Боғловчисиз шаклланган тенг компонентли мураккаб синтактик қурилмалар деривацияси - Tilshunoslik - Referatlar

Боғловчисиз шаклланган тенг компонентли мураккаб синтактик қурилмалар деривацияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141.5 KB

Ko'chirib olish

Боғловчисиз шаклланган тенг компонентли мураккаб синтактик қурилмалар деривацияси Режа: 1. Бо ғ ловчисиз мс қ синтактик деривацияси. 2. Тенг компонентли мс қ синтактик деривацияси ва унинг устпредикативлик ҳ одисасига муносабати.

Ўзбек тилшунослигида боғловчисиз боғланган қўшма гаплар тадқиқига махсус монографик ишлар бағишланмаган бўлса-да, мазкур мавзуни мутлақо ишланмаган деб бўлмайди. Бу соҳада дарслик ва ўқув қўлланмаларида, шунингдек, айрим монографик тадқиқотларда олимларимиз илмий мулоҳазалари берилган. Мазкур мавзу бўйича, айниқса, Ғ.Абдураҳмонов ва М.Асқарова каби етакчи тилшунослар томонидан айтилган фикрлар муҳим илмий салмоққа эгадир. Ғ.Абдураҳмоновнинг илмий-монографик ишларида таркибий қисмлари боғловчи вазифасидаги сўзларнинг ёрдамисиз алоқага киришиб, яхлит бир фикрни ифодаловчи қўшма гапларнинг махсус тури боғловчисиз қўшма гап саналиши таъкидланади ва бундай гапларда оҳангнинг ҳамда айрим лексик унсурларнинг мавқеи ошиши алоҳида уқтирилади 1 . Ғ.Абдураҳмоновнинг фикрига кўра, боғловчисиз қўшма гапни ташкил этган содда гаплар мазмунан ва оҳангда қоришиб кетади. Улар алоҳида олинганда мазмуний ва оҳанг тугаллигига эга бўлмайди. Бундай қўшма гап таркибий қисмлари ўзаро қўшилиб маълум бир фикрни ифодалайди 2 . Юқорида келтирилган фикр ва мулоҳазаларга қўшилган ҳолда шуни таъкидламоқчимизки, боғловчисиз шаклланган МСҚ компонентлари алоҳида олинганда мазмун ва оҳанг бутунлигини йўқотиши хусусидаги фикр доимий равишда қатъийлик касб этмайдиган кўринади, зотан, айрим пайтларда боғловчисиз шаклланган МСҚ компонентлари алоҳида олинганда ҳам мазмун ва оҳанг бутунлиги сақланиши кўзга ташланади. Фикр исботи учун қуйидаги МСҚни мустақил содда гапларга ажратиб кўрайлик: Йигитлик кучимнинг қаймоғини бой олди, мен уни бой қилдим (Ҳамза. Бой ила хизматчи). – Йигитлик кучимнинг қаймоғини бой олди. Мен уни бой қилдим 3 . 1 . Қаранг: Абдураҳмонов Ғ. А. Қўшма гап синтаксиси.- Тошкент, 1964, 20-21-бетлар. 2 . Қаранг: Абдураҳмонов Ғ. А. Ўша асар, 21-бет. 3 1.Мисол Ғ.А.Абдураҳмоновнинг кўрсатилган асаридан олинмоқда.

Аммо бундай вазиятда МСҚ шаклий бутунлигини йўқотади, чунки унинг таркибий қисмлари мустақил содда гаплар тарзида қўлланганда, улар МСҚ қолипидаги микроматннинг эмас, балки ундан ҳажмига кўра каттароқ бўлган муайян бир матннинг бевосита иштирокчи компонентларига айланади ва бунинг натижасида мазкур содда гаплар ўртасидаги синтактик муносабатда ҳам ўзгариш рўй беради. Бошқача айтганда, мустақил содда гаплар матн доирасида боғланишли нутқ қонун-қоидалари асосида фаолият кўрсата бошлайди. Бунда, албатта, прагматик шароит ҳам муҳим мавқега эга бўлади. Ана шулардан келиб чиқиб, боғловчисиз МСҚ компонентларини мазмуни ва шаклий белгиларига кўра нисбий мустақил гаплар тарзида талқин этиш мумкин деб ўйлаймиз. Бундай МСҚ компонентларининг баъзилари мустақил қўллана олмаса ҳам, уларнинг семантик ва синтактик жиҳатдан нисбий бутунликлари сезилиб туради: Ўзинг яхши – олам яхши. Юрт тинч – сен тинч. Ғ.А.Абдураҳмонов боғловчисиз қўшма гапларнинг тузилишида айрим сўзларнинг қўлланилиши, умумий иккинчи даражали бўлакларнинг бўлиши, маълум гап бўлакларининг ҳар икки қисм таркибида такрорий қўлланилиши каби омиллар восита бўла олишини мутлақо тўғри кўрсатади ва бу билан бундай синтактик қурилмаларнинг микроматн қолипини тақозо этиши ҳақидаги фикр далили учун замин яратади 4 . Чунки эслатиб ўтилган омиллар матн компонентларининг синтактик деривациясини таъминлашда салмоқли ўрин тутади. М.Асқарованинг тадқиқотларида боғловчисиз қўшма гап компонентлари боғловчиларсиз ёки боғловчи вазифасидаги грамматик формаларсиз, фақат интонация билангина бирикиб, синтактик бутунлик ҳосил қилиши таъкидланади ва бундай қўшма гапнинг икки тури мавжудлиги айтилади: 4 1. Қаранг: Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тили грамматикаси.-Тошкент, 1996, 133-бет.

