Badiiy o’qish kursiga kirish - Tilshunoslik - Referatlar

Badiiy o’qish kursiga kirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

B adiiy o’qish kursiga kirish Reja : 1. Badiiy o’qish tarixi va uning bugungi ta'lim tizimidagi o’rni 2. Kursning nomlanishi, maqsad va vazifalari. 3. Yod o’qish –badiiy o’qishning muhim sharti

Inson har jihatdan komil bo’lib tug’ilmaydi. Undagi fazilatlarning ko’pchiligi tarbiya vositasida yuzaga keladi. Insonlar kamolotisiz jamiyat taraqqiyoti, ravnaqi haqida so’z bo’lishi mumkin emas. San'atning barcha turlari insonni barkamol qilishga xizmat qiladi. Ayniqsa, so’z san'atining inson kamolatidagi o’rni va roli beqiyosdir. So’z san'atining asosiy quroli bo’lgan badiiy so’zining sehri, ta'sir kuchi hamma jamiyatlarda ham tan olingap. Alisher Navoiy uqtirganidek: Donau dur so’zni afsona bil, So’zni jahon bahrida durdona bil. So’zning kuchi, qudrati va ahamiyatini Navoiy ana shunday ta'riflaydi: So’zdurki, nishon berur o’lukka jondin, So’zdurki, berur jonga xabar janondin. Insonni so’z ayladi judo hayvondin Bilkim, guhari sharifroq yo’q ondin. So’zlarda ifodalanayotgan ma'noni chuqur his qilish, uni boshqalarga yetkaza olish san'ati hammaga ham nasib etavermaydi. Bunday iste'dodga ega bