Bog`lovchisiz shakllangan teng komponentli murakkab sintaktik qurilmalar derivatsiyasi - Tilshunoslik - Referatlar

Bog`lovchisiz shakllangan teng komponentli murakkab sintaktik qurilmalar derivatsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2098.5 KB

Ko'chirib olish

BOG`LOVCHISIZ SHAKLLANGAN TENG KOMPONENTLI MURAKKAB SINTAKTIK QURILMALAR DERIVATSIYASI Reja: 1. Bog`lovchisiz msq sintaktik derivatsiyasi 2. Teng komponentli msq sintaktik derivatsiyasi va uning ustpredikativlik hodisasiga munosabati.

O`zbek tilshunosligida bog`lovchisiz bog`langan qo`shma gaplar tadqiqiga maxsus monografik ishlar bag`ishlanmagan bo`lsa-da, mazkur mavzuni mutlaqo ishlanmagan deb bo`lmaydi. Bu sohada darslik va o`quv qo`llanmalarida, shuningdek, ayrim monografik tadqiqotlarda olimlarimiz ilmiy mulohazalari berilgan. Mazkur mavzu bo`yicha, ayniqsa, G`.Abdurahmonov va M.Asqarova kabi yetakchi tilshunoslar tomonidan aytilgan fikrlar muhim ilmiy salmoqqa egadir. G`.Abdurahmonovning ilmiy-monografik ishlarida tarkibiy qismlari bog`lovchi vazifasidagi so`zlarning yordamisiz aloqaga kirishib, yaxlit bir fikrni ifodalovchi qo`shma gaplarning maxsus turi bog`lovchisiz qo`shma gap sanalishi ta`kidlanadi va bunday gaplarda ohangning hamda ayrim leksik unsurlarning mavqei oshishi alohida uqtiriladi. G`.Abdurahmonovning fikriga ko`ra, bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan sodda gaplar mazmunan va ohangda qorishib ketadi. Ular alohida olinganda mazmuniy va ohang tugalligiga ega bo`lmaydi. Bunday qo`shma gap tarkibiy qismlari o`zaro qo`shilib ma`lum bir fikrni ifodalaydi. Yuqorida keltirilgan fikr va mulohazalarga qo`shilgan holda shuni ta`kidlamoqchimizki, bog`lovchisiz shakllangan MSQ komponentlari alohida olinganda mazmun va ohang butunligini yo`qotishi xususidagi fikr doimiy ravishda qat`iylik kasb etmaydigan ko`rinadi, zotan, ayrim paytlarda bog`lovchisiz shakllangan MSQ komponentlari alohida olinganda ham mazmun va ohang butunligi saqlanishi ko`zga tashlanadi. Fikr isboti uchun quyidagi MSQni mustaqil sodda gaplarga ajratib ko`raylik: Yigitlik kuchimning qaymog`ini boy oldi, men uni boy qildim (Hamza. Boy ila xizmatchi). – Yigitlik kuchimning qaymog`ini boy oldi. Men uni boy qildim. Ammo bunday vaziyatda MSQ shakliy butunligini yo`qotadi, chunki uning tarkibiy qismlari mustaqil sodda gaplar tarzida qo`llanganda, ular MSQ qolipidagi mikromatnning emas, balki undan hajmiga ko`ra kattaroq bo`lgan muayyan bir matnning bevosita ishtirokchi komponentlariga

aylanadi va buning natijasida mazkur sodda gaplar o`rtasidagi sintaktik munosabatda ham o`zgarish ro`y beradi. Boshqacha aytganda, mustaqil sodda gaplar matn doirasida bog`lanishli nutq qonun-qoidalari asosida faoliyat ko`rsata boshlaydi. Bunda, albatta, pragmatik sharoit ham muhim mavqega ega bo`ladi. Ana shulardan kelib chiqib, bog`lovchisiz MSQ komponentlarini mazmuni va shakliy belgilariga ko`ra nisbiy mustaqil gaplar tarzida talqin etish mumkin deb o`ylaymiz. Bunday MSQ komponentlarining ba`zilari mustaqil qo`llana olmasa ham, ularning semantik va sintaktik jihatdan nisbiy butunliklari sezilib turadi: O`zing yaxshi – olam yaxshi. Yurt tinch – sen tinch. G`.A.Abdurahmonov bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tuzilishida ayrim so`zlarning qo`llanilishi, umumiy ikkinchi darajali bo`laklarning bo`lishi, ma`lum gap bo`laklarining har ikki qism tarkibida takroriy qo`llanilishi kabi omillar vosita bo`la olishini mutlaqo to`g`ri ko`rsatadi va bu bilan bunday sintaktik qurilmalarning mikromatn qolipini taqozo etishi haqidagi fikr dalili uchun zamin yaratadi. Chunki eslatib o`tilgan omillar matn komponentlarining sintaktik derivatsiyasini ta`minlashda salmoqli o`rin tutadi. M.Asqarovaning tadqiqotlarida bog`lovchisiz qo`shma gap komponentlari bog`lovchilarsiz yoki bog`lovchi vazifasidagi grammatik formalarsiz, faqat intonatsiya bilangina birikib, sintaktik butunlik hosil qilishi ta`kidlanadi va bunday qo`shma gapning ikki turi mavjudligi aytiladi: 1.Teng qismli qo`shma gap. 2.Tobe qismli qo`shma gap. Teng qismli qo`shma gapda komponentlar bir-biri bilan mazmunan teng munosabatda bo`ladi va o`zaro tenglik intonatsiyasi orqali birikadi. Tobe qismli qo`shma gapda esa komponentlar tobelanish intonatsiyasi yordamida birikadi.

Bunday mulohazalar nafaqat o`zbek tilshunosligida, balki boshqa tilshunosliklarda ham kuzatiladi. Bu haqda ishimizning birinchi bobida eslatib o`tilgan edi (A.N.Gvozdev, A.G.Rudnev). Nazarimizda, bog`lovchisiz qo`shma gap haqida so`z yuritilganda «tobe qism» tushunchasi birmuncha noqulaylik tug`diradigan ko`rinadi. Chunki tobelik haqida mulohaza yuritilganda, hokimlik to`g`risidagi fikr ham o`z-o`zidan kun tartibiga qo`yilmog`i lozim bo`ladi va natijada «bog`lovchisiz qo`shma gap» hamda «ergash gapli qo`shma gap» tushunchalari qorishib ketadi. Bunday vaziyat, bizningcha, masala tavsifini ancha murakkablashtirib yuboradi. Bu haqda R.R.Sayfullayevaning mulohazalari ham ishimizning birinchi bobida keltirilgan edi. M.Asqarovaning bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tarkibiy qismlarining o`zaro munosabatiga qarab bog`langan yoki ergash gapli qo`shma gap deyish qiyinligi, bunday qo`shma gaplar ba`zan tuzilishiga ko`ra bog`langan qo`shma gapga, mazmunan esa ergash gapli qo`shma gapga o`xshashi xususida aytilgan fikriga to`liq qo`shilish mumkin. Chunki ularda komponentlar munosabatlari buday xulosaga kelish uchun to`liq imkoniyat yaratadi. M.Asqarova bog`lovchisiz qo`shma gaplar tarkibiy qismlarining bog`lanishi har ikki qism uchun umumiy so`zlar, olmoshlar ishtirokida voqelanishi mumkinligini ham to`g`ri ta`kidlaydi. Bunday mulohaza qo`shma gapning mazkur turini mikromatn tarzida o`rganish uchun, ayniqsa, ularning derivatsion xususiyatlari talqinini berishda muhim ahamiyat kasb etadi. I.Rasulov ham bog`lovchisiz qo`shma gap tarkibiy qismlarining o`zaro sintaktik munosabati xususida ancha teran fikr bildiradi: «Qo`shma gap tarkibida kelgan ayrim so`zlar sodda gaplarning o`zaro birikishida xizmat qiladi. Tarkibida bu xil so`z mavjud bo`lgan sodda gap ikkinchi bir gapni talab qiladi». Bundan tashqari, olim bog`lovchisiz qo`shma gaplar komponentlarining ayrim so`zlar takrorlanishi, gapning grammatik qurilishi, har ikki tarkibiy qism uchun umumiy bo`lgan ikkinchi darajali bo`laklar,

shuningdek, sodda gaplarning o`rni orqali o`zaro bog`lanishini ham to`g`ri ta`kidlaydi. Bog`lovchisiz qo`shma gap tarkibiy qismlarining o`zaro bog`lanishi haqida so`z yuritganda B.O`rinboyev, yuqorida eslatib o`tilgan vositalar bilan bir qatorda, sinonimlar, antonimlar, kirish so`zlar hamda yuklamalar ham muhim mavqega ega ekanligini ko`rsatadi. Mazkur fikr bilan to`liq qo`shilish mumkin, chunki qo`shma gapga matn maqomini berishda bunday leksik vositalarning alohida xizmati bo`ladi. Mazkur ishda biz bog`lovchisiz qo`shma gaplarni teng komponentli MSQ tarzida o`rganayotganimiz uchun ularning sintaktik derivatsiyasi talqini ham shunga asoslandi. Bu o`rinda avvalo shuni aytish lozimki, bog`lovchisiz shakllangan MSQlar ham, MSQlarning barcha turlari kabi, hosila strukturani taqozo etadi, zotan, ular tarkibida kamida ikki gap sintaktik munosabatga kirishadi: 1. Gazeta o`qiyotgan qiz shu yerga kelganda o`zini tutolmadi, qo`llari qaltiray boshladi (R.Fayziy. Hazrati inson). 2. Tong yaqinlashib qoldi, qarshidagi yuksak cho`qqining tepasi oqara boshladi (O. Yoqubov. Ulug`bek xazinasi). MSQ tarkibiga birlashayotgan gaplar tayanch strukturalarni taqozo etishi yoki hosila qurilma qolipida kelishi mumkin: 1.It huradi – karvon o`tadi (maqol). 2.Havo dim, ochiq derazadan «g`ir» etgan shamol sezilmaydi (Oybek. Nur qidirib). 3. Tashqarida dizel tovushi tindi, chiroqlar cho`g`day qizarib o`chib qoldi (A. Muxtor. Davr mening taqdirimda). 4.Takyaxonaga jimlik cho`kdi, hamma o`z xayoliga g`arq bo`ldi (M.Ali. Sarbadorlar). Keltirilgan misollarning oldingisida tub strukturalarni nutqqa olib chiqayotgan tayanch strukturalar sintaktik munosabatidan hosila qurilmalar

shakllanganligini,ikkinchisida birinchi komponenti tayanch struktura, ikkinchisi hosila struktura, keyingi ikkitasida esa hosilalar munosabatidan uchinchi hosila voqelanayotganini ko`ramiz. Ularni simvollar yordamida quyidagicha ifodalash mumkin: 1.SV + SV = derivat(hosila). 2.SV + X1 X2 X3 SV = derivat(hosila). 3.X1X2 SV + SXV = derivat(hosila). 4.XSV + SXV = derivat(hosila). (Hosila yasovchi har qanday unsur X bilan belgilanmoqda). Bog`lovchisiz shakllangan teng komponentli MSQ sintaktik derivatsiyasi voqelanayotgan jarayonda derivatsion munosabatga kirishuvchi mustaqil gaplarning mazmuniy salmoqlari muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqacha aytganda, muayyan semantik qurshov (distributsiya) doirasiga sig`ishi mumkin bo`lgan gaplargina o`zaro aloqada bo`ladi va ana shu semantik xususiyat ikki mustaqil gapning sintaktik munosabatga kirishuvi uchun imkon yaratadi. Bu esa , o`z navbatida, MSQ sintaktik derivatsiyasining voqelanishini ta`minlaydi. Shuning uchun ayni paytda derivatsiya operatori vazifasini belgisiz ifodali, ya`ni o`zining aniq morfologik ifodasiga ega bo`lmagan unsur - semantik omil bajaradi: 1. Mamat unga yorilib xato qilganini darrov angladi, vujudiga titroq tushdi (A.Muxtor. Ildizlar). 2. Notanish mehmon yonidan qog`oz chiqarib Miyon Sotiboldixonga uzatdi, Sotiboldixon maktubni ixtiyorsiz bukladi (S.Abdulla. Mavlono Muqimiy). Keltirilgan misollarda MSQ komponentlarining o`zaro mazmuniy munosabatlari mavjudligi izoh talab qilmaydi, albatta. Mazkur semantik munosabat birinchi misolda MSQning har ikki komponentida ham kesim vazifasidagi so`zlar bilan (angladi, titroq tushdi) bog`liq holda vujudga kelayotgan bo`lsa,ikkinchi misolda MSQ birinchi komponentidagi qog`oz va ikkinchi komponentidagi unga sinonimik ma`noda kelayotgan maktub

so`zlari orqali bir paytning o`zida ikki gap o`rtasida ham sintaktik, ham mazmuniy bog`lanish shakllanmoqda. Bunday vaziyatda ikkinchi gap tarkibida birinchi gapdagi ma`lum bir so`zning sinonimi bo`lib kelayotgan so`z MSQ sintaktik derivatsiyasining voqelanishida mutlaq hokim unsur (operator) hisoblanadi. Biroq shuni ham aytish lozimki, ma`lum bir fikr ifodasi turli xil sintaktik strukturalar qolipida berilishi mumkin. Bu, albatta, derivatsion jarayonda so`zlovchiga operator tanlash imkoniyatini beradi. Fikr dalili uchun yuqorida keltirilgan MSQlar voqelanayotgan derivatsion jarayonga e`tibor beraylik: 1. Mamat unga yorilib xato qilganini darrov anglagach, vujudiga titroq tushdi. 2. Mamat…xato qilganini darrov angladi-yu, vujudiga… 3. Mamat…xato qilganini darrov anglab, vujudiga… 4. Mamat…xato qilganini darrov anglaganda, vujudiga… 5.Mamat…xato qilganini darrov anglagandan so`ng, vujudiga… 6.Mamat…xato qilganini darrov anglagani uchun, vujudiga… Ikkinchi misolda: 1.Notanish mehmon yonidan qog`oz chiqarib Miyon Sotiboldixonga uzatgach, Sotiboldixon maktubni ixtiyorsiz bukladi. 2.Notanish mehmon…Sotiboldixonga uzatdi va Sotiboldixon… . 3. Notanish mehmon…Sotiboldixonga uzatganda,… . Keltirilgan birinchi misolning derivatlari paradigmasida turli xil morfologik vositalar qatnashayotganini kuzatamiz: birinchi derivatda -gach, ikkinchisida -yu, uchinchisida -b, to`rtinchisida -ganda, beshinchisida - gandan so`ng, oltinchisida esa -gani uchun, ikkinchi misolda -gach, va, - ganda. Ko`rinadiki, muayyan bir xabar ifodasi nafaqat teng komponentli MSQ shakllari bilan, balki tobe komponentli MSQ ko`rinishida, va hatto murakkab strukturali mustaqil gap orqali ham berilishi mumkin. Albatta,

bunda pragmatik qoidalar, xususan, so`zlovchining nutqiy uslubi, nutq muhiti shart-sharoiti hamda til sistemasi unsurlarining nutqqa ko`chirilishi va faollashuvini ta`minlovchi lingvistik va nolingvistik vositalarning qo`llanish imkoniyatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki derivatsion jarayon ana shular qurshovida tug`iladi. Ammo bog`lovchisiz teng komponentli MSQ shakllanayotgan derivatsion jarayonda hosilalar (derivatlar) ning keng miqyosli paradigmasi hosil bo`lishi uchun har doim ham imkoniyat bo`lavermaydi. Ayrim derivatsion jarayonda paradigma qatorining soni juda cheklangan bo`ladi: 1. Ali Qushchining taxmini to`g`ri chiqdi: soydan o`tib, tik cho`qqiga ko`tarilayotganda tuyalar «buh-buh» lab yurolmay qoldi (O.Yoqubov. Ulug`bek xazinasi). 2. Biroq Mehriga konsert tatimadi – ipakchilik zvenosining boshlig`i bo`lgan dugonasi haqida konferansyening she`r bilan aytgan maqtov so`zlari uni juda o`rtab yubordi (A.Qahhor. Sinchalak). Berilgan har ikki teng komponentli MSQning sinonimik variantlarini ayni paytda chunki bog`lovchisi orqali tashkil etish mumkin. Biroq bu vaziyatda tobe komponentli MSQ shakllanadi, zotan, chunki bog`lovchisi sabab ma`nosini anglatuvchi tobe komponentli MSQ sintaktik derivatsiyasining operatori sanaladi: 1. Ali Qushchining taklifi to`g`ri chiqdi, chunki tog`dan o`tib tik cho`qqiga ko`tarilayotganda tuyalar «buh-buh»lab yurolmay qoldi. 2. Biroq Mehriga konsert tatimadi, chunki ipakchilik zvenosining boshlig`i bo`lgan dugonasi haqida konferansyening she`r bilan aytgan maqtov so`zlari uni juda o`rtab yubordi. Shuni ham aytish kerakki, teng komponentli bog`lovchisiz MSQning sabab ma`nosini anglatuvchi tobe komponentli MSQ bilan sinonimik holatda kelishi komponentlarining ikkinchisi birinchisining mazmunini izohlab kelganda ro`y beradi va bunda MSQlar sintaktik derivatsiyalari operatorlari oppozitsion holatda bo`ladi. Boshqacha aytganda, teng

komponentli MSQ sintaktik derivatsiyasi aksariyat hollarda morfologik vosita bilan ifodalanmagan semantik operatorga, tobe komponentli MSQ sintaktik derivatsiyasi esa har doim real operatorga asoslanadi. Ayni paytda shuni ham aytish lozimki, an`anaviy grammatik tadqiqotlarimizda bog`lovchisiz qo`shma gaplar komponentlari o`rtasidagi sabab-oqibat qolipidagi semantik munosabat sodda gaplarning biri ikkinchisiga tobelik munosabati orqali bog`lanishi xususida hukm chiqarish uchun asos bo`lib kelmoqda. Biroq, bizningcha, bunday xulosaga kelish ancha izohtalab ko`rinadi. Chunki qo`shma gap komponentlari o`rtasida voqe bo`lgan semantik munosabatning yolg`iz o`zi ularning tobelik asosida bog`lanishini ta`minlay olmaydi. Boshqacha aytganda, tobe komponentli qo`shma gapning har qanday turi ham komponentlarining semantik- sintaktik aloqasiga tayanilgan holda belgilanadi. Derivatsion jarayon tahlili esa bog`lovchisiz qo`shma gaplar tarkibiy qismlarining o`zaro tenglik asosida munosabatga kirishuvini ko`rsatmoqda. Shu bois ularni teng komponentli MSQ tarzida o`rganish maqsadga muvofiq deb o`ylaymiz. Ammo bu bilan MSQ komponentlari o`rtasida sabab, maqsad, payt va hokazo munosabatlar mavjud bo`lishi mumkinligini inkor etib bo`lmaydi. Biroq bunday munosabatlar MSQ komponentlarining mikromatn qolipidagi bog`lanishli nutq muchalari ekanligini dalillash jarayonida kun tartibiga qo`yilmog`i lozim. Bog`lovchi vositalarsiz shakllangan teng komponentli MSQlarning ba`zi turlari borki, ular o`ziga xos derivatsion xususiyatga egadir. Bunday MSQlar jumlasiga komponentlari ma`no jihatdan bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan , shart, qiyosiy hamda o`xshatish ma`noli murakkab sintaktik strukturalar kiradi: 1.Suv keltirgan xor-zor, ko`za sindirgan – aziz (maqol ). 2. Yurgan - daryo, o`tirgan - bo`yra (maqol). 3. Kechasi sovuq – kunduzi issiq. 4.El tinch – sen tinch (maqol) .

Bu albatta, ularning mazmuniy salmoqlari ancha barqarorligidan dalolat beradi. Mazkur barqarorlik MSQning sintaktik derivatsiyasiga ham sezilarli ta`sir o`tkazadi. Shu bois derivatsion jarayonda mazkur turdagi bog`lovchisiz MSQlarning transformatsion imkoniyatlari chegaralangan bo`ladi. Transformatsiya natijasida yuklama vositasida shakllangan bog`lovchili teng komponentli MSQ, ba`zan esa shart, o`xshatish ma`noli tobe komponentli MSQlarnigina kuzatish mumkin: 1.Suv keltirgan xor-zoru, ko`za sindirgan – aziz. 2. Yurgan daryo bo`lsa, o`tirgan bo`yra. 3. Kechasi sovug`-u, kunduzi issiq . 4. El tinch bo`lsa, sen ham tinch bo`lasan. Ayni paytda shuni ham aytish lozimki, keltirilgan hosilalarning barchasi semantik va grammatik jihatdan bekami-ko`st bo`lsa-da, ularning qo`llanish darajasi bog`lovchisiz shakllangan teng komponentli MSQlarga qaraganda ancha pastdir. Chunki bu singari bog`lovchisiz MSQlar tilda ma`lum bir qolipga tushgan sintaktik strukturalarni taqozo etadi . Bog`lovchisiz shakllangan teng komponentli MSQlarning mazkur turida sintaktik derivatsiya semantik operatorga asoslanadi. Boshqacha aytganda, derivat operandlarining o`zaro sintaktik munosabati ularning mazmuni bilan bevosita bog`liq holda voqelanadi. Transformatsion vaziyat vujudga kelganda esa, yuqorida ko`rib o`tganimiz singari, ular asosida MSQning boshqa turlariga mansub hosila qurilmalar shakllanishi ham mumkin. Biroq mazkur jarayonda semantik operator o`rniga real ifodali operatorlar qo`llanadi. Yuqoridagilardan tashqari, bog`lovchisiz MSQ yana shunday holatda ham shakllanishi mumkinki, ularni asosan shu tarzda, ya`ni bog`lovchisiz teng komponentli MSQ holida o`rganish maqsadga muvofiqdir: 1. Meva daraxtlarining ostini, polizni sho`ra va g`umay bosib ketibdi; hovuzning o`rtasida allaqanaqa qog`oz yashik yarmigacha suvga botib yotibdi (A.Qahhor. Sinchalak).

2. Qodir bobo ko`k avtobus derazasidan dalalarni tomosha qilib borardi: shudgorlangan yerlar ko`pchigan (SH.Toshmatov. Ishq yangilandi). 3. Yaqinda qurilishda kutilmagan bir ofat ma`lum bo`lib qoldi: ikki haftadan beri termit degan balo bilan olishyapmiz (A.Muxtor. Davr mening taqdirimda). 4. Ali Qushchi xonada yolg`iz qolishi bilan ko`ngli g`alati bo`lib ketdi: bu keng, charog`on xonaning hamma devorlari ustodning ov anjomlari bilan bezatilgan edi (O.Yoqubov. Ulug`bek xazinasi). Keltirilgan MSQ tarkibiy qismlari o`zaro shunday bog`langanki, ularning transformalarini biror grammatik yoki lingvistik vosita yordamida berib bo`lmaydi. Fikr dalili uchun yuqorida keltirilgan misollarning birinchisini teng bog`lovchi vazifasida qo`llanuvchi esa so`zi orqali derivatsion jarayonga solib ko`raylik: Meva daraxtlarining ostini, polizni sho`ra va g`umay bosib ketibdi, hovuzning o`rtasida esa allaqanaqa qog`oz yashik yarimigacha suvga botib yotibdi. Ayni paytda bog`lovchisiz teng komponentli MSQ sintaktik derivatsiyasining semantik (real ifodasiz) operatori o`rniga real ifodali esa operatorini kiritish mumkindek ko`rinadi. Lekin derivatsiya operandlarining mazmuniy ifodalari bunga yo`l qo`ymaydi. Boshqacha aytganda, berilayotgan MSQ derivatsiyasi operandlari mazmuniy salmoqlari biri ikkinchisiga yaqin emas. Shu bois bu o`rinda transformatsion o`zgarish sodir bo`lishi uchun real imkoniyat kuzatilmaydi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, bog`lovchisiz teng komponentli MSQ sintaktik derivatsiyasi real operatorga asoslanishi ham mumkin. Buni keltirilgan misollarining uchinchisida ko`ramiz. Ayni paytda MSQning ikkinchi komponenti tarkibida birinchi komponentdagi ofat so`zining sinonimlik ifodasi sifatida berilayotgan balo so`zi MSQ sintaktik derivatsiyasining real operatori vazifasida kelmoqda. Prinsip nuqtai nazaridan ayni paytda berilgan MSQning transformasini hosil qilish mumkin. Lekin mazkur transforma MSQ qolipidan chiqadi. Boshqacha

aytganda, transformatsiya shakli murakkablashgan mustaqil gap sintaktik derivatsiyasini beradi: Ikki haftadan beri yaqinda qurilishda ma`lum bo`lib qolgan bir ofat – termit degan balo bilan olishyapmiz. Bog`lovchisiz teng komponentli MSQ sintaktik derivatsiyasining real operatori vazifasida, yuqoridagidan tashqari, leksik takror, olmoshlar qo`llanilishi ham mumkin. Bunday vaziyatda operator vazifasidagi morfologik unsur MSQ komponentlarining nafaqat sintaktik aloqasini, balki semantik munosabatini ham shakllantirish uchun xizmat qiladi: 1. Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy kabi shoirlar yozgan «Xamsa»larni ular ikkovi birga o`qishardi, Gavharshodbegim ularni doim birga ko`rardi (P.Qodirov. Ona lochin vidosi). 2. Ikkovimiz ham sekin pastga tushamiz, u kishi ikkovimizning ham bilaklarimizdan chandir qo`llari bilan mahkam ushlab oladi (Oybek. Bolalik). 3. Oshpazlar kabobu manti, palovu sho`rva pishirishadi, ularning bozori chaqqon (Oybek. Bolalik). 4. Xotinlar ham bo`sh kelmaydi, ba`zilar tosh ham otadi (Oybek. Bolalik). Keltirilgan misollarning birinchisida MSQ komponentlarining har ikkalasida ham ular kishilik olmoshi, ikkinchisida esa MSQ komponentlarida ikkovimiz so`zi takroriy qo`llanilib, ularning keyingilari (MSQ ikkinchi komponentlaridagi) derivatsiya operatori vazifasida kelmoqda. Uchinchi va to`rtinchi misollarda esa MSQ sintaktik derivatsiyasi ularning hamda ba`zilar olmoshlari faolligi bilan bog`lanmoqda va shu bois mazkur morfologik unsurlar derivatsiya operatori vazifasini bajarmoqda: Oshpazlar…ular; Xotinlar…ba`zilar. Bog`lovchisiz MSQ sintaktik derivatsiyasi ba`zi hollarda belgisiz operatorga asoslanishi ham mumkin. Bunday vaziyatda u tushirilgan bo`ladi: Shu topda O`rin buvaning yo`tali tutib qoldi, bo`g`ila-bo`g`ila uzoq yo`taldi (Oybek. Bolalik).

Ayni paytda MSQ ikkinchi komponenti tarkibidan u olmoshi tushirilganini kuzatamiz. Biroq shunday bo`lishiga qaramay, mazkur so`z derivatsion faoliyatini to`xtatayotgani yo`q. Nutqiy muhitning talabiga ko`ra, agar lozim bo`lsa, uni o`z o`rniga osongina tiklash mumkin: …, u bo`g`ila- bo`g`ila uzoq yo`taldi. Bog`lovchisiz shakllangan MSQ xususida so`z yuritilganda shuni ham aytish lozimki, uning sintaktik derivatsiyasini intonatsiya bilan bog`liq deb bo`lmaydi. Chunki har qanday sintaktik strukturaning shakllanishi birinchi galda ongning mahsuli bo`lgani kabi, bog`lovchisiz MSQlar ham eng avval so`zlovchining tafakkur faoliyati bilan bog`lanadi. Boshqacha aytganda, nutqda MSQ sintaktik strukturasining qo`llanishi til unsurlarining mexanik tarzda nutqqa ko`chirilishini emas,balki so`zlovchining til sistemasi va so`zlashuv muhiti bilan munosabati natijasini taqozo etadi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, nafaqat MSQ sintaktik strukturasining, balki har qanday sintaktik strukturaning shakllanishi va real qo`llanishi so`zlovchining nutqiy faoliyati bilan bevosita bog`liqdir. Boshqacha aytganda, til faktorlarini so`zlovchisiz, so`zlovchini esa, o`z navbatida, til faktorlarisiz tasavvur etish qiyin. Mazkur haqiqat bugungi kunda yanada kuchliroq namoyon bo`lmoqda. Bu haqda YE.A.Popova quyidagilarni yozadi: «Segodnya trudno predstavit tot period razvitiya yazikoznaniya, kogda izucheniye yazika proxodilo bez uchyota chelovecheskogo faktora, a lingvistika bila beschelovechnoy». Taniqli tilshunos I.V.Arnold ham inson omilining til sistemasi voqeligi uchun ustuvor ahamiyat kasb etishini alohida ta`kidlaydi: «Tilni faqat o`z qobig`ida uning ijodkori va egasi ishtirokisiz tasavvur etib bo`lmaydi. … Gumanitar fanlarni, ular o`z mohiyatiga ko`ra inson faoliyati bilan bog`liq bo`lsa-da, tom ma`noda antropotsentrizm tushunchasi doirasida o`rganmoq lozim». Bu o`rinda shuni ham aytish kerakki, tilshunoslik fan sifatida shakllanganidan to hozirgi taraqqiyoti davrigacha tilning voqe hodisa yoki

faoliyat ekanligi inson omili bilan uzviy bog`liq bo`lishini sanoqli tilshunoslargina e`tirof etdilar. Umuman olganda esa, A.Nurmonov va M.Hakimovlar to`g`ri ta`kidlashganlaridek, tilni voqe hodisa tarzida o`rganishda inson omili e`tiborga olinmadi, deyish mumkin. Darhaqiqat, tilning har bir unsuri, fonemadan tortib so`zgacha, inson tafakkuri bilan bevosita bog`liqdir. Boshqacha aytganda, til inson bilan, inson esa til bilan tirikdir. Bu o`rinda E.Benvenistning quyidagi so`zlarini eslash, bizningcha, mutlaqo o`rinlidir: «Til inson omili bilan shu qadar chuqur bog`liqki, bundan til boshqacharoq holatda bo`lishi va umuman, voqe bo`la olishi, til deb nomlanishi mumkinmidi, degan savol tug`ilishi tabiiydir». E.Benvenistning mazkur fikri uzoq yillar hukm surib kelgan va tilshunoslik fanida gegemonlik qilgan sistemotsentrik nazariyadan antropotsentrik nazariya tomon qo`yilgan muhim qadam edi. Benvenistning fikriga monand mulohazalar rus tilshunoslari Y.Stepanov va V.Zveginsevlarda ham kuzatiladi. Ammo, shunday bo`lsa-da, bu sohada ilmiy tadqiqot ishlari keng ko`lamli darajaga ko`tarilmadi. Shu bois bugungi kunda bunday tadqiqotlar uchun jiddiy ehtiyoj sezilmoqda. XXI asr tilshunosligi antropotsentrik xarakter kasb etishi shubhasizdir. Til bilan inson munosabatining uzviyligi nutqiy jarayonda yanada aniqroq ko`zga tashlanadi. Buni tilshunoslik fanining har bir bo`limida – fonologiyada ham, leksikologiyada ham, morfologiya va sintaksisda ham bevosita kuzatish mumkin. Zotan, tovushning artikulyatsiyasi, so`zning ma`no jihatlari va grammatik formalari, ularning o`zaro bog`lanishi kabi jabhalarning har birida inson omilini his etamiz. Bu esa, o`z navbatida, tilning har bir unsurining nutqqa ko`chirilishi inson omilining ishtirokisiz ro`y bermasligini to`liq tan olishimiz lozimligini ko`rsatadi, zero, til sistemasi belgilarining nutqda qo`llanishiga bo`lgan ehtiyoj so`zlovchining nutqiy muloqoti jarayonida tug`iladi.

Albatta, til unsurlarining nutqda qo`llanilishi va bu jarayon bilan bog`liq muammolar talqini muayyan lingvistik tahlil usulini talab etadi. Ana shunday tahlil usullarining biri sintaktik derivatsiyadir. Sintaktik derivatsiya, leksik derivatsiyadan farqli ravishda, avval eslatib o`tilganidek, dinamik xarakterli bo`lib, u so`zlovchining nutqiy faoliyati bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`lanadi. Uning ustuvorligi ham birinchi galda ana shunda ko`rinadi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki har qanday sintaktik qurilmaning real shakllanishi nutqda ro`y beradi. Nutq esa, shubhasiz, insonning aqliy faoliyati mahsulidir. Inson so`zlashuv jarayonida til unsurlarini iste`molga kiritar ekan, ulardan qay tarzda foydalanishi, til unsurlarining ba`zan tejalishi, ba`zan esa suiste`mol qilinishi kabi masalalar uning subyektiv xohishi va til tashqi muhitining talablari bilan bog`liq bo`ladi. Shuning uchun sintaktik qurilmalarning shakllanishida har safar tilning leksik unsurlarini tanlash va ularni ma`lum grammatik qoidalar asosida voqelantirish masalasi ko`ndalang turadi. Bu jihatdan, shubhasiz, sintaktik derivatsiyaning mavqei ustuvor ahamiyat kasb etadi. So`zsiz, til nutqqa so`zlovchi tomonidan kiritiladi. Bu esa so`zlovchining tilga ta`sirini yanada oshiradi. Demak, supersegment vositalarning til hodisalariga munosabati ham so`zlovchi orqali voqelanadi. Shu bois biz intonatsiyani MSQ sintaktik derivatsiyasini amalga oshiruvchi asosiy faktorlar jumlasiga kiritolmaymiz. Ishimizning oldingi sahifalarida MSQ sintaktik va semantik strukturasi, shu jumladan bog`lovchisiz MSQlar ham, o`ziga xos matn tarzida talqin etilishi mumkinligi eslatib o`tilgan edi. Matnni, albatta, inson nutqiy faoliyatining mahsuli deb bilamiz. Shuning uchun til hodisalarini o`rganishda har doim quyidagi uchlikka asoslanish maqsadga muvofiqdir: til – so`zlovchi- pragmatik omillar (ekstralingvistik faktorlar). Ravshanki, mazkur uchlikning uchinchi muchasi – intonatsiyani ham o`z ichiga oladi, uning real qo`llanishi esa nutq muhitining talablari bilan bog`liq bo`ladi.

