Бош бўлаклар. Эга ҳақида маълумот - Tilshunoslik - Referatlar

Бош бўлаклар. Эга ҳақида маълумот

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Бош бўлаклар. Эга ҳақида маълумот Режа: 1. Эга бош бўлак сифатида. 2. Эга ва субъект. З. Эганинг ифодаланиши. 4. Эга ҳосил бўлишидаги баъзи моделлар.

Гапнинг тузилиш асосини ташкил этган гап бўлаклари бош бўлаклар ҳисобланади. Бу баъзи дарслик ва қўлланмаларда гапнинг грамматик асоси деган атама остида ҳам ёритилади. Демак,гапнинг тузилиш асосини эга ва кесим ташкил этади. Лекин бу икки бўлак хакида тилшуносликда турлича фикрлар бор. Буларни умумлаштирган ҳолда 3 гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ тилшунослар эгани ҳоким бўлак сифатида эътироф этадилар ва ўзи ҳоким бўлиш билан бирга кесим таркибига ҳам ҳокимлик қилади, дейдилар. Бу нуқтаи назар гапнинг номинатив томонини акс эттиради. Бунга мувофиқ эга фикр предметини, абсолют аниқланмиш саналувчи гап бўлагини билдиради. Кесим эганинг предикатив белгисини, аниқловчи эса нопредикатив белгисини ифода этади. Иккинчи қарашга мувофиқ эса эга ва кесим тенг ҳуқуқий тарзда талқин қилинади. Бу гапга нисбатан субъект-предикат тузилма сифатида қарайдиган мантиқий йўналиш назариясига мансубдир. Бу назарияга мувофиқ ҳукмнинг икки асосий аъзоси - субьект ва предикат эга ва кесимга мувофиқ келади. Улар бир-бирини ўзаро тўлдиради. Улардан бири иштирок этмаса, гап тўлиқсиз бўлиб қолади. Учинчи қараш намоёндалари эса гапнинг абсолют ҳоким бўлаги сифатида кесимни тан оладилар. Эга ҳам унга бўйсунади деб талқин этилади. Бу йўналиш вакилларининг фикрлари, айниқса, туркий тиллар учун энг муҳим. Бироқ бу йўналишни дастлаб француз тилшуноси Л.Теньер ўз назарияси орқали ишлаб чиқди. Унга кўра кесим предикативлик категориясиии ташувчи бўлак ва айни пайтда уюштирувчи марказ(ядро) ҳисобланади. Бу назария бир чўққили назария номи билан машҳур бўлган ҳамда уни муносабат мантиғига таянади дейиш мумкин. Кесимдан бошқа бўлаклар аргументлар сифатида марказнинг қуршови бўлиб хизмат килади. Бу ҳақда кесим борасидаги дарсимизда алоҳида тўхталамиз. Ҳозир эса эга нима учун бош бўлак дейилиши ҳақида фикр юритамиз. Унинг бош бўлак дейилишига асосий сабаб фикр ифодасида гап тизимида алоҳида ўрин тутишидир. У гапнинг нима ҳақида айтилганини,

фикрнинг нима тўғрида баён этишини кўрсатади. Демак, фикр обьектини, нутқ предметини билдиради. Бунда предмет кенг маънода тушунилиб, унга нарса, шахс, воқеа-ҳодиса, белги-хусусият, ҳаракат-ҳолат, сон-миқдор ва ҳаказоларнинг номи ҳам кириши мумкин. Ота қизини тугал мол-дунёси билан узатди. 0қ-рангларнинг аълоси. Эга кесим билан мустаҳкам алоқада. Унинг маъноси, функцияси, урни кесим оркали реаллашади. Худди шунингдек кесимнинг моҳияти, формаси эга ёрдамида белгиланади. Эга нутқ предметини,фикр обьектини, гапнинг темасини билдирса, кесим шу тема ҳақидаги янгиликни, нутқ предмети, фикр объекти тўғрисидаги баённи билдиради: Навоий Газални аввал ичида ўқиди. Турмуш гўзал ва ажойибдир. Навоий мавзесида янги мактаб биноси қурилди каби гапларнинг биринчисида эга-Навоий ҳаракатни бажарувчи шахс, иккинчи гапда эга- турмуш кесимдан англашилган белги қарашли бўлган предмет, учинчи гапдаги эга-мактаб биноси кесим билан ифодаланган ишни ўзига қабул қилган обьект маъноларини билдиради. Эга одатда бош келишик шаклида қўлланади. Бироқ баъзан чиқиш келишик шаклини олган сўзлар ҳам эга вазифасини бажариши мумкин: Унда турли кўкатлардан бор. Бунда бутун булак муносабатини ифода лайдиган синтактик конструкциянинг булакни билдирувчи компоненти айтилмай қолган. Унинг умумий мазмуни буни яққол тасдиқлаб турибди. Булакни билдирувчи сўз кайта тикланса ҳақиқий эга келиб чиқади ва у бош келишикда эканлиги маълум булади: Унда турли кўкатлардан намуналар бор. Демак, бош келишик эганинг асосий грамматик формасидир. Эга вазифасида келган сўз эгалик ва кўплик аффиксларини қабул қила олади. Баъзан бу сўзники қўшимчасини олган бўлади: Бирисиники авжига минганда, иккинчиси бошлайди. Бу ҳодиса аслида қаратувчи ва қаралмиш муносабатини ифодалайдиган синтактик конструкциянинг қисқаришидан туғилган. Бунда қаралмиш вазифасидаги сўз туширилиб, унинг вазифасини ҳам қаратувчи ўз устига олган: Бирисининг ғазаби авжига минганда, иккинчиси бошлайди каби.

Эганинг содда гапда қўлланадиган маълум ўрни бор. Эга одатда кесимдан аввал келади. Баъзан кесимдан кейин келиши ҳам кузатилади. Бу инверсия ҳодисаси деб юритилади. Шеъриятда бу ходиса куп учрайди: Келди бахор, гулбаҳор, Эриб битди оппоқ қор. Эга ва кесим ўрнининг ўзгариши эгани кесимга, кесимни эгага айлантириши ёки гапни бутунлай сўз бирикмасига айлатириб қўйиши ҳам мумкин: ўттиз кун-бир ой. Бир ой - ўттиз кун. Ҳаво тоза- тоза ҳаво-сўз бирикмаси. 3амира ёзган -гап; ёзган Замира аниқловчи-аниқланмиш. Умуман инверсия ҳодисасини ҳисобга олмаганда эга содда гапда кесимдан олдин келади. Бош бўлаклар ҳам, иккинчи даражали бўлаклар ҳам бир-бирига нисбат берилиши асосида тайин этилади. Нисбат берилувчи элемент бўлмас экан, у ёки бу бўлак ҳақида гапириш мумкин эмас. Бош бўлакларнинг ажратилишидаги дастлаб таъкидлаб ўтгани- миздек ҳар хиллик предикатив асосни ҳам икки хил тушунишга сабаб бўлди. Атрибутив логика таъсиридати тилшунослар эга ва кесимни бош бўлаклар, қолганларини иккинчи даражали бўлаклар деб баҳолайдилар. Бунда қуйидаги асосга таянадилар. Биринчидан, бу концепцияга мувофиқ ҳар бир гапдан маълум ҳукм англашилади. Ҳукм доимо икки элементнинг (субьект ва предикат) муносабатидан иборат. Демак, ҳар қандай гапнинг структур асоси субъектга мос келадиган эга, предикатга мос келувчи кесимлардир. қолган гап бўлаклари шу икки структур элементга боғланиб, информация ҳажмини кенгайиши учун хизмат қилади. Бу структур асосдан эга кесимга нисбатан ҳоким, чунки кесим эганинг белгисини ифодалайди. Иккинчидан, предикативлик, бу концепцияга кўра предикатнинг субьект билан муносабати, грамматик планда эса кесимнинг эга билан муносабатидир. Гапнинг асосий белгиси предикативлик экан, предикатив асос бўлган эга ва кесим гапнинг конструктив бирликлари бош бўлаклари саналади. Айтиш керакки, эга конструктив бўлак бўлса

ҳам айрим сўз билан ифодаланиши шарт эмас. Унинг маъноси кесимнинг ўзидан билиниб туради. Эганинг иштироқ этмаслиги эса унинг бир составли гап дейилишга сабаб бўлади. Гапда эганинг қўлланиш-қўлланмаслигига қуйидаги сабабларни кўрсатиш мумкин:1. Эга мазмун жихатидан аҳамиятли бўлиб, шунга кўра логик урғу олса, ҳамма вақт сақланади: Ёрмат йўқ, сен извошни қўш. Логик урғу эгадан бошқа бўлакка тушганда эга махсус ифодалан маслиги мумкин: Келиш, кимни йўқлаб келдингиз бу ерга? 2. Кесимда шахс-сонни курсатувчи грамматик формалар иштирок этган бўлса, эга тушиб келиши мумкин: Бу ерларни яхши кўрасанми? Кесим грамматик шахс-сонни курсатувчи грамматик формантлар олмаса, эга сақланади: У жуда ақлли, ўзи спортчи. 3. Буйруқ гаплар кўпинча эгасиз қўлланади: Тур-жуҳорингга қара! чунки кесим шахс-сонни курсатиб турибди. 4. Бирор асарнинг янги абзац ёки матннинг биринчи гапи одатда эгали бўлади, кейинги гаплар эгасиз бўлиши мумкин: Йигит чанкаган эди, чойни тез-тез ичди. Белбоғига тугилган тангадан олиб пиёлага ташлади. 5. Кўчирма гапли конструкцияларда-муаллиф гапи купинча эгали бўлади: "Куришга ишончим комил"-, деди Муротали. 6. Сўроқ гапда сўроқнинг кучи эгада бўлса, жавоб гапда эга сақланади: "Бино лойихасини ким тузган"-деди инженер»- академик Райкин тузган. 7. Айрим гапларда фикр умумга қаратилади ёки ҳаракатни бажарувчи субъект кўпчилик бўлади. Бунда ҳам эга қўлланмайди: Эгри бўлсанг кул бўласан, туғри бўлсанг гул бўласан ва ҳоказо. Эганинг гапда қўлланиши субьект- билан боғлиқ. Кўпгина гаплар таркибида эга субьект билан тенг келади: Махфуза тинглаб ўтирибди: гапини олсак, ушбу гапда Махфуза логик жиҳатдан субьект, грамматик жиҳатдан эса эгадир. Лекин эга ва субьект ҳамма вақт ҳам тенг келавермайди: Бу расм Эркин томонидан ишланди гапида эга расм, лекин у субьект эмас. Пахта терилди жумласида эса пахта эга, бироқ бу логик обьект, субьект умуман қўлланилмаган.

Бу жиҳатдан эганинг бир неча маъноларини- кўриш мумкин. 1. Кесим феълдан бўлган гапларда эга доим шу ҳаракатнинг бажарувчисини англатавермайди, унинг мазмуни гап структурасига, умумий мундарижага қараб белгиланади. Бунинг икки ҳолати мавжуд, Биринчиси, юкоридаги айтган 2. мисолимиздагидек; аник оборотда- актив конструкцияда эга логик субьектни ифодалайди. Расмни Эркин ишлаган. Бу конструкцияда кесим аник нисбатдаги феъл билан ифодаланиб, бундан англашилган ҳаракатни кабул киладиган предметни (объектни)воситасиз тўлдирувчи кўрсатади. Иккинчиси, мажҳул оборотда - пассив конструкцияда эга логик обьектни ҳаракатни ўзига қабул килган предметни ифодалайди. Бунга расм Эркин томонидан ишланган жумласи мисол бўла олади. Бунда кесим мажҳул нисбатдаги феълдан иборат. Бир конструкцияни иккинчиси билан алмаштириш мазмундаги оттенкага ва услубий фарққа қараб белгиланади. Демак, эга ва субьект тенг бўлиши ҳамда бўлмаслиги мумкин. Эга логик обьектни кўрсатганда, субьект кўмакчили конструкция орқали ифодаланади. Бунда субьектни ифодаловчи сўз киши оти бўлиб, инсондан Бошқа бошқарувчи учун бу конструкция қўлланмайди. Масалан, кўчат шу бола томонидан келтирилди. Бу кўпроқ адабий тилда қўлланади, сўзлашув нутқида субьект эга орқали ифодаланади. Кўчатни шу бола келтирди каби. Пассив конструкцияда бажарувчни аниқлаш биринчи ўринда бўлмайди, шунга кўра сўзлашувда кўпроқ субьект ифодаланмай қўлланади. 2. Кесими феълдан бошқа сўз билан ифодаланган гапларда эга кесимдан англашилган жинснинг тури каптар - парранда каби, белгининг эгаси: Далалар кўркам. Сув тиниқ. каби маъноларни ифодалайди. Эга гапда айрим сўз билан ифодаланмай қолишини кесим талаби билан, ифода шакли билан боғлаш мумкин. Буни юқорида таъкидлаган эдик. Эга материал жиҳатдан бир неча сўз туркумлари билан

ифодаланиши мумкин. У қайси сўз туркуми билан ифодаланмасин бош келишик шаклида бўлади. Эга вазифасида келувчи типик сўзлар эса от ва субстантив характердаги отлар каби қўлланадиган олмошлардир. Шунингдек, грамматик хусусиятлари жиҳатидан от тусида бўлган феъллар ҳаракат номлари ҳам эга бўлиб кела олади. Булардан бошқа сўзлар эга бўлиш учун транспозиция ҳодисасига учраган бўлиши шарт. Бу ўринда транспозициянинг субстантивация (отлашган)турини кўрамиз. Лекин гапда бир сўз бошқа категориядаги сўз вазифасида ўзи учун типик бўлмаган вазифада қўлланиши билан ўша туркумга кўчган саналмайди. Демак, эга субстантив эга ва субстантивлашган эгалар каби гуруҳларни вужудга келтиради. Субстантив эга тариқасида унинг от билан ифодаланишини кўрсатиш мумкин. Бир гала саъвалар келиб дўлана шохларига қўнди. Эга олмош билан ифодаланиши мумкин: Мен талабаларни манба учун асар олиб келишга ундадим. От тусидаги-субстантив характердаги олмошлар отлар каби эга вазифасида қўлланаверади; адьектив характердаги сифат характери даги олмошлар эса эга бўлиши учун отлашади. Масалан: сизга қандай соат олай? Сизга қанақаси ёкади? Эга сифат билан ифодаланади: Яхши етсин ниятга, ёмон қолсин уятга. Сифат отлашиб эга вазифасида келганда, предметни белгиси орқали англатади, ёки белгини предмет каби кўрсатади. Баъзан у тамоман от қаторига ўтиб олган бўлади. Бундай сифатларини бир тури отга кўчган сифатлар саналади. Бу сифатлар мазмунан умумлашиб,от бўлиб кетади. Булар аниқланмишнинг ўрнини босган сифат аниқловчига қараганда бошқачароқ. Бу ҳодиса сифатнинг белги оти маъносида қўлланишидир: қизил - чиройли. қора - хунук каби. Қаралмиш функциясидаги сифатлар, одатда от бўлиб қўлланади, чунки бу белгига эга бўлган предмет қаратувчи билан ифодаланиб, қаралмиш шунинг бир хилини, бўлагини белгиси орқали англатади: қовуннинг ширини,

тухумнинг оқи, олманинг қизили. Бор, йўқ сўзлари отлашганда ҳам эга вазифасида бўла олади: бор - борича, йўқ - ҳол

O'xshashlar

Гап ҳақида маълумот

Чизикча билан ёзиш, ажратиб ёзиш, бош харфлар имлоси, кучириш коидалари ҳақида маълумот

Араб ва ўзбек тилларининг грамматик қурилиши ҳақида умумий қиёсий маълумот

Тилшуносликдан умумий маълумот

Эга ва кесим координацияси. Боглама