1.Тенг қисмли қўшма гап. 2.Тобе қисмли қўшма гап. Тенг қисмли қўшма гапда компонентлар бир-бири билан мазмунан тенг муносабатда бўлади ва ўзаро тенглик интонацияси орқали бирикади. Тобе қисмли қўшма гапда эса компонентлар тобеланиш интонацияси ёрдамида бирикади 5 . Бундай мулоҳазалар нафақат ўзбек тилшунослигида, балки бошқа тилшуносликларда ҳам кузатилади. Бу ҳақда ишимизнинг биринчи бобида эслатиб ўтилган эди (А.Н.Гвоздев, А.Г.Руднев). Назаримизда, боғловчисиз қўшма гап ҳақида сўз юритилганда «тобе қисм» тушунчаси бирмунча ноқулайлик туғдирадиган кўринади. Чунки тобелик ҳақида мулоҳаза юритилганда, ҳокимлик тўғрисидаги фикр ҳам ўз-ўзидан кун тартибига қўйилмоғи лозим бўлади ва натижада «боғловчисиз қўшма гап» ҳамда «эргаш гапли қўшма гап» тушунчалари қоришиб кетади. Бундай вазият, бизнингча, масала тавсифини анча мураккаблаштириб юборади. Бу ҳақда Р.Р.Сайфуллаеванинг мулоҳазалари ҳам ишимизнинг биринчи бобида келтирилган эди. М.Асқарованинг боғловчисиз қўшма гапларни таркибий қисмларининг ўзаро муносабатига қараб боғланган ёки эргаш гапли қўшма гап дейиш қийинлиги, бундай қўшма гаплар баъзан тузилишига кўра боғланган қўшма гапга, мазмунан эса эргаш гапли қўшма гапга ўхшаши хусусида айтилган фикрига тўлиқ қўшилиш мумкин. Чунки уларда компонентлар муносабатлари будай хулосага келиш учун тўлиқ имконият яратади 6 . М.Асқарова боғловчисиз қўшма гаплар таркибий қисмларининг боғланиши ҳар икки қисм учун умумий сўзлар, олмошлар иштирокида воқеланиши мумкинлигини ҳам тўғри таъкидлайди 7 . Бундай мулоҳаза қўшма 5 . Қаранг: Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент,1987,223-226-бетлар. 6 1. Қаранг: Ғуломов А., Асқарова М. Кўрсатилган асар, 223-бет. 7 2. Қаранг: Кўрсатилган асар, 226-бет.

гапнинг мазкур турини микроматн тарзида ўрганиш учун, айниқса, уларнинг деривацион хусусиятлари талқинини беришда муҳим аҳамият касб этади. И.Расулов ҳам боғловчисиз қўшма гап таркибий қисмларининг ўзаро синтактик муносабати хусусида анча теран фикр билдиради: «Қўшма гап таркибида келган айрим сўзлар содда гапларнинг ўзаро бирикишида хизмат қилади. Таркибида бу хил сўз мавжуд бўлган содда гап иккинчи бир гапни талаб қилади» 8 . Бундан ташқари, олим боғловчисиз қўшма гаплар компонентларининг айрим сўзлар такрорланиши, гапнинг грамматик қурилиши, ҳар икки таркибий қисм учун умумий бўлган иккинчи даражали бўлаклар, шунингдек, содда гапларнинг ўрни орқали ўзаро боғланишини ҳам тўғри таъкидлайди 9 . Боғловчисиз қўшма гап таркибий қисмларининг ўзаро боғланиши ҳақида сўз юритганда Б.Ўринбоев, юқорида эслатиб ўтилган воситалар билан бир қаторда, синонимлар, антонимлар, кириш сўзлар ҳамда юкламалар ҳам муҳим мавқега эга эканлигини кўрсатади 10 . Мазкур фикр билан тўлиқ қўшилиш мумкин, чунки қўшма гапга матн мақомини беришда бундай лексик воситаларнинг алоҳида хизмати бўлади. Мазкур ишда биз боғловчисиз қўшма гапларни тенг компонентли МСҚ тарзида ўрганаётганимиз учун уларнинг синтактик деривацияси талқини ҳам шунга асосланди. Бу ўринда аввало шуни айтиш лозимки, боғловчисиз шаклланган МСҚлар ҳам, МСҚларнинг барча турлари каби, ҳосила структурани тақозо этади, зотан, улар таркибида камида икки гап синтактик муносабатга киришади: 1. Газета ўқиётган қиз шу ерга келганда ўзини тутолмади, қўллари қалтирай бошлади (Р.Файзий. Ҳазрати инсон). 8 3. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И., Ўзбек тили.–Тошкент, 1966, 245-бет. 9 4. Қаранг: Ўша асар, 246-247-бетлар. 10 1.Қаранг:Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Самарқанд,2001,136-бет.

2. Тонг яқинлашиб қолди, қаршидаги юксак чўққининг тепаси оқара бошлади (О. Ёқубов. Улуғбек хазинаси). МСҚ таркибига бирлашаётган гаплар таянч структураларни тақозо этиши ёки ҳосила қурилма қолипида келиши мумкин: 1.Ит ҳуради – карвон ўтади (мақол). 2.Ҳаво дим, очиқ деразадан «ғир» этган шамол сезилмайди (Ойбек. Нур қидириб). 3. Ташқарида дизель товуши тинди, чироқлар чўғдай қизариб ўчиб қолди (А. Мухтор. Давр менинг тақдиримда). 4. Такяхонага жимлик чўкди, ҳамма ўз хаёлига ғарқ бўлди (М.Али. Сарбадорлар). Келтирилган мисолларнинг олдингисида туб структураларни нутққа олиб чиқаётган таянч структуралар синтактик муносабатидан ҳосила қурилмалар шаклланганлигини,иккинчисида биринчи компоненти таянч структура, иккинчиси ҳосила структура, кейинги иккитасида эса ҳосилалар муносабатидан учинчи ҳосила воқеланаётганини кўрамиз. Уларни символлар ёрдамида қуйидагича ифодалаш мумкин: 1. SV + SV = дериват(ҳосила). 2. SV + Х 1 Х 2 Х 3 SV = дериват(ҳосила). 3.Х 1 Х 2 SV + SXV = дериват(ҳосила). 4.Х SV + SXV = дериват(ҳосила). (Ҳосила ясовчи ҳар қандай унсур Х билан белгиланмоқда). Боғловчисиз шаклланган тенг компонентли МСҚ синтактик деривацияси воқеланаётган жараёнда деривацион муносабатга киришувчи мустақил гапларнинг мазмуний салмоқлари муҳим аҳамият касб этади. Бошқача айтганда, муайян семантик қуршов (дистрибуция) доирасига сиғиши мумкин бўлган гапларгина ўзаро алоқада бўлади ва ана шу семантик хусусият икки мустақил гапнинг синтактик муносабатга киришуви учун имкон яратади. Бу эса , ўз навбатида, МСҚ синтактик деривациясининг воқеланишини таъминлайди. Шунинг учун айни пайтда деривация оператори