MSQ sintaktik strukturasi nutqqa ko`chirilishi jarayonida so`zlovchi orqali intonatsiya unga qo`shiladi. Demak, intonatsiya tayyor hosilaning nutqda aytilishi bilan bog`liq. Bu esa, o`z navbatida, intonatsiyani MSQ sintaktik derivatsiyasining operandlari munosabatini tashkil etuvchi vosita deb hukm chiqarishga monelik qiladi. Fikr isboti uchun quyidagi misolga murojaat etaylik: Hamma ishga keldi, polizda tarvuz pishdi. Ayni paytda ikki sodda gapni tegishli intonatsiya bilan aytishga qanchalik urinmaylik, MSQ sintaktik strukturasini tashkil etib bo`lmaydi. Chunki mazkur gaplarning mazmuniy salmoqlari ularning o`zaro semantik va sintaktik jihatlardan munosabatga kirishuvi uchun yo`l bermaydi. Bu esa murakkab sintaktik qurilma tarkibiy qismlarining, shu jumladan bog`lovchisiz shakllangan MSQ komponentlarining o`zaro munosabati ularning mazmuniy salmog`i bilan uzviy bog`liqligini ko`rsatadi. To`g`ri, intonatsiya ishtirokidan xoli gap bo`lmaydi. Lekin intonatsiya tayyor holatga kelgan sintaktik strukturalarga nutqdagina hamrohlik qiladi. Shuning uchun intonatsiyani MSQ sintaktik derivatsiyasida ikkinchi darajali vositalardan hisoblaymiz. Bog`lovchisiz qo`shma gaplar tarkibiy qismlarining o`zaro bog`lanishi xususida fikr bildirganida I. Rasulov quyidagilarni ta`kidlab mazkur haqiqatga ancha yaqinlashib qolgan edi: «Qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni o`zaro biriktiruvchi hech qanday vosita bo`lmaganda, ularning o`zaro bog`lanishi faqat intonatsiya yordamida bo`ladi». Bu xususda YE.N.Shiryayev dadil fikr bildiradi: «Bog`lovchisiz qo`shma gap deb ataluvchi predikativ qurilmalar birikuvidan tashkil topgan sintaktik hosilalar intonatsiya vositasida emas, balki, L.P.Yakubinskiy ta`kidlab o`tganidek, so`zlovchining appersepsion bazasi orqali shakllanadi». Intonatsiya haqida gapirganda shuni ham aytish lozimki, u til sistemasi unsurlari jumlasiga kirmaydi, zotan, tilda fonema, morfema va

so`zdan boshqa narsa yo`q. Intonatsiya nutq unsuri sanalib, til sistemasi birliklarining nutqda real qo`llanishiga, yuqorida eslatib o`tilganidek, so`zlovchi orqali ta`sir etadi. Boshqacha aytganda, intonatsiya supersegment vosita sanaladi va shu bois uning tilda ifoda materiali ham yo`q. Xulosa qilib aytganda, intonatsiya sintaktik strukturalarni shakllantiruvchi derivatsion omil sanalmaydi, uning vositasida predikativ qurilmalar o`rtasida sintaktik munosabat faollashadi, xolos. Ammo yuqorida aytilgan fikr va mulohazalar orqali biz intonatsiyaning ahamiyatini, zarracha bo`lsa-da, pasaytirmoqchi emasmiz. Chunki u tilning nutqda qo`llanishida muhim ahamiyat kasb etadi: uning yordamida mustaqil so`z gap funksiyasini bajara olishi, nopredikativli birlik predikativli birlikka aylanishi, darak gap so`roq gapga yoki undov gapga aylanishi mumkin va h.k. Ammo mazkur omillar intonatsiya sintaktik derivatsiya vositasida vujudga keluvchi hosila strukturaning(derivatning) shakllanishini belgilab beruvchi vosita bo`la olishini dalillay olmaydi. TENG KOMPONENTLI MSQ SINTAKTIK DERIVATSIYASI VA UNING USTPREDIKATIVLIK HODISASIGA MUNOSABATI . An`anaviy tilshunoslikda qo`shma gaplar, shu jumladan teng komponentli qo`shma gaplar ham, sodda gaplardan farqli ravishda, polipredikativli sintaktik qurilmalar sifatida talqin etiladi. Mazkur fikr bilan to`liq qo`shilish mumkin, chunki qo`shma gaplarning har qanday turi ham kamida ikki mustaqil gapning o`zaro sintaktik munosabatidan tashkil topar ekan, bu tarkibiy qismlarning har biri o`ziga xos predikativ ma`no anglatishi tabiiydir. Bu haqda gapirishdan oldin predikativlik hodisasi deganda mazkur ishda nimani tushunishimiz to`g`risida fikr bildirishni maqsadga muvofiq deb o`ylaymiz. Predikativlik hodisasi tilshunoslik adabiyotlarida turlicha talqin etiladi. Ayrim olimlar uni ega-kesim munosabati deb izohlasalar, ba`zi

tilshunoslar bu o`rinda kesimlilikni, boshqalar esa fikrning voqelikka munosabatini tushunadilar. Umuman olganda, bu xususda olimlarimiz fikrlari mushtarak emas. Bu masala umumiy tilshunoslikda ham bugungacha munozarali bo`lib qolmoqda. N.S.Valgina predikativlik faqat gapga xos ekanligini ta`kidlaydi va uni gapning mazmuniy belgisi deb tushunadi. Bunda grammatik kategoriyalar majmui mayl va zamon hamda modallik predikativlik ifodalovchi vositalar ekanligi qayd etiladi. N.S.Valgina, bizningcha, predikativlik hodisasining talqinini ko`proq fe`l bilan bog`lab, uni birmuncha chalkashtirib yuboradi. Chunki fe`l ishtirok etmagan gaplarda ham predikativlik o`z ifodasini topa oladi. Bundan tashqari, masalaning yana bir muhim tomoni bo`lib, unga ko`ra zamon tushunchasi predikativlik ifodalanishida qatnashmaydi (Bu haqda quyida ma`lumot keltiriladi). A.G.Rudnev predikativlik deganda gapning bosh bo`laklari munosabatini tushunadi. Ammo u modallik predikativlik ifodalovchi belgilardan biri ekanligini qayd etadi. Biroq bu o`rinda ham predikativlik hodisasi ancha tor doirada izohlanganini ko`ramiz. Chunki predikativlik faqat bosh bo`laklar bilan emas, balki gapning ikkinchi darajali bo`laklari orqali ham ifodalanishi mumkin. A.N.Gvozdev predikativlik hodisasi gap orqali nimaningdir tasdiqlanishi yoki inkor etilishini tushunadi va uning ifodalanishida modallik muhim ahamiyat kasb etishini ko`rsatadi. Ko`rinadiki, bu o`rinda ham predikativlik so`z birikmasi va hatto, alohida olingan bir so`z orqali ham ifodalanishi mumkinligi xususida fikr bildirilmaydi va uning faqat gapga taalluqli ekanligi ta`kidlanadi. Predikativlik hodisasi to`g`risida aytilgan, garchi u semantik maqsadni ko`zda tutsa ham, V. B. Kasevichning fikri diqqatga molikdir: «Predikativlik-bu predikatning o`z argumentlari bilan munosabatidan boshqa narsa emasdir. Qayerda propozitsiya bo`lsa, u yerda predikativlik

