Barmoq she'r tizimidagi matnlarni badiiy o’qish - Tilshunoslik - Referatlar

Barmoq she'r tizimidagi matnlarni badiiy o’qish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Barmoq she'r tizimidagi matnlarni badi iy o’qish Reja: 1. Barmoq she'r tizimida matnlarni badiiy o’qishga tayyorlash 2. Erkin she'r tizimidagi matnlarni badiiy o’qishga tayyorlash 3. Dramatik asarlarni badiiy o’qishga tayyorlash 4. Nasriy matnlarni badiiy o’qishga tayyorlash

Barmoq she'r tizimidagi matnlarni badiiy o’qishga tayyorlash ishi she'r tanlashdan boshlanadi. She'r tanlash talaba ixtiyoriga qo’yiladi. Talaba bilim darajasi, qiziqishi, badiiyatga munosabatiga ko’ra o’zi she'r tanlaydi. Mazkur tizim bo’yicha mashq darslarining biri maktab darsliklaridagi materiallarni o’qishga bag’ishlanadi. Talaba tanlagan she'rini daftariga ko’chirib yozadi. Badiiy o’qish vositalari asosida she'rni daftarda ishlab chiqadi. Matn tayyor bo’lgach, uni yodlaydi. Talaba unda ifodali o’qishni, sharhli o’qishni mashk qilib, badiiy o’kishga tayyor bo’lib keladi. Bar m oq she'r t i zi m i bo’ yi cha bi r i nchi dar s m ashk dar si bo’l i b, t al aba o’ qi shi dagi yut uql ar , nuqsonl ar t al abal ar yor dam i da t ahl il qi l i ni b, badi i y o’ qi sh nam unasi ko’r sat i b ber i l adi . I kki nchn dar sda t al aba o’ qi shi bahol anadi . Har bir t al aba yut ug’ i , kam chi l i gi o’ qi t uvchi t om oni dan i zohl ani b, baho e'l on qi l i nadi . M. Yusuf ni ng «Yo’ ql ov» she'r i quyi dagi cha badi i y o’ qi shga t ayyor l anadi : (Avval o she'r daft ar ga yozi b ol i nadi . Yurtim, ko’nglingdek keng osmonlaring bor, Aytsam ado bo’lmas armonlaring bor. O’tmishingni o’ylab og’riydi jonim, Ko’ksing to’la shahid o’g’lonlaring bor. Bag’rimni o’rtar bir tanbur navosi, Shumi shoiringga elning vafosi?.. Toshlarning ostidan kelib sadosi, Hamzang yotgan Shohimardonlaring bor... Yurtim, ko’nglingdek keng osmonlaring bor, Yulduzni yig’latgan dostonlaring bor.

Osmonlaringdan ham diydoringga zor, Jayrondek termulgan Cho’lponlaring bor. Ko’ling qadog’iga bosay yuzimni, Onamsan-ku og’ir olma so’zimni, Qayinlarga aytib «Karo ko’zim»ni, Sibirlarda qolgan Usmonlaring bor. Alhazar, alhazar, ming bor alhazar, Ana, yurishibdi kiyganlari zar, Qodiriyni sotib shoir bo’lganlar — Mehrobingdan chiqqe chayonlaring bor... Qurboning bo’layin, ey onajonim, Sening fig’onlaring — mening fig’onim, O’tmishingni o’ylab og’riydi jonim, Toshlarni yig’latgan dostonlaring bor. Avvalo, misralardagi bo’g’inlar soni aniqlanib, turoqlanish tizimi belgilanadi. Fonetik va mantiqiy urg’u olgan bo’g’in va so’zlar, shundan kelib chiqib pauzalar o’rni ko’rsatiladi. Yurtim, ko’nglingdek keng / osmonlaring bor / — II bo’g’in Aytsam ado bo’l!mes / armonlaring bor. / II bo’g’in. Misralar II bo’g’indan iborat bo’lib, 6 + 5 shaklida turoqlangan. «Yurtim» so’zidan keyingi pauza tinish belgiga asosan yuzaga kelsa, «keng», «bo’lmas» so’zlaridan keyingi pauzalar turoqlar orasidagi to’xtamlardir. Har misra oxirida pauza qilinadi, «yurtim», «osmon», «ado» so’zlarida fonetik urg’u birinchi bo’g’inga tushadi. Shuning uchun talaffuzda bunga alohida e'tibor berish zarur. Birinchi misrada «keng» so’zi, ikkinchi misrada «ado bo’lmas» so’zlari mantiqiy urg’u olmoqdaki, bu so’zlar boshqa so’zlarga nisbatan kuchli ohang bilan o’qiladi.