вазифасини белгисиз ифодали, яъни ўзининг аниқ морфологик ифодасига эга бўлмаган унсур - семантик омил бажаради: 1. Мамат унга ёрилиб хато қилганини дарров англади, вужудига титроқ тушди (А.Мухтор. Илдизлар). 2. Нотаниш меҳмон ёнидан қоғоз чиқариб Миён Сотиболдихонга узатди, Сотиболдихон мактубни ихтиёрсиз буклади (С.Абдулла. Мавлоно Муқимий). Келтирилган мисолларда МСҚ компонентларининг ўзаро мазмуний муносабатлари мавжудлиги изоҳ талаб қилмайди, албатта. Мазкур семантик муносабат биринчи мисолда МСҚнинг ҳар икки компонентида ҳам кесим вазифасидаги сўзлар билан ( англади, титроқ тушди ) боғлиқ ҳолда вужудга келаётган бўлса,иккинчи мисолда МСҚ биринчи компонентидаги қоғоз ва иккинчи компонентидаги унга синонимик маънода келаётган мактуб сўзлари орқали бир пайтнинг ўзида икки гап ўртасида ҳам синтактик, ҳам мазмуний боғланиш шаклланмоқда. Бундай вазиятда иккинчи гап таркибида биринчи гапдаги маълум бир сўзнинг синоними бўлиб келаётган сўз МСҚ синтактик деривациясининг воқеланишида мутлақ ҳоким унсур (оператор) ҳисобланади. Бироқ шуни ҳам айтиш лозимки, маълум бир фикр ифодаси турли хил синтактик структуралар қолипида берилиши мумкин. Бу, албатта, деривацион жараёнда сўзловчига оператор танлаш имкониятини беради. Фикр далили учун юқорида келтирилган МСҚлар воқеланаётган деривацион жараёнга эътибор берайлик: 1. Мамат унга ёрилиб хато қилганини дарров англагач, вужудига титроқ тушди. 2. Мамат…хато қилганини дарров англади-ю, вужудига… 3. Мамат…хато қилганини дарров англаб, вужудига… 4. Мамат…хато қилганини дарров англаганда, вужудига… 5. Мамат…хато қилганини дарров англагандан сўнг, вужудига… 6. Мамат…хато қилганини дарров англагани учун, вужудига…

Иккинчи мисолда: 1. Нотаниш меҳмон ёнидан қоғоз чиқариб Миён Сотиболдихонга узатгач, Сотиболдихон мактубни ихтиёрсиз буклади. 2. Нотаниш меҳмон…Сотиболдихонга узатди ва Сотиболдихон… . 3. Нотаниш меҳмон…Сотиболдихонга узатганда,… . Келтирилган биринчи мисолнинг дериватлари парадигмасида турли хил морфологик воситалар қатнашаётганини кузатамиз: биринчи дериватда - гач, иккинчисида -ю, учинчисида -б, тўртинчисида -ганда, бешинчисида - гандан сўнг, олтинчисида эса -гани учун, иккинчи мисолда -гач, ва, -ганда. Кўринадики, муайян бир хабар ифодаси нафақат тенг компонентли МСҚ шакллари билан, балки тобе компонентли МСҚ кўринишида, ва ҳатто мураккаб структурали мустақил гап орқали ҳам берилиши мумкин. Албатта, бунда прагматик қоидалар, хусусан, сўзловчининг нутқий услуби, нутқ муҳити шарт-шароити ҳамда тил системаси унсурларининг нутққа кўчирилиши ва фаоллашувини таъминловчи лингвистик ва нолингвистик воситаларнинг қўлланиш имкониятлари муҳим аҳамият касб этади. Чунки деривацион жараён ана шулар қуршовида туғилади. Аммо боғловчисиз тенг компонентли МСҚ шаклланаётган деривацион жараёнда ҳосилалар (дериватлар) нинг кенг миқёсли парадигмаси ҳосил бўлиши учун ҳар доим ҳам имконият бўлавермайди. Айрим деривацион жараёнда парадигма қаторининг сони жуда чекланган бўлади: 1. Али Қушчининг тахмини тўғри чиқди: сойдан ўтиб, тик чўққига кўтарилаётганда туялар «буҳ-буҳ» лаб юролмай қолди (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси). 2. Бироқ Меҳрига концерт татимади – ипакчилик звеносининг бошлиғи бўлган дугонаси ҳақида конферансьенинг шеър билан айтган мақтов сўзлари уни жуда ўртаб юборди (А.Қаҳҳор. Синчалак). Берилган ҳар икки тенг компонентли МСҚнинг синонимик вариантларини айни пайтда чунки боғловчиси орқали ташкил этиш мумкин. Бироқ бу вазиятда тобе компонентли МСҚ шаклланади, зотан, чунки

боғловчиси сабаб маъносини англатувчи тобе компонентли МСҚ синтактик деривациясининг оператори саналади: 1. Али Қушчининг таклифи тўғри чиқди, чунки тоғдан ўтиб тик чўққига кўтарилаётганда туялар «буҳ-буҳ»лаб юролмай қолди. 2. Бироқ Меҳрига концерт татимади, чунки ипакчилик звеносининг бошлиғи бўлган дугонаси ҳақида конферансьенинг шеър билан айтган мақтов сўзлари уни жуда ўртаб юборди. Шуни ҳам айтиш керакки, тенг компонентли боғловчисиз МСҚнинг сабаб маъносини англатувчи тобе компонентли МСҚ билан синонимик ҳолатда келиши компонентларининг иккинчиси биринчисининг мазмунини изоҳлаб келганда рўй беради ва бунда МСҚлар синтактик деривациялари операторлари оппозицион ҳолатда бўлади. Бошқача айтганда, тенг компонентли МСҚ синтактик деривацияси аксарият ҳолларда морфологик восита билан ифодаланмаган семантик операторга, тобе компонентли МСҚ синтактик деривацияси эса ҳар доим реал операторга асосланади. Айни пайтда шуни ҳам айтиш лозимки, анъанавий грамматик тадқиқотларимизда боғловчисиз қўшма гаплар компонентлари ўртасидаги сабаб-оқибат қолипидаги семантик муносабат содда гапларнинг бири иккинчисига тобелик муносабати орқали боғланиши хусусида ҳукм чиқариш учун асос бўлиб келмоқда. Бироқ, бизнингча, бундай хулосага келиш анча изоҳталаб кўринади. Чунки қўшма гап компонентлари ўртасида воқе бўлган семантик муносабатнинг ёлғиз ўзи уларнинг тобелик асосида боғланишини таъминлай олмайди. Бошқача айтганда, тобе компонентли қўшма гапнинг ҳар қандай тури ҳам компонентларининг семантик-синтактик алоқасига таянилган ҳолда белгиланади. Деривацион жараён таҳлили эса боғловчисиз қўшма гаплар таркибий қисмларининг ўзаро тенглик асосида муносабатга киришувини кўрсатмоқда. Шу боис уларни тенг компонентли МСҚ тарзида ўрганиш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Аммо бу билан МСҚ компонентлари ўртасида сабаб, мақсад, пайт ва ҳоказо муносабатлар мавжуд бўлиши мумкинлигини инкор этиб бўлмайди. Бироқ бундай муносабатлар

МСҚ компонентларининг микроматн қолипидаги боғланишли нутқ мучалари эканлигини далиллаш жараёнида кун тартибига қўйилмоғи лозим. Боғловчи воситаларсиз шаклланган тенг компонентли МСҚларнинг баъзи турлари борки, улар ўзига хос деривацион хусусиятга эгадир. Бундай МСҚлар жумласига компонентлари маъно жиҳатдан бир-бирига қарама- қарши бўлган , шарт, қиёсий ҳамда ўхшатиш маъноли мураккаб синтактик структуралар киради: 1. Сув келтирган хор-зор, кўза синдирган – азиз (мақол ). 2. Юрган - дарё, ўтирган - бўйра (мақол). 3. Кечаси совуқ – кундузи иссиқ. 4.Эл тинч – сен тинч (мақол) . Бу албатта, уларнинг мазмуний салмоқлари анча барқарорлигидан далолат беради. Мазкур барқарорлик МСҚнинг синтактик деривациясига ҳам сезиларли таъсир ўтказади. Шу боис деривацион жараёнда мазкур турдаги боғловчисиз МСҚларнинг трансформацион имкониятлари чегараланган бўлади. Трансформация натижасида юклама воситасида шаклланган боғловчили тенг компонентли МСҚ, баъзан эса шарт, ўхшатиш маъноли тобе компонентли МСҚларнигина кузатиш мумкин: 1. Сув келтирган хор-зору, кўза синдирган – азиз. 2. Юрган дарё бўлса, ўтирган бўйра. 3. Кечаси совуғ-у, кундузи иссиқ . 4. Эл тинч бўлса, сен ҳам тинч бўласан. Айни пайтда шуни ҳам айтиш лозимки, келтирилган ҳосилаларнинг барчаси семантик ва грамматик жиҳатдан беками-кўст бўлса-да, уларнинг қўлланиш даражаси боғловчисиз шаклланган тенг компонентли МСҚларга қараганда анча пастдир. Чунки бу сингари боғловчисиз МСҚлар тилда маълум бир қолипга тушган синтактик структураларни тақозо этади . Боғловчисиз шаклланган тенг компонентли МСҚларнинг мазкур турида синтактик деривация семантик операторга асосланади. Бошқача айтганда, дериват операндларининг ўзаро синтактик муносабати уларнинг мазмуни билан бевосита боғлиқ ҳолда воқеланади. Трансформацион вазият вужудга келганда эса, юқорида кўриб ўтганимиз сингари, улар асосида

МСҚнинг бошқа турларига мансуб ҳосила қурилмалар шаклланиши ҳам мумкин. Бироқ мазкур жараёнда семантик оператор ўрнига реал ифодали операторлар қўлланади. Юқоридагилардан ташқари, боғловчисиз МСҚ яна шундай ҳолатда ҳам шаклланиши мумкинки, уларни асосан шу тарзда, яъни боғловчисиз тенг компонентли МСҚ ҳолида ўрганиш мақсадга мувофиқдир: 1. Мева дарахтларининг остини, полизни шўра ва ғумай босиб кетибди; ҳовузнинг ўртасида аллақанақа қоғоз яшик ярмигача сувга ботиб ётибди (А.Қаҳҳор. Синчалак). 2. Қодир бобо кўк автобус деразасидан далаларни томоша қилиб борарди: шудгорланган ерлар кўпчиган (Ш.Тошматов. Ишқ янгиланди). 3. Яқинда қурилишда кутилмаган бир офат маълум бўлиб қолди: икки ҳафтадан бери термит деган бало билан олишяпмиз (А.Мухтор. Давр менинг тақдиримда). 4. Али Қушчи хонада ёлғиз қолиши билан кўнгли ғалати бўлиб кетди: бу кенг, чароғон хонанинг ҳамма деворлари устоднинг ов анжомлари билан безатилган эди (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси). Келтирилган МСҚ таркибий қисмлари ўзаро шундай боғланганки, уларнинг трансформаларини бирор грамматик ёки лингвистик восита ёрдамида бериб бўлмайди. Фикр далили учун юқорида келтирилган мисолларнинг биринчисини тенг боғловчи вазифасида қўлланувчи эса сўзи орқали деривацион жараёнга солиб кўрайлик: Мева дарахтларининг остини, полизни шўра ва ғумай босиб кетибди, ҳовузнинг ўртасида эса аллақанақа қоғоз яшик яримигача сувга ботиб ётибди. Айни пайтда боғловчисиз тенг компонентли МСҚ синтактик деривациясининг семантик (реал ифодасиз) оператори ўрнига реал ифодали эса операторини киритиш мумкиндек кўринади. Лекин деривация операндларининг мазмуний ифодалари бунга йўл қўймайди. Бошқача айтганда, берилаётган МСҚ деривацияси операндлари мазмуний салмоқлари

бири иккинчисига яқин эмас. Шу боис бу ўринда трансформацион ўзгариш содир бўлиши учун реал имконият кузатилмайди. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, боғловчисиз тенг компонентли МСҚ синтактик деривацияси реал операторга асосланиши ҳам мумкин. Буни келтирилган мисолларининг учинчисида кўрамиз. Айни пайтда МСҚнинг иккинчи компоненти таркибида биринчи компонентдаги офат сўзининг синонимлик ифодаси сифатида берилаётган бало сўзи МСҚ синтактик деривациясининг реал оператори вазифасида келмоқда. Принцип нуқтаи назаридан айни пайтда берилган МСҚнинг трансформасини ҳосил қилиш мумкин. Лекин мазкур трансформа МСҚ қолипидан чиқади. Бошқача айтганда, трансформация шакли мураккаблашган мустақил гап синтактик деривациясини беради: Икки ҳафтадан бери яқинда қурилишда маълум бўлиб қолган бир офат – термит деган бало билан олишяпмиз. Боғловчисиз тенг компонентли МСҚ синтактик деривациясининг реал оператори вазифасида, юқоридагидан ташқари, лексик такрор, олмошлар қўлланилиши ҳам мумкин. Бундай вазиятда оператор вазифасидаги морфологик унсур МСҚ компонентларининг нафақат синтактик алоқасини, балки семантик муносабатини ҳам шакллантириш учун хизмат қилади: 1. Низомий Ганжавий, Хусрав Деҳлавий каби шоирлар ёзган «Хамса»ларни улар иккови бирга ўқишарди, Гавҳаршодбегим уларни доим бирга кўрарди (П.Қодиров. Она лочин видоси). 2. Икковимиз ҳам секин пастга тушамиз, у киши икковимизнинг ҳам билакларимиздан чандир қўллари билан маҳкам ушлаб олади (Ойбек. Болалик). 3. Ошпазлар кабобу манти, палову шўрва пиширишади, уларнинг бозори чаққон (Ойбек. Болалик). 4. Хотинлар ҳам бўш келмайди, баъзилар тош ҳам отади (Ойбек. Болалик). Келтирилган мисолларнинг биринчисида МСҚ компонентларининг ҳар иккаласида ҳам улар кишилик олмоши, иккинчисида эса МСҚ

компонентларида икковимиз сўзи такрорий қўлланилиб, уларнинг кейингилари (МСҚ иккинчи компонентларидаги) деривация оператори вазифасида келмоқда. Учинчи ва тўртинчи мисолларда эса МСҚ синтактик деривацияси уларнинг ҳамда баъзилар олмошлари фаоллиги билан боғланмоқда ва шу боис мазкур морфологик унсурлар деривация оператори вазифасини бажармоқда: Ошпазлар … улар ; Хотинлар … баъзилар . Боғловчисиз МСҚ синтактик деривацияси баъзи ҳолларда белгисиз операторга асосланиши ҳам мумкин. Бундай вазиятда у туширилган бўлади: Шу топда Ўрин буванинг йўтали тутиб қолди, бўғила-бўғила узоқ йўталди (Ойбек. Болалик). Айни пайтда МСҚ иккинчи компоненти таркибидан у олмоши туширилганини кузатамиз. Бироқ шундай бўлишига қарамай, мазкур сўз деривацион фаолиятини тўхтатаётгани йўқ. Нутқий муҳитнинг талабига кўра, агар лозим бўлса, уни ўз ўрнига осонгина тиклаш мумкин: …, у бўғила- бўғила узоқ йўталди . Боғловчисиз шаклланган МСҚ хусусида сўз юритилганда шуни ҳам айтиш лозимки, унинг синтактик деривациясини интонация билан боғлиқ деб бўлмайди. Чунки ҳар қандай синтактик структуранинг шаклланиши биринчи галда онгнинг маҳсули бўлгани каби, боғловчисиз МСҚлар ҳам энг аввал сўзловчининг тафаккур фаолияти билан боғланади. Бошқача айтганда, нутқда МСҚ синтактик структурасининг қўлланиши тил унсурларининг механик тарзда нутққа кўчирилишини эмас,балки сўзловчининг тил системаси ва сўзлашув муҳити билан муносабати натижасини тақозо этади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, нафақат МСҚ синтактик структурасининг, балки ҳар қандай синтактик структуранинг шаклланиши ва реал қўлланиши сўзловчининг нутқий фаолияти билан бевосита боғлиқдир. Бошқача айтганда, тил факторларини сўзловчисиз, сўзловчини эса, ўз навбатида, тил факторларисиз тасаввур этиш қийин. Мазкур ҳақиқат бугунги кунда янада кучлироқ намоён бўлмоқда. Бу ҳақда Е.А.Попова қуйидагиларни ёзади: «Сегодня трудно представить тот период развития языкознания, когда

изучение языка проходило без учёта человеческого фактора, а лингвистика была бесчеловечной» 11 . Таниқли тилшунос И.В.Арнольд ҳам инсон омилининг тил системаси воқелиги учун устувор аҳамият касб этишини алоҳида таъкидлайди: «Тилни фақат ўз қобиғида унинг ижодкори ва эгаси иштирокисиз тасаввур этиб бўлмайди. …Гуманитар фанларни, улар ўз моҳиятига кўра инсон фаолияти билан боғлиқ бўлса-да, том маънода антропоцентризм тушунчаси доирасида ўрганмоқ лозим» 12 . Бу ўринда шуни ҳам айтиш керакки, тилшунослик фан сифатида шаклланганидан то ҳозирги тараққиёти давригача тилнинг воқе ҳодиса ёки фаолият эканлиги инсон омили билан узвий боғлиқ бўлишини саноқли тилшуносларгина эътироф этдилар. Умуман олганда эса, А.Нурмонов ва М.Ҳакимовлар тўғри таъкидлашганларидек, тилни воқе ҳодиса тарзида ўрганишда инсон омили эътиборга олинмади, дейиш мумкин 13 . Дарҳақиқат, тилнинг ҳар бир унсури, фонемадан тортиб сўзгача, инсон тафаккури билан бевосита боғлиқдир. Бошқача айтганда, тил инсон билан, инсон эса тил билан тирикдир. Бу ўринда Э.Бенвенистнинг қуйидаги сўзларини эслаш, бизнингча, мутлақо ўринлидир: «Тил инсон омили билан шу қадар чуқур боғлиқки, бундан тил бошқачароқ ҳолатда бўлиши ва умуман, воқе бўла олиши, тил деб номланиши мумкинмиди, деган савол туғилиши табиийдир» 14 . Э.Бенвенистнинг мазкур фикри узоқ йиллар ҳукм суриб келган ва тилшунослик фанида гегемонлик қилган системоцентрик назариядан антропоцентрик назария томон қўйилган муҳим қадам эди. Бенвенистнинг 11 . Попова Е.А. Человек как основопологающая величина современного языкознания // Филологические науки , 2002, № 3.-С.69. 12 2. Арнольд И.В. Современные лингвистические теории взаимодействия системы и среды//Вопросы языкознания, №3,1991.-С.125- 126. 13 1. Қаранг: Нурмонов А., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти, № 4, 2001, 56-бет. 14 2. Бенвенист Э. Общая лингвистика.-М., 1974.-С.295.

фикрига монанд мулоҳазалар рус тилшунослари Ю.Степанов ва В.Звегинцевларда ҳам кузатилади. Аммо, шундай бўлса-да, бу соҳада илмий тадқиқот ишлари кенг кўламли даражага кўтарилмади. Шу боис бугунги кунда бундай тадқиқотлар учун жиддий эҳтиёж сезилмоқда. ХХ I аср тилшунослиги антропоцентрик характер касб этиши шубҳасиздир. Тил билан инсон муносабатининг узвийлиги нутқий жараёнда янада аниқроқ кўзга ташланади. Буни тилшунослик фанининг ҳар бир бўлимида – фонологияда ҳам, лексикологияда ҳам, морфология ва синтаксисда ҳам бевосита кузатиш мумкин. Зотан, товушнинг артикуляцияси, сўзнинг маъно жиҳатлари ва грамматик формалари, уларнинг ўзаро боғланиши каби жабҳаларнинг ҳар бирида инсон омилини ҳис этамиз. Бу эса, ўз навбатида, тилнинг ҳар бир унсурининг нутққа кўчирилиши инсон омилининг иштирокисиз рўй бермаслигини тўлиқ тан олишимиз лозимлигини кўрсатади, зеро, тил системаси белгиларининг нутқда қўлланишига бўлган эҳтиёж сўзловчининг нутқий мулоқоти жараёнида туғилади. Албатта, тил унсурларининг нутқда қўлланилиши ва бу жараён билан боғлиқ муаммолар талқини муайян лингвистик таҳлил усулини талаб этади. Ана шундай таҳлил усулларининг бири синтактик деривациядир. Синтактик деривация, лексик деривациядан фарқли равишда, аввал эслатиб ўтилганидек, динамик характерли бўлиб, у сўзловчининг нутқий фаолияти билан тўғридан-тўғри боғланади. Унинг устуворлиги ҳам биринчи галда ана шунда кўринади. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки ҳар қандай синтактик қурилманинг реал шаклланиши нутқда рўй беради. Нутқ эса, шубҳасиз, инсоннинг ақлий фаолияти маҳсулидир. Инсон сўзлашув жараёнида тил унсурларини истеъмолга киритар экан, улардан қай тарзда фойдаланиши, тил унсурларининг баъзан тежалиши, баъзан эса суистеъмол қилиниши каби масалалар унинг субъектив хоҳиши ва тил ташқи муҳитининг талаблари билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун синтактик қурилмаларнинг шаклланишида ҳар сафар тилнинг лексик унсурларини танлаш ва уларни маълум грамматик қоидалар асосида воқелантириш

масаласи кўндаланг туради. Бу жиҳатдан, шубҳасиз, синтактик деривациянинг мавқеи устувор аҳамият касб этади. Сўзсиз, тил нутққа сўзловчи томонидан киритилади. Бу эса сўзловчининг тилга таъсирини янада оширади. Демак, суперсегмент воситаларнинг тил ҳодисаларига муносабати ҳам сўзловчи орқали воқеланади. Шу боис биз интонацияни МСҚ синтактик деривациясини амалга оширувчи асосий факторлар жумласига киритолмаймиз. Ишимизнинг олдинги саҳифаларида МСҚ синтактик ва семантик структураси, шу жумладан боғловчисиз МСҚлар ҳам, ўзига хос матн тарзида талқин этилиши мумкинлиги эслатиб ўтилган эди. Матнни, албатта, инсон нутқий фаолиятининг маҳсули деб биламиз. Шунинг учун тил ҳодисаларини ўрганишда ҳар доим қуйидаги учликка асосланиш мақсадга мувофиқдир: тил – сўзловчи- прагматик омиллар (экстралингвистик факторлар). Равшанки, мазкур учликнинг учинчи мучаси – интонацияни ҳам ўз ичига олади, унинг реал қўлланиши эса нутқ муҳитининг талаблари билан боғлиқ бўлади. МСҚ синтактик структураси нутққа кўчирилиши жараёнида сўзловчи орқали интонация унга қўшилади. Демак, интонация тайёр ҳосиланинг нутқда айтилиши билан боғлиқ. Бу эса, ўз навбатида, интонацияни МСҚ синтактик деривациясининг операндлари муносабатини ташкил этувчи восита деб ҳукм чиқаришга монелик қилади. Фикр исботи учун қуйидаги мисолга мурожаат этайлик: Ҳамма ишга келди, полизда тарвуз пишди. Айни пайтда икки содда гапни тегишли интонация билан айтишга қанчалик уринмайлик, МСҚ синтактик структурасини ташкил этиб бўлмайди. Чунки мазкур гапларнинг мазмуний салмоқлари уларнинг ўзаро семантик ва синтактик жиҳатлардан муносабатга киришуви учун йўл бермайди. Бу эса мураккаб синтактик қурилма таркибий қисмларининг, шу жумладан боғловчисиз шаклланган МСҚ компонентларининг ўзаро

муносабати уларнинг мазмуний салмоғи билан узвий боғлиқлигини кўрсатади. Тўғри, интонация иштирокидан холи гап бўлмайди. Лекин интонация тайёр ҳолатга келган синтактик структураларга нутқдагина ҳамроҳлик қилади. Шунинг учун интонацияни МСҚ синтактик деривациясида иккинчи даражали воситалардан ҳисоблаймиз. Боғловчисиз қўшма гаплар таркибий қисмларининг ўзаро боғланиши хусусида фикр билдирганида И. Расулов қуйидагиларни таъкидлаб мазкур ҳақиқатга анча яқинлашиб қолган эди: «Қўшма гап таркибидаги содда гапларни ўзаро бириктирувчи ҳеч қандай восита бўлмаганда, уларнинг ўзаро боғланиши фақат интонация ёрдамида бўлади» 15 . Бу хусусда Е.Н.Ширяев дадил фикр билдиради: «Боғловчисиз қўшма гап деб аталувчи предикатив қурилмалар бирикувидан ташкил топган синтактик ҳосилалар интонация воситасида эмас, балки, Л.П.Якубинский таъкидлаб ўтганидек, сўзловчининг апперцепцион базаси орқали шаклланади» 16 . Интонация ҳақида гапирганда шуни ҳам айтиш лозимки, у тил системаси унсурлари жумласига кирмайди, зотан, тилда фонема, морфема ва сўздан бошқа нарса йўқ. Интонация нутқ унсури саналиб, тил системаси бирликларининг нутқда реал қўлланишига, юқорида эслатиб ўтилганидек, сўзловчи орқали таъсир этади. Бошқача айтганда, интонация суперсегмент восита саналади ва шу боис унинг тилда ифода материали ҳам йўқ. Хулоса қилиб айтганда, интонация синтактик структураларни шакллантирувчи деривацион омил саналмайди, унинг воситасида предикатив қурилмалар ўртасида синтактик муносабат фаоллашади, холос. Аммо юқорида айтилган фикр ва мулоҳазалар орқали биз интонациянинг аҳамиятини, заррача бўлса-да, пасайтирмоқчи эмасмиз. Чунки у тилнинг нутқда қўлланишида муҳим аҳамият касб этади: унинг 15 1. Расулов И. Кўрсатилган асар, 247-бет. 16 2. Ширяев Е.Н. Основы системного описания бессоюзных сложных предложений//Вопросы языкознания, № 1, 1984.-С.57.

ёрдамида мустақил сўз гап функциясини бажара олиши, нопредикативли бирлик предикативли бирликка айланиши, дарак гап сўроқ гапга ёки ундов гапга айланиши мумкин ва ҳ.к. Аммо мазкур омиллар интонация синтактик деривация воситасида вужудга келувчи ҳосила структуранинг(дериватнинг) шаклланишини белгилаб берувчи восита бўла олишини далиллай олмайди. 2. ТЕНГ КОМПОНЕНТЛИ МС Қ СИНТАКТИК ДЕРИВАЦИЯСИ ВА УНИНГ УСТПРЕДИКАТИВЛИК Ҳ ОДИСАСИГА МУНОСАБАТИ. Анъанавий тилшуносликда қўшма гаплар, шу жумладан тенг компонентли қўшма гаплар ҳам, содда гаплардан фарқли равишда, полипредикативли синтактик қурилмалар сифатида талқин этилади. Мазкур фикр билан тўлиқ қўшилиш мумкин, чунки қўшма гапларнинг ҳар қандай тури ҳам камида икки мустақил гапнинг ўзаро синтактик муносабатидан ташкил топар экан, бу таркибий қисмларнинг ҳар бири ўзига хос предикатив маъно англатиши табиийдир. Бу ҳақда гапиришдан олдин предикативлик ҳодисаси деганда мазкур ишда нимани тушунишимиз тўғрисида фикр билдиришни мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Предикативлик ҳодисаси тилшунослик адабиётларида турлича талқин этилади. Айрим олимлар уни эга-кесим муносабати деб изоҳласалар, баъзи тилшунослар бу ўринда кесимлиликни, бошқалар эса фикрнинг воқеликка муносабатини тушунадилар. Умуман олганда, бу хусусда олимларимиз фикрлари муштарак эмас. Бу масала умумий тилшуносликда ҳам бугунгача мунозарали бўлиб қолмоқда. Н.С.Валгина предикативлик фақат гапга хос эканлигини таъкидлайди ва уни гапнинг мазмуний белгиси деб тушунади. Бунда грамматик

категориялар мажмуи майл ва замон ҳамда модаллик предикативлик ифодаловчи воситалар эканлиги қайд этилади 17 . Н.С.Валгина, бизнингча, предикативлик ҳодисасининг талқинини кўпроқ феъл билан боғлаб, уни бирмунча чалкаштириб юборади. Чунки феъл иштирок этмаган гапларда ҳам предикативлик ўз ифодасини топа олади. Бундан ташқари, масаланинг яна бир муҳим томони бўлиб, унга кўра замон тушунчаси предикативлик ифодаланишида қатнашмайди (Бу ҳақда қуйида маълумот келтирилади). А.Г.Руднев предикативлик деганда гапнинг бош бўлаклари муносабатини тушунади. Аммо у модаллик предикативлик ифодаловчи белгилардан бири эканлигини қайд этади 18 . Бироқ бу ўринда ҳам предикативлик ҳодисаси анча тор доирада изоҳланганини кўрамиз. Чунки предикативлик фақат бош бўлаклар билан эмас, балки гапнинг иккинчи даражали бўлаклари орқали ҳам ифодаланиши мумкин. А.Н.Гвоздев предикативлик ҳодисаси гап орқали ниманингдир тасдиқланиши ёки инкор этилишини тушунади ва унинг ифодаланишида модаллик муҳим аҳамият касб этишини кўрсатади 19 . Кўринадики, бу ўринда ҳам предикативлик сўз бирикмаси ва ҳатто, алоҳида олинган бир сўз орқали ҳам ифодаланиши мумкинлиги хусусида фикр билдирилмайди ва унинг фақат гапга тааллуқли эканлиги таъкидланади. Предикативлик ҳодисаси тўғрисида айтилган, гарчи у семантик мақсадни кўзда тутса ҳам, В. Б. Касевичнинг фикри диққатга моликдир: «Предикативлик-бу предикатнинг ўз аргументлари билан муносабатидан бошқа нарса эмасдир. Қаерда пропозиция бўлса, у ерда предикативлик ҳам 17 . Қаранг: Валгина Н. С. Синтаксис современного русского языка. -М.,1973.-С.14. 18 . Қаранг: Руднев А.Г. Синтаксис современного русского языка.-М., 1968.-С.34-35. 19 . Қаранг: Гвоздев А. Н. Современный русский литературный язык. II . - М., 1968.-С.7.

мавжуддир. Пропозиция эса ўз характерига кўра замондан ташқарида бўлади. Демак, предикативлик ҳам замон тушунчасига алоқадор эмас» 20 . Бу сингари илмий мулоҳаза Ю.Степановда ҳам кузатилади: «Таркибида феъл ва унинг замон категорияси қатнашмаган гаплар ҳам мавжуд бўла олар экан, предикативлик ҳодисаси феълнинг замон категорияси билан боғлиқ эмасдир» 21 . Бизнингча, юқорида келтирилган ҳар икки фикр ҳам ҳақиқатга яқиндир. Чунки маълум бир фикр ифодаси турли замонлар орқали берилгани билан предикативлик ифодасида бирор ўзгариш бўлмайди. Умуман олганда, предикативлик грамматик ҳодиса эмас, у мантиқий ҳодисадир. Мазкур фикр исботини Т.П.Ломтевда кузатамиз: «Предикативлик гапнинг грамматик белгиси эмас, балки мантиқий (логик) белгисидир» 22 . Ўзбек тилшунослигида ҳам предикативлик ҳодисаси хусусида илмий салоҳиятли фикрлар мавжуд. (А.Ғуломов, А.Нурмонов, И.Расулов, С.Иноятов, Х.Хайруллаев ва бошқалар).Мазкур масалага С.Иноятов ва Х.Хайруллаевларнинг номзодлик диссертациялари ҳам бағишланган бўлиб, уларда масала тавсифи атрофлича ёритилганини кўрамиз. Х.Хайруллаевнинг тўғри таъкидлашича, предикативлик тил бирликларининг воқеликка муносабатини тақозо этади ва фақат гап орқали эмас, балки махсус қўлланилган мустақил сўз, феълли сўз бирикмаси орқали ҳам ифодаланиши мумкин 23 . Х.Хайруллаевнинг мазкур тадқиқотида қўшма гапда устпредикативлик белгиси воқеланиши хусусида ҳам фикр юритилади ва бу белгининг характерли томонлари изоҳлаб берилади 24 . 20 . Касевич В. Б. Семантика. Синтаксис. Морфология.-М., 1988.-С. 69. 21 . Степанов Ю.С. Основы общего языкознания .-М.,1975.-С.134. 22 . Ломтев Т.П. Предложение и его грамматические категории.-М., 1972. -С.29. 23 3.Қаранг: Иноятов С.Б. Ўзбек тилида предикатив муносабат// Номз.дис.автореф.-Тошкент,1999; Хайруллаев Х.З. Сўз, сўз бирикмаси ва гапнинг предикативликка муносабати // Номз.дис. автореф.-Тошкент,2001. 24 4.Қаранг: Ўша иш, 20-бет.

Аввало шуни айтиш лозимки, устпредикативлик деганда муайян предикативлик белгиларининг йиғиндисидан янги предикатив белгининг шаклланишини тушунамиз. Айни пайтда эса МСҚнинг мустақил предикативли таркибий қисмлари муносабатидан учинчи предикатив белгининг, яъни МСҚ умумий синтактик структурасининг предикатив белгисининг вужудга келиши назарда тутилади. Тенг компонентли МСҚ таркибий қисмларининг ҳар бири мустақил равишда воқеликка муносабат билдиргани учун уларнинг предикативлик белгилари автоном ҳолатда ҳам ўз мавқеига эга бўлади. Бироқ мустақил гаплар МСҚ компонентлари бўлгани боис, уларнинг предикативлик белгилари ўзаро муносабат ташкил этади ва натижада учинчи предикативлик белгиси – устпредикатив белги вужудга келади: 1. Табиб бу гапларни оҳиста айтди, лекин таъсир кучи момақалдироқ садосидан ҳам ортиқроқ бўлди (М.Али. Сарбадорлар). 2. Ҳар учалалари бу ҳақда Муқимийга ваъда бердилар, меҳмонлар дамланган ошдан насиба олиб, кўчада кутиб турган соябонли гумбур аравага чиқдилар (С.Абдулла.Мавлоно Муқимий). Келтирилган мисолларнинг ҳар иккисида ҳам МСҚ компонентларининг мустақил предикативлик белгилари муносабатидан унинг умумий синтактик структураси сатҳида устпредикатив белги шаклланаётганини кўрамиз. Мазкур устпредикатив белги микроматн мақомидаги МСҚ умумий мазмунининг воқеликка муносабатини тақозо этади ва унинг ифодаланиши замон, майл ва ҳ.к. каби грамматик категориялар билан боғлиқ эмас. Бунда модаллик ва оҳанг предикативлик ифодаловчи асосий воситалар саналади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, устпредикатив белги МСҚ структураси шаклланиши лозим бўлган деривацион жараён тўлиқ якунлангач воқеланади. Демак, у МСҚ шаклидаги ҳосиланинг доимий мантиқий белгиси саналади. Бу эса , ўз навбатида, устпредикатив белги МСҚ семантик структурасининг доимий компоненти

эканлигини кўрсатади. Мустақил гаплар эса, синтактик ҳажмининг қандай бўлишидан қатъи назар, устпредикатив белгили бўлмайди.

АДАБИЁТЛАР 1.Ахманова О.С., Микаэлян Г.Б. Современные синтаксические теории. 2003,168 с. 2.Береговская Э.М. Очерки по экспрессивному синтаксису. -М.,2004,208с. 3.Семенова И.В. Дериваты союза ЕСЛИ (на материале наиболее частотных служебных образований, возникших на базе ЕСЛИ).Автореф.дис.канд.филол.наук:10.02.01.-Владивосток,2004, 20 с. 4.Храковский В.С. Некоторые проблемы деривации взаимных конструкций.- Пермь: Изд-во Перм.ун-та, 1980,62с. 5.Почепцов Г.Г. Конструктивный анализ структуры предложения. 1977, 192с. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

БОҒЛОВЧИСИЗ ШАКЛЛАНГАН ТЕНГ КОМПОНЕНТЛИ МУРАККАБ СИНТАКТИК ҚУРИЛМАЛАР ДЕРИВАЦИЯСИ

Матн ва мураккаб синтактик қурилманинг ўзаро муносабати

Хозирги тилшуносликда кушма гап талкини ва синтактик деривация назарияси

Қўшма гаплар услубияти

Синтактик алока ва унинг турлари. Тенг ва тобелик(эргашиш) алокаси