имконият даражасидаги воқеъликнинг ўзи гўё тасодифлар йигиндисидек намоён бўлади. Ушбу имкониятлар (тасодифий ҳолатларни) англаб олиш, уни воқеликка айлантириш йỹллари, воситалари, усулларини тỹғри танлай олган одамлар, уларнинг уюшмалари (давлати, сиёсий партиялари, ижтимой ҳаракатлар ва бошқалар) ỹз қобилиятларини тỹлароқ, натижадорроқ руёбга чиқара оладилар. ¥у қуқий демократик давлат ва фуқаролик жамиятида яшайдиган фуқароларда танлов тамойилларига асосланиб фаолият кỹрсатиши учун шарт-шароит кенг ва қулай бỹлади. Бу хол ижтимоий тараққиёт ва инсон камолати учун ҳам кенг имкониятларни вужудга келтиради. Демак, танлов тамойили ялпи умумий тасниф (характер)га эга эканини назарда тутиш лозим . Фанда “механизм” сỹзи кỹп қ ўлланилади. Масалан , бозор муносабатлари механизми, генетика механизми, нарх – навонинг шаклланиши механизми ва ҳоказо. Бу сỹз ёрдамида баъзи мантиқий алоқадорликлар , турли ходисаларнинг юзага келиши ва давом этиш тартибини ҳам англаб оламиз. ¤ згарувчанлик, ирсият, танлов атамалари ёрдамида материя ỹзини-ỹзи ташкиллашнинг турли механизмларини ёритишнинг ỹта ỹзгарувчан воситаларини англаб олиб, ҳар қандай ривожланишнинг , жумладан ижтимоий ҳ аётга хос ривожланишнинг ҳам умумий холатларини англаб оламиз. Ҳ озирча турли - туман физик авий табиат ходисаларига хос бỹлган эволюция механизмларини иккита йỹналишини кỹриб чи қ айлик 1-си “адаптация ” (мослашувчанлик, кỹникувчанлик) механизми. 2-си бифуркация (икки тармо ққ а ажралиб кетиш ёки ҳалокат) механизми.

www.arxiv.uz Адаптация механизмида муайян жараён манти қ ий занжирчасида ỹзгариш бỹлса , у мослаштириб олган система (жумладан , организм) даги «адаптация» типи механизми бỹлишдан тỹхтайди. Адаптация механизми асосий хусуятларини билиб олиш натижасида принцип жиҳатидан воқеалар ривожи нинг натижаларини ҳам олдиндан айта оламиз, яъни тахмин қилиш имкониятига эга бỹламиз . Адаптация натижасида ривожланаётган системада таш қ и му ҳ итнинг конкрет шароитларда муайян бар қ арорлик вужудга келади. Бинобарин, му ҳ ит хусусияти, ушбу шароитни ўрганиб , ана шу механизм таъсири остида системанинг параметрларида содир бỹлаётган ỹзгариш майлларини олдиндан айта оламиз. Бош қ ача айтганда, жуда кỹп холатларни у ёки бу даражада олдиндан аниқ белгилаш қобилиятига эга бỹламиз. Бу холатдан селексионерлар кỹпдан бери фойдаланиб келадилар. Физика ва техникада ỹзини - ỹзи ташкиллашда кỹпдан буён ва кенг равишда адаптацияни таъминлашда фойдаланиб келинади. Атроф муҳит тỹғрисида етарли ахборот бỹлган та қ дирда , бу назарияга биноан , у ҳаракат натижаларини олдиндан катта ишонч билан айтиш мумкин. Адаптация механизмлари шундай ноёб хусусиятга эгаки, на ташқи жисмлар тойилиши, на ички тартибсизликлар ушбу механизм туфайли система (бутунлик)ни шу система учун табиат тайёрлаган «эволюциянинг кỹзга чалинадиган канали» остонасидан ташқарисига чиқара олмайди. Шунинг учун ҳам ривожланиш йỹлларини анчайин аниқ олдиндан айтиш мумкин . Фанда узоқ йиллар материя эволюцион ривожланишини англатадиган адаптация (яъни, нотирик табиат, тирик табиат ва жамиятда ташқи муҳитга мослашиш) мурвати борлиги тỹғрисидаги қарашлари етакчи бỹлди. Нарса ва ҳодисаларнинг ỹзини – ỹзи ташкиллашга шу нуқтаи назардан ёндошиб келинди. Аммо тадқиқотлар яна шуни исботладики, эволюция механизмларининг бошқа типи ҳам мавжуд экан. Бу бифуркация механизми бỹлиб, уни тушуниб олиш учун трубадан оқадиган суюқликни

www.arxiv.uz мисол келтириш мумкин. Суюқлик сарфи оз бỹлган пайтда, Пуазейл конунига мувофиқ, унинг оқими ламинал таснифга эга бỹлади, яъни суюқлик қисмлари труба маркази билан параллел равишда силжийди. Ушбу суюқлик ҳаракати труба ичида силжиши учун муайян куч-қувват керак бỹлади. Кувват (энергия) сарфланишидаги фар ққа қараб, маълум бир вақтгача у чизиқли қонунга биноан ỹсиб боради, суюклик зарралари тезлиги эса, ỹз паробалик шаклини сақлаб қолади. Бироқ, ташқи таъсирнинг маълум бир басқичига келгач, суюқлик оқими ҳарактерида сифат ỹзгариши содир бỹлади. Ламинал оқим турбулент оқимига айланиб, босим тезда ỹсади. Бошқача айтганда, суюқлик сарфини белгилайдиган ташқи таъсирнинг муайян чегараси бỹлади. Бунда системанинг эски ташкилланиши барбод бўлади, система ташкилланиш ининг турбулент шакли вужудга келади. Аммо системанинг бу остонавий вазиятида янги ҳолатга келиши бир хилда ке ч майди. Бифуркациядан кейин эҳтимол жỹда кỹп структуралар мавжуд бỹладики, улар доирасида система яна ривожлана бошлайди. Бу структуралардан қай бири ỹзини намоён этишини олдиндан айтиш қийин.Чунки бу нда остона холатидан ỹтиш пайтида тасодифий таъсирлар ташқи мухит флуктацияси мавжуд бỹлиб, ана шу структура танловини белгилайди. Айнан мана шу бифуркация механизми бизнинг оламимиз ривожида алоҳида роль ỹйнайди . Бу ҳолатни тушуниб олиш учун яна битта мисол келтирамиз. Бир эгилувчан таёқнинг икки учидан ушлаб эга бошлаймиз. К увватнинг ошиб бориши билан таёқ тобора эгила боради. Аммо маълум бир босқичга келгач, таёқ синади ва у энди таёқлик хусусиятини йўқотади. Унинг қаердан қандай синишини олдиндан айтиш қийин. Худди шунга ỹхшаб, келажакнинг ноаниқлиги бифуркация механизмининг ỹзига хос хусусиятида намоён бỹлади . Адаптация ва бифуркация механизмлари мавжудлиги тỹғрисидаги концепция Кювьенинг ҳалокат назариясини ҳ ам маълум даражада тиклашни тақоза этади. Дарвиннинг эволюцион таълимотига Кювьенинг

www.arxiv.uz ҳалокат назариясини қарама-қарши қỹйиш тỹғри эмас. Масалан, геологлар ва палеонтологлар Ерда кỹпроқ ёки озроқ доимо фонли радиация (эҳтимол, К уёшнинг Космос муайян бир зонасидан ỹтиши билан боғлиқдир) бỹлиб туришини тасдиқлаганлар. Натижада мутагенез ниҳоятда зич (интенсив) тус олиши туфайли Ерда ҳаёт шароити алмашиб борган. Бу ҳол эски турларнинг йỹқ бỹлиши ва янгиларининг пайдо бỹлишига олиб келган. Биосферанинг ҳалокатли ҳолати бифуркация механизми туфайли содир бỹлиб туради. У ёки бу сабабларга кỹра, эволюцион оқим эволюциянинг бир неча йỹлларига дуч келади. Натижада адаптация мурвати ỹрнини бифуркация (ҳалокат) механизми эгаллайди. Ривожланишнинг характери шундан сỹнг сифат жихатидан ỹзгаради. Энг муҳими, эволюцион жарённинг бундан кейинги ривожланишида бир неча йỹл (вариант)лар пайдо бỹлади. Яъни йỹлларни танлаш қай ҳолда боришини олдиндан айтиш қийин. Чунки бунда тасодифий ҳолатлар ҳал қилувчи роль ỹйнайди . Ушбу айтилганлардан маълум бỹладики, материя ỹзини-ỹзи ташкиллашининг ялпи умумий қонуни мавжуд. Уни фанда дивергенция қонуни деб аталади. У моддий оламнинг барча уч даражаси –нотирик табиат, тирик табиат ва жамият эволюцияси учун хосдир . Система мураккаблашиши билан унинг ҳажми катталашиб ва бифуркация (ҳалокат) ҳолати кỹпайиб боради. Бинобарин, система мураккаблиги ошган сари унинг янада ривожланиб боришининг эҳтимол тутилган йỹллари, яъни дивергенция ҳам кỹпайиб боради. Аммо айнан битта канал (йỹллар)да ривожланаётган иккита системанинг пайдо бỹлиш эҳтимоллиги нолъ (йỹққа)га тенг. Бунинг маъноси шуки, ỹзини-ỹзи ташкиллаш жараёни ташкиллаш шакллари сонининг тобора ỹсиб боришини англатади. Бу ҳолатни қуйидаги мисолда англаб олиш мумкин. Дейлик, иккита бир хил думалоқ устун худди бир хил вертикал босимда турибди. Уларга тинимсиз шамол шиддатли таъсир этмоқда. Устунларнинг механик

www.arxiv.uz хусусиятлари ва вертикал босимлар бир хил бỹлганлиги сабабли, уларда барқарорлик чегараси ҳам айнан бирдек . Л.Эйлер назарияси бỹйича, ҳар икки устунда бифуркация (ҳалокат) бир вақтда рỹй бериши керак. Бироқ, шамол шиддати ҳеч қачон айнан бирдек бỹлмагани туфайли, бифуркациядан кейин ҳар икки устуннинг ҳолати турлича бỹлади. Натижада янги шароитда устунларнинг тебраниши эволюция турли йўлларида содир бўлади. Бошқача айтганда, турлича текисликда улар тебранади. Чунки мувозанат шакллари ҳаддан ташқари кỹпдир. Хулоса: а) ривожланиш яхлит бир жараён бỹлганлиги сабабли , уни яхшироқ англаб олиш учун умумий атамаларни ягона тилда қўллаш мақсадга мувофиқ бỹлади; б) ривожланишнинг йỹллари хилма-хил бỹлганлиги туфайли танлов ҳам турли йỹналишга эга бỹлади; в) эволюцияда материя шакл (система )лари муҳитга мослашуви (адаптация) мурвати (механизми) бỹлади ; г) ундан ташқари эволюцияда бирфуркация мурвати ҳам мавжудки, ситемаларнинг ривожланиш йỹллари танланишида тасодифий ҳолатлар ҳал қилувчи роль ỹйнайди.

O'xshashlar

Функционал-типологик белгилар ва тилларнинг генеалогик таснифи

Ж. Блок яратган грамматика

Узбек тилининг лугат таркиби

Лексикография

Туркий тиллар орфологиясини тарихий-типологик методда урганиш