Ana shu tartibda she'rning har bir misrasi ishlab chiqiladi. She'rdagi bandlarda temp deyarli farq qilmasa-da, beshinchi bandda temp tezlashadi, intonatsiya kuchayadi. Bu bandning mazmunida «Qodiriyni sotib shoir bo’lganlar»ga muallif nafrati yorqin aks etgan. Yuqoridagi vositalar ana shu nafrat ifodasiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, bandning birinchi misrasida uyushiq bo’laklar kelmoqdaki, ularning har biri mantiqiy urg’u oladi. Uyushiq bo’laklar o’qilayotganda, intonatsiya avvalgisiga nisbatan keyingisida kuchli bo’ladi. Birinchi bandda «osmonlaring bor» so’zlarida o’quvchi qo’li bilan osmonni ko’rsatsa, «og’riydi jonim» birikmasida yuz va ko’zda joni og’riyotganini ifodalaydi, ikkala qo’lini ko’ksiga olib keladi. To’rtinchi banddagi «qo’ling qadog’iga bosam yuzimni» misrasi o’qilishida o’quvchi kaftlarini ochib, ularga qaraydi. Beshinchi banddagi «Ana, yurishibdi kiyganlar» misrasida old tomonini qo’l bilan shunday ko’rsatish kerakki, o’tirganlar orqaga qarasin. She'rni badiiy o’qishga tayyorlashda ayrim birikmalarni, misralarni sharhlash talab etiladi. Jumladan: «Hamzang yotgan Shohimardonlaring bor»... satrining mazmunida Hamzaning 1929 yidi shayxlar tomonidan toshbo’roi qilib o’ldirilgani, qabri Shohimardon — hozirgi Hamzaobodda ekani aytiladi. «Jayrondek termulgan Cho’lponlaring bor» misrasida esa Cho’lpon haqida ma'lumot talab qilinadi. Cho’lpon andijonlik talantli shoir ekani, nohaq qamalib, qatl etilgani, bugun nomi oqlanib, asarlari nashr etilayotgani aytiladi. To’rtinchi badndagi: Qayinlarga aytib «Qaro ko’zim»ni, Sibirlarda qolgan Usmonlaring bor, — misralaridagi «Qaro ko’zim» so’zi sharhlanadi. Bu nom Alisher Navoiyning: Qaro ko’zim kelu mardumliq emdi fan qilgil

Ko’zim qarosiga mardum kibi vatan qilg’il, — matla'li g’azali bilan aytiladigan qo’shiqqa ishora ekani aytiladi. Bu qo’shiq xalqimiz o’rtasida juda mashhur bo’lib, uni Mulla To’ychi, Yunus Rajabiy kabi mashhur hofiz njro etganlar. Bu qo’shiq bugun ham xalqning sevgan qo’shiqlaridan biridir. «Sibirlarda qolgan Usmon» — qatag’on yillari Cho’lpon, Qodiriy, singarn nohaq qamalib, Magadanda o’ldirilgan yorqin iste'dod egasi bo’lgan shoirimiz edi. Ana shu tayyorgarlikdan so’ng she'rni badiiy o’kish mumkin. Bunda yuqorida aytilgan barcha vositalar bandlardagi mazmunni ravshan ifoda qilishga bo’ysundiriladi. ERKIN SHE'R TIZIMIDAGI MATNLARNI BADIIY O’QISHGA TAYYORLASH Erkin she'r tizimidagi matnlarni badiiy o’qishga tayyorlash mazkur she'r tizimini barmoq she'r tizimidan farqli xususiyatlarini tushuntirishdan boshlanadi. Agar talaba bu xususiyatlarni yaxshi anglab olmasa, u nechog’lik badiiy o’qish vositalarini o’zlashtirgan bo’lmasin, badiiy o’qishni uddalay olmaydi. Bu she'r tuzilishi inqilobdan so’ng paydo bo’lgan bo’lib, mashhur rus shoiri V.Mayakovskiy nomi bilan bog’liq. V.Mayakovskiy inqilobdan keyingi hayot shiddatini, tezkorlikni ifodalash uchun rus adabiyotidagi «slabo tonik» she'r tizimi mos kelmasligini anglab, yangi she'r tizimi yaratdi. Bu tizimning o’ziga xosligi shundaki, unda qofiya tizimi saqlangan holda boshqa shakliy unsurlar (bo’g’inlar soni, turoq, band, radif, va b.) barmoqdagi singari har bir misrada tenglik, zarurlik xususiyatlarini yo’qotadi. Misralar zinapoyachalarga bo’linib, ma'no va mazmun shakliy unsurlardan to’la ma'noda ustunlik qiladi. Shoir g’oyaviy mazmundan kelib chiqib, hatto bir so’zni ham alohida misra shaklida berishi mumkin. V.Mayakovskiyning mashhur «Sovet pasporti» she'rining birinchi bandi quyidagicha:Bo’ri day g’aji rdim byurokratizmni

Har-xil mandatlarga yo’q menda i xlos, Qog’ozbozlikni yo’q ko’rgani ko’zim. Qurib ketmaydi mi har qanday qog’oz!Bu she'r tizimi o’zbek adabiyotiga 30-yillardan boshlab kirib keldi. G’.G’ulom, H.Olimjon, M.Shayxzoda singari shoirlarimizning ko’plab she'rlari mazkur she'r tizimi asosida yozilgan. Bu she'r tizimining o’zbek adabiyotiga kirib kelishini H.Olimjon xotiralarida ko’rish mumkin. H.Olimjon 1929 yilda Qrimda V.Mayakovskiy bilan uchrashdi. «...U birinchi bo’lib o’zining «So’l marsh» degan mashhur she'rini o’qiydi. Bu she'r, uning shu kechada hikoya qilganiga ko’ra, revolyutsiyaning dastlabki yillarida Petrograd matroslarining chaqirig’iga muvofiq, she'r o’qib berishga ketayotgan vaqtida, izvoshda yozilgan va to’g’ri matroslarning majlisiga borib o’qilgan ekan. U she'rni o’qir ekan, «so’l» so’zi har bir qaytarilganda, uning chap qo’li ko’tarilib tushar ekan. U chapaqay edi... Mayakovskiy she'rni og’ir-og’ir o’qir, satrlarni bo’lib-bo’lib aytar, so’zlar orasida pauzalar qilar edi. Uning bunday mahorat bilan o’qishida har bir tovush katta bir mahorat qozonar va tinglovchida qoldirgan ta'siri oddiy she'r o’qishdagidan ko’ra yuz hissa ortiqroq edi». 1 Bo’lajak adabiyot muallimi erkin she'r tizimida yaratilgan she'rlarni badiiy o’qish darajasida o’qiy olishi zarur. Sababi maktab darslik va xrestomatiyalariga o’zbek shoirlarining ana shu tizimda bitilgan sara asarlari kiritilgan. Erkin she'r tizimidagi she'rlarni badiiy o’qishga tayyorlash haqida tasavvur hosil qilish uchun H.Olimjonning «Baxtlar vodiysi» she'rini o’qishga tayyorlashni ko’zdan kechiraylik. Mazkur she'rda har band boshida yoki oxirida «Ko’m-ko’k», «ko’m-ko’k», «ko’m-ko’k» so’zlari qaytariladi. She'rdagi ohang mana shu so’zlarni to’g’ri o’qish orqali aniqlab olinadi. Fonetik urg’u «ko’m» bo’g’inida «o’» tovushiga tushadi. «ko’k» bo’g’inidagi «o’» tovushi ham fonetik urg’u oladi. Ammo birinchi bo’g’indagi urg’u ikkinchisiga nisbatan bir barobar keng olinishi kerak. Bu holat uchala «ko’m-ko’k»da ham qaytariladi. Sababi so’zlar takrorlanmoqda. Uyushiq 1 S.Azimov. Abadiyat, G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, T.: 1988, 79-bеt

bo’laklarga, takrorlangan so’zlarga mantiqiy urg’u berilishi zarur. Ana endi fonetik urg’uni, mantiqiy urg’uni hisobga olgan holda «Ko’m-ko’k»ni o’qib ko’ring. Ko’m-ko’k, ko’m-ko’k, ko’m-ko’k... // . Matn so’nggida uch nuqta turibdi. Tinish belgilar qoidalariga asosan uch nuqta kelgan joylarda pauza, pauza bo’lganda ham katta pauza qilinadi. Umuman «Baxtlar vodiysi» singari katta she'rlarda pauza favqulodda katta ahamiyat kasb etadi. She'r o’quvchi bandlar oxiridagi katta pauzalardan o’rinli foydalanmasa, she'rning yarmiga yetmay charchaydi, ovozi chiqmay qoladi. Oqibat ta'sirchanlik yo’qoladi. Pauzadan so’ng keyingi band o’qiladi: Ko’klam quyoshidan ko’kargan qirlar,/ Po’lat yag’rinlarni ko’targan yerlar / ko’m-ko’k... / / «Quyosh» so’zida fonetik urg’u «yo» tovushiga tushadi. Birinchi misra (ko’klam quyoshidan)dan keyin pauza qilinmay «qirlar» so’zidan keyin pauza qilinadi. Bu pauza ikki jihatdan zarurdir. Birinchi grammatik qoida (vergul)ga binoan, ikkinchidan, erkin she'r tizimidagi she'rlarda ma'lum fikr yakunidan keyin pauza qilinadi. «Ko’m-ko’k» so’zidan keyin esa katta pauza qilinadi. Ma'lum fikr yakuniga ko’ra «erlar» so’zidan keyin oddiy pauza qilinib, misra oxirida «ko’m- ko’k» so’zidan so’ng katta pauza qilinadi. Salqin saharlarda uyqudan turgan / Buloq suvlariga yuzini yuvgan / Marmar havolarning qo’yniga cho’mgan / Zilol bo’shliqlarga keng quloch qo’ygan / Mustaqillik ishqi bilan yongan dalalar / ko’m-ko’k... / / Mazkur band o’rtacha ovoz bilan boshlanib, pastdagi har bir misrada ovoz asta-sekin ko’tarilib boradi. Ovozning asta ko’tarilishiga sabab shuki, sifatlovchilar (salqin, marmar, zilol) misra boshida qator kelmoqda. Ularning har biri mantiqiy

urg’u oladi. Qoidaga binoan mantiqiy urg’u olgan so’zlar qator kelganda keyingisida urg’u kuchayib boradi. Belgilangan o’rinlarda oddiy pauza, «ko’m-ko’k»dan so’ng esa katta pauza qilinadi. Mazkur bandda misralar bnr xil tempda o’qiladi. «yuzini», «yuvgan», «yongan» so’zlarida fonetik urg’u birinchi bo’g’inda bo’ladi. Ufqimizniig hirslarini o’ziga tortgan! Yelkasiga tarix bilmas g’alaba ortgan! Ulug’ yo’lda toliqmasdan tez ketayotgan! Baxmal qirlar! keng bo’shliqlar, paxtazor yerlar / ko’m-ko’k... Bu band o’qilishidagi e'tibor talab jihat shundaki, band oxirida uyushiq bo’laklar kelmoqda. Qoidaga binoan uyushiq bo’laklarining har biri mantiqiy urg’u oladi, keyingi bo’lakda urg’u kuchliroq bo’lishi talab qilinadi. Qolgan o’rinlar belgilangan tarzda pauza qilish bilan o’qiladi. Keyingi qismni o’qish alohida e'tibor talab qiladi. Sababi shundaki, «Tong pallasi» misrasidan boshlangan qism to: Qarashlari nurga to’lgan Bu ulug’ vodiy Ko’m-ko’k!.. // satrlarigacha katta pauza qilinmaydi. Har bir fikr tugalligi ifodalangan joylarda kichik pauza qilish orqali, ovozdan o’rinli foydalanish orqali o’qishdagi badiiyat ta'min qilinadi. «Ey Farg’ona» misrasi bilan boshlanuvchi keyingi bo’lakda undalmalar ko’p. Shuning uchun ovoz yuqoridagi bo’laklarga nisbatan baland, temp tez bo’lishi taqozo qilinadi. «Haydar kapitan» satridan keyin katta pauza qilinadi. Keyingi bo’lak boshida «ko’m-ko’k» xuddi she'r boshidagi ohang va temp singari qaytariladi. «Pishinib», «terlab» satr-laridan so’ng katta pauza qilinadi. Keyingi bo’lakda «ey» undov so’zi har bir satr boshida qaytariladi. Shu tufayli, bu so’z hamma satr boshida mantiqiy urg’u oladi. Ovoz «Ey Farg’ona» bo’lagidagi singari, baland, temp tez o’qiladi.