ham mavjuddir. Propozitsiya esa o`z xarakteriga ko`ra zamondan tashqarida bo`ladi. Demak, predikativlik ham zamon tushunchasiga aloqador emas». Bu singari ilmiy mulohaza Y.Stepanovda ham kuzatiladi: «Tarkibida fe`l va uning zamon kategoriyasi qatnashmagan gaplar ham mavjud bo`la olar ekan, predikativlik hodisasi fe`lning zamon kategoriyasi bilan bog`liq emasdir». Bizningcha, yuqorida keltirilgan har ikki fikr ham haqiqatga yaqindir. Chunki ma`lum bir fikr ifodasi turli zamonlar orqali berilgani bilan predikativlik ifodasida biror o`zgarish bo`lmaydi. Umuman olganda, predikativlik grammatik hodisa emas, u mantiqiy hodisadir. Mazkur fikr isbotini T.P.Lomtevda kuzatamiz: «Predikativlik gapning grammatik belgisi emas, balki mantiqiy (logik) belgisidir». O`zbek tilshunosligida ham predikativlik hodisasi xususida ilmiy salohiyatli fikrlar mavjud. (A.G`ulomov, A.Nurmonov, I.Rasulov, S.Inoyatov, X.Xayrullayev va boshqalar).Mazkur masalaga S.Inoyatov va X.Xayrullayevlarning nomzodlik dissertatsiyalari ham bag`ishlangan bo`lib, ularda masala tavsifi atroflicha yoritilganini ko`ramiz. X.Xayrullayevning to`g`ri ta`kidlashicha, predikativlik til birliklarining voqelikka munosabatini taqozo etadi va faqat gap orqali emas, balki maxsus qo`llanilgan mustaqil so`z, fe`lli so`z birikmasi orqali ham ifodalanishi mumkin. X.Xayrullayevning mazkur tadqiqotida qo`shma gapda ustpredikativlik belgisi voqelanishi xususida ham fikr yuritiladi va bu belgining xarakterli tomonlari izohlab beriladi. Avvalo shuni aytish lozimki, ustpredikativlik deganda muayyan predikativlik belgilarining yig`indisidan yangi predikativ belgining shakllanishini tushunamiz. Ayni paytda esa MSQning mustaqil predikativli tarkibiy qismlari munosabatidan uchinchi predikativ belgining, ya`ni MSQ umumiy sintaktik strukturasining predikativ belgisining vujudga kelishi nazarda tutiladi.

Teng komponentli MSQ tarkibiy qismlarining har biri mustaqil ravishda voqelikka munosabat bildirgani uchun ularning predikativlik belgilari avtonom holatda ham o`z mavqeiga ega bo`ladi. Biroq mustaqil gaplar MSQ komponentlari bo`lgani bois, ularning predikativlik belgilari o`zaro munosabat tashkil etadi va natijada uchinchi predikativlik belgisi – ustpredikativ belgi vujudga keladi: 1.Tabib bu gaplarni ohista aytdi, lekin ta`sir kuchi momaqaldiroq sadosidan ham ortiqroq bo`ldi (M.Ali. Sarbadorlar). 2. Har uchalalari bu haqda Muqimiyga va`da berdilar, mehmonlar damlangan oshdan nasiba olib, ko`chada kutib turgan soyabonli gumbur aravaga chiqdilar (S.Abdulla.Mavlono Muqimiy). Keltirilgan misollarning har ikkisida ham MSQ komponentlarining mustaqil predikativlik belgilari munosabatidan uning umumiy sintaktik strukturasi sathida ustpredikativ belgi shakllanayotganini ko`ramiz. Mazkur ustpredikativ belgi mikromatn maqomidagi MSQ umumiy mazmunining voqelikka munosabatini taqozo etadi va uning ifodalanishi zamon, mayl va h.k. kabi grammatik kategoriyalar bilan bog`liq emas. Bunda modallik va ohang predikativlik ifodalovchi asosiy vositalar sanaladi. Shuni ham ta`kidlash kerakki, ustpredikativ belgi MSQ strukturasi shakllanishi lozim bo`lgan derivatsion jarayon to`liq yakunlangach voqelanadi. Demak, u MSQ shaklidagi hosilaning doimiy mantiqiy belgisi sanaladi. Bu esa , o`z navbatida, ustpredikativ belgi MSQ semantik strukturasining doimiy komponenti ekanligini ko`rsatadi. Mustaqil gaplar esa, sintaktik hajmining qanday bo`lishidan qat`i nazar, ustpredikativ belgili bo`lmaydi.

BADIIY ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Abdulla S. Mavlono Muqimiy. – Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966, 444 b. 2. Abdullaxonov J. Borsa kelmas.- Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1978, 312 b. 3. Ali M. Sarbadorlar. – Toshkent: G`.G`ulom nomidagi nashriyot- matbaa birlashmasi, 1992, 256 b. 4. Anorboyev S. Sayli.-Toshkent:G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1979, 228 b. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi

Murakkab sintaktik birliklar

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining tuzilishi

Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar

Sintaktik aloqalar