«Oppoq, momiq tan!» — satridan keyin katta pauza qilinadi. She'rning qolgan qismida quyidagi bo’lakka e'tibor berish kerak. «Ey Farg’ona! Mushkul kunlar bolasini tishida tishlab,! Yuvib, tarab, sevib, o’pib, quchib, opichlab, Ey, baxtlarni balog’atga Etkazgan ona! / Bu yerda «Ey farg’ona» satridan keyin kichik pauza qilingach, «Tishida tishlab» satridan keyin yana kichik pauza qilib mantiqiy urgu oladi, ulardan keyin pauza qilinmaydi. «Etkazgan ona!» satrigacha pauzasiz o’qiladi, satrdan keyin katta pauza qilinadi. Xulosa shuni, yuqoridagi kabi «Sen yetim emassan», «Turksib yo’llarida» kabi katta hajmdagi erkin she'rlar tizimidagi she'rlar o’qilishida ovoz va pauza alohida ahamiyatga egadir. Boshqa badiiy o’qish vositalaridan, xususan, ovoz va pauzadan mohirona foydalanish asosida she'rni o’qish uning g’oyaviy mazmunini, undagi tuyg’ularni tinglovchiga to’la va yorqin yetkazishga imkon beradi. DRAMATIK ASARLARNI BADIIY O’QISh Badiiy o’qish faqat she'riy asarlar doirasi bilangina cheklanmasdan dramatik asarlarga ham mansubdir. Bo’lajak adabiyot muallimi dramatik asarlarni badiiy o’qishni bilish bilangina chegaralanmasdan uni o’rgatishni ham uddasidan chiqishi kerak. O’rta maktab adabiyot fani dasturini ko’zdan kechirsak, rang-barang, bir- biriga o’xshamagan obrazlar ifodalangan dramatik asarlarni ko’ramnz. Bu asarlardagi xarakterlar dars jarayonida tushuntirilar ekan, o’qituvchi o’sha xarakter xususiyatlarini ochuvchi birorta monologni darsda badiiy jihatdan o’qib berishi dars samaradorligini oshiradi. Oliy o’quv yurtida dramatik asarlar matnini darsda o’qib o’rganish uchun soat ajratilmagan. Maktabda esa shunday soatlar mavjud. Oliy o’quv yurtida

dramatik asarlarni badiiy o’qishga tayyorlash o’rgatilar ekan, avvalo asardagi monolog, dialog, poliloglarpi o’qish, avtor remarkalarini o’qish o’ziga xos xususiyatlarga ega ekani uqtiriladi. Butun asar syujetini, xarakterlar taqdirini bilmasdan turib, monolog, dialog, poliloglarni badiiy jihatdan o’qib bo’lmaydi. Maktabdagi matn ustida ishlash darslari sharhli o’qish asosida olib boriladi. Drama o’qib bo’lingach, undan parchalar yod olish topshiriladi. Masalan, Hamzaning «Burungi saylovlar» dramasini o’tishdan oldin maktab lug’at doskasiga dramaga oid bo’lgan, o’quvchilar tushunishi qiyin bo’lgan quyidagi so’zlar yozib qo’yilgan bo’lishi kerak. Ark — osmonning eng yuqorisi Sarpayoq — kambag’al Frisko’f — pristav (daha politsiya boshlig’i). Ruku', sjud — nomoz o’qilganda egilish, bukilish, boshni yerga tegizish Dodhoh — adolat qiluvchi, mingboshi Xizr — payg’ambardan birining nomi Ilyos — payg’ambarlardan birining nomi Avsat — o’rta Qurma — dehqonlardan hosil yig’ilgach, olinadigan soliq. Juz'ya — g’ayridinlardan olinadigan soliq. Chilton — Qirqta ajralmas arvohlar. Firdavs — jannat Kandidat — nomzod G’arro — mag’rurlanish. Sangisor — toshbo’ron. Zindiq — dinga zid ish tutuvchi Siosknoy otdel, svisknaya politsiya — qidiruv bo’limi Avomunnos — oddiy xalq. Mujorrad — tanho, yalang’och. Zan etamiz —ta'qiqlaymiz.

Chaksa — o’lchov birligi, bir chaksa 5,3 kg. ga to’g’ri keladi. Allon — un, don mahsulotlari bilan savdo qiluvchi shaxs. Paliska — politsiya Mirshabxona — mahalliy politsiya idorasi. O’qituvchi drama fabulasini so’zlab berib, o’quvchilarning dramaga bo’lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Dramaning 2-3-ko’rinishlari sinfda rollarga bo’lib o’qitiladi. 2 Matnni o’qish jarayonida o’quvchilar tushunmaydigan yuqoridagi so’zlar uchrasa, ular sharhlanadi. Dars oxirida rollarni yaxshi o’qigan, so’zlarni to’liq sharhlagan o’quvchilar rag’batlantiradi, aksincha, yomon o’qigan o’quvchilarning kamchiliklari aytilib, tuzatiladi. Dramaning qolgan qismini uyda o’qish va asardan Qodirqul (125, 126, 134-bet-lar), Mirza (135-bet), Xolmat (141-, 142-betlar) monologlaridan birini yodlab kelish uyga vazifa qilib topshiriladi. Oliy o’quv yurtida esa badiiy o’qishga ajratilgan dars ooatlari ozligi uchun, dramatik asarlarni badiiy o’qishga qanday tayyorlash tushuntirilgach, dramadan parcha yod olish topshiriladi. Maktab, oliy va o’rta o’quv yurtlarida qaysi monolog, dialogni, polilogni yod olishni o’quvchi ixtiyoriga qo’ygan ma'quldir. Dramatik asar remarkalari o’qilganda quyidagilarni hisobga olish zarur. Remarkalar o’qilayotganda o’sha pardada tasvirlanayotgan voqealar ruhi, xarakterlar kayfiyatiga mos intonatsiya bilan o’qish kerak. Masalan, Hamzaning «Zaharli hayot» tragediyasining uchinchi pardasida berilgan remarka o’qilayotganda ovoz siniq, temp sekin beriladi. Matndagi «yig’lab», «og’ir», «oxirgi kuni» so’zlariga mantiqiy urg’u berib o’qiladi. «Faqirona maishatda ziynatlangan/ bir uy. / Uyning bir tarafida zo’r sandiq, uning ustida sandiqcha, yonida / besh-to’rt adad kitob terilgan. Uyning bir tarafida oddiy kravat ustida Maryamxonim yig’lab og’ir holda yotar. Bu uy Maryamxonimniki bo’lib, og’u ichgan oxirgi kuni /, yonida Sora yig’lab o’tiruvida parda ochilur». / 2 Hamza. Mukammal asarlar to’plami, IV tom, Toshk е nt, Fan, 1981

Hamzaning «Maysaraning ishi» komediyasi ikkinchi pardasidagi quyidagi remarka o’qilganda yuqoridagi holatdan boshqacha o’qilishi kerak. Sababi yuqorida g’am-alam, o’lim voqealari oldidagi remarka o’qilmoqda. Hozirgisida esa komik xarakter egasi bo’lgan Mullado’st kayfiyatiga, uning mopologndagi kinoya, qochirimlariga monand bo’lmog’i kerak. Ovoz jarangdor, temp tez, intonatsiyada quvnoqlik kayfiyatiga xos tebranish berilishi kerak. «Madrasa hujrasi / Tokchalarda ham turli ashyolar /, so’l tomonda mehrob /, mehrobda sandiq, / sandiq ustida ko’rpa, / ko’rpachalar /. O’ng tomonda darcha hamda hujraning qaznog’i bo’lib, /qaznoqda sahnga eshik ochilur, / Qaznovda ba'zi, / hujraning lavozimiga saqlangan eski-tuski ashyolar mavjuddir. / Mullado’st hujrani supirib qo’shiq aytib turganda / parda ochilur». / Oliy o’quv yurtida talaba badiiy o’qish uchun tanlagan monologini yod olgach, qahramonning monolog so’zlash davridagi ahvoli, ruhiyati, o’zini tutishi, kiyinishi, yuz-ko’zining ko’rinishi, qiladigan harakatini ko’z oldiga keltirishi kerak. Monologni o’qish jarayonida alohida kiyim tayyorlamasa-da, boshqa vositalarni berishga harakat qilishi kerak. Ayniqsa, monologni o’qish jarayonida ularni ko’rsatish yaxshi natija beradi. Masalan, Hamzaning «Zaharli hayot» tragediyasi oxiridagi Mahmudxon monologi mahorat bilan yozilgan. Monologda remarkalar shu qadar yaxish berilganki, ularni muvaffaqiyatli bera olish badiiy o’qishni yuksak bo’lishida muhim rol o’ynaydi. «Mahmudxon (lahadga qarab, ta'zim qilib). Assalomu alaykum // Yo ruh, / Maryam / (Gullarni ko’rsatib). Mana bu / Sizning mozoringiz tuhfasi uchun, / jonim / (to’nni bir tarafga qo’yib, gulning bog’larini yechib) Mozoringizga sochmoq uchun keltirdim-a // Jonim Maryamxon, (qabr ustina sochib) He, he suyukli Maryam / (bir oz to’xtab turib, yurib) Qanday yarashdi, / Jonim Maryam / (orqaroqda qo’l qovushtirib turib, yana oldinroq kelib, yig’lamsirab). Jonim, / Maryam, Zoliming keldi...//

Men dunyoda yashasam, yashamam // (yig’lab boshini qabr ustina qo’yar) Maryam,/ men sening yoningda yotaman,/ tiriklik menga harom./ Men / yashasam, / sensiz dunyoda bir kun turmam, degan edim. Men / inson / va'daga vafo qilaman. (Cho’chib, sarosimalanib, cho’ntagidan to’pponchani olib, o’rtaga kelib, ro’baro’ga qarab to’pponchani ko’rsatib) Kecha oqshom Maryamxon muhabbat qurboni edi, biz bugun insoniyat, / millat qurboni (boshini qimirlatib) mundog’ jaholat, mundog’ ilmsizlik, vahshatlik.-. // (ko’krak tugmalarini yechib yuborib) orqasida yashamoqdan o’lim lazzat...// (lahadga qarab, yalinib, yig’lab) Maryamxonim, mana men! hozir yoningga kiraman,/ amin bo’l,/ qiyomat kun ikkimiz qo’l tutishib, / janobi haq va rasul qoshida / bu shariat xoinlariga barobar da'vo qilishamiz. / Jonim, / Maryam / (to’ppopchani o’qlab, shoshilib ko’kragiga tirab) Men sensiz yashasam, o’z suyukligim bo’lmagach, / dunyo harom...// Oh, jaholat /.. Dod, g’aflat / Faryod, zaharli hayot // Otar, yiqilur. Bir tarafdan fonus ila Mahmudxon onasi Mavsum kelib, dod deb o’zini tashlar../ Talabalar dramatik asarlardan badiiy o’qish uchun matn tanlashda faqatgina monologlarnigina emas, ikki kishi bo’lib, dialoglarni yoki ko’pchilik bo’lib, poliloglarni ham o’qishga tayyorlashlari mumkin. Bunda ham monologni o’qishga tayyorlagapi kabi qayd etilgan holatlarni hisobga olish kerak. Dialog va polilogdagi o’ziga xoslik shundaki, monologda tinglovchiga qarab so’zlansa, dialog va polilogda o’qish qatnashchisiga qarab so’zlanadi. Masalan, «Zaharli hayot» tragediyasidan ikkinchi ko’rinishdagi Maryamxonim va Eshon dialoglarini badiiy o’qishga tayyorlash mumkin. Dialog va poliloglar o’qish uchun tayyorlanayotganda dramatik harakatga boy, xarakter xususiyatlari yorqin ko’rinayotgan o’rinlarni tanlash maqsadga muvofiqdir. «Eshon. Er bo’lsa, / mana men. / Boshqa muddaong nima? / Yo bo’lak dard-marding bormi? / Maryamxonim. (qichqirib, yig’lab) Bor / Bor / Muddaom bor, / Sen choldi men er qilmayman, / deyman-ku, / tag’in nima? /

Eshon. (barmog’ini tishlab, ohista peshonasiga qo’lini urib, yana achchig’ bilan) Kim u muddaong, / ayt / Maryamxonim. Bor dedim, bor! Aytib nima qilaman, bor! Eshon. Xotiringni jam qil, /endi muddaongdan umidingni uz . / Maryamxonim (yig’lab). Noumid shayton!.. // Men umidimni uzmayman! / Eshon (jahl ila boshiga borib, engashib, qo’lini silkib), Seni mendan xalos topaman degan umiding ham bormi? Maryamxonim. Bor, albatta, har tarafdan bor!» 3 NASRIY ASARLARNI BADIIY O’QISh Nasriy asarlarni badiiy o’qishga tayyorlash boshqa turdagi matnlar badiiyo’qishga nisbatan kam e'tibor beriladi. Maktab hayotida nasriy asarlarni sinfda o’qish boshlang’ich sinflarda olib boriladi. To’g’ri, bu sinflarda oddiy o’qish, nfodali o’qish, sharhli o’qish amalga oshirilmasa-da, hali o’quvchilarda badiiy o’qish ko’nikmasi hosil bo’lmaydi. Boshlang’ich sinflarda o’qituvchi badiiy o’qish namunasini darsda ko’rsata olishi, ayrim talantli o’quvchilarning o’qishdagi muvaffaqiyatini ibrat qilib ko’rsatish orqali o’quvchilarning badiiy o’qishga bo’lgan rag’batini kuchaytiradi. Yuqori sinflarda esa matn ustida ishlash darslarida, badiiy o’qish darslarida nasriy asarlarni ham o’qishga e'tibor berish zarur. Adabiy kechalarda, turli yig’ilishlarda nasriy asar matnlari badiiy o’qishga tayyorlanganda g’oyaviy-badiiy yuksak asarlar matnlari tanlanishi zarur. Oliy o’quv yurtlarida ham nasriy asarlarni bo’lajak muallim badiiy o’qish darajasida o’qiy olishga erishishi zarur. Oliy o’quv yurtida talaba nasriy matnni qanday tayyorlashga misol ko’raylik. Boshqa turlarda bo’lgani singari talaba o’ziga yoqqan, qalbiga ta'sir qilgan matndan parchani daftariga ko’chirib yozadi. Masalan, O’.Hoshimovning «Dunyoning ishlari» asaridagi quyidagi parchani olaylik. 3 Hamza. Saylanma, II jild, Toshkеnt, G’G’ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1979 29-30 bеtlar

«Bahor/ devorlarning oftobro’ya etaklaridan boshlanmaydi. / Bahor / ariqlarning ko’ngay sohillaridan boshlanmaydi. / Bahor / qabristondan boshlanadi. To’ng’ich chuchmomalar / eng avval, / sukutga cho’mgan qabriston ustida / ma'yus qo’ng’irog’ini chaladi. Bag’ri qon qizg’aldoqlar / Birinchi bo’lib mana shu yerda ochiladi. Kim bilsin/ Tabiat marhumlar ruhiga yilda bir marta ko’rsatadigan marhamati /, ehtimol / shudir. Cho’g’dek lovullagan qizg’aldoqlar, / saf tortgan gulsafsarlar orasida marmar toshlar ko’rinadi / Oqmarmar, / ko’k marmar, / qora marmar... // «Onajon /, sizni toabad unutmaymiz» /, «Onajon / qildingiz bizga jon fido/E voh, taqdir sizdan ayladi judo» / «Onajon, / xotirangiz qalbimizda mangu yashaydi...» // Bu so’zlarning har bitta harfiga / qanchadan-qancha / ko’z yoshi tomganini bilaman / Ehtimol / bular inson bolasining hayotda aytgan eng rost so’zlaridir. / Faqat... / Har gal ularni o’qiganda / bir narsani o’ylayman. / Mana shu so’zlarni yurak-yurakdan iztirob bilan aytgan farzand / onasi hayotligida qanchalik ko’nglini ololdi ekan? / Xotiningga qimmatbaho po’stin olib berayotganida / onasiga bir kiyimlik ko’ylak qo’shib olish / yodidan chiqmadimikan? / O’z uyini chet el mebeli bilan to’ldirib qo’yganida / onasiga aqalli bo’yradekkina gilamcha / sovg’a qilishni unutmadimikan? Mabodo/tabiat marhumlarga qayta jon ato qilsayu/ onalar tirilib qolsaG`hayot paytida mehr berganmi?/ bermaganmi / - baribir / farzandini maqtab gapirgan bo’lardi...// Qabr ustida qo’ng’iroq chalgan chuchmomalar, / lovullab yongan lolaqizg’aldoqlar / onalarning farzandini yupatish uchun /takdim etgan che- chaklari bo’lsa ajab emas»...// Matnni yodlashdan oldin fonetik urg’u, mantiqiy urg’u, pauzalar o’rnini belgilab olinadi. Yuqoridagi belgilangan talablar asosida matn yod olinadi. Matnni o’qishda ovoz o’rtacha beriladi. Mantiqiy urg’u olgan so’zlarda ovozni tebrantirish matn mazmunidagi mungni yanada bo’rttirishga imkon beradi. Ayniqsa, qabr toshlariga yozilgan matnlarni o’qishda intonatsiya katta ahamiyat kasb etadi.

Matnga e'tibor berilsa, ikkinchi abzatsda fikrlar to’qnashadigan o’rinlar bor. «Xotini — onasi», «o’z uy — ona uyi» kabi. Ana shu abzats o’qilayotganda, o’rtadagi pauzagacha ovoz balandroq, temp esa tezroq beriladi. Pauzadan so’ng esa ovoz ham, temp ham sekinlanib, ovoz tebranishiga alohida ahamiyat beriladi. Ovoz balandroq, tem tezroq. Ovoz ham, temp ham pastlaydi. Xotiniga qimmatbaho po’stin Pauza Onasiga bir kiyimlik ko’ylak olib berayotganida qo’shib olish yodidan chiqmadimikan? Matnni o’qishda yuz, ko’zda ma'yus ifoda beriladi. Yuqoridagi kabi qiyosiy fikrlar berilayotganda yuz-ko’zda alam, iztirob ifodasi beriladi. Kulliyotimizda o’tkazilgan adabiy kechalarda A.Qodiriyning «O’tgan kunlar» romanidagi Qumush maktublari, Oybekning «Qutlug’ qon» romanidagi Gulnor o’g’irlangan kechadagi Yo’lchi holati tasviri, P.Qodirovning «Bobur» romanidagi shoirning o’limi tasviri kabi matnlar katta muvaffaqiyat bilan o’qilgan.

O'xshashlar

Aruz she'r tizimidagi materiallarni badiiy o’qish

Badiiy o’qish vositalari

Badiiy o’qish kursiga kirish

Murakkablashgan matnlarni terish

O’qish darslarida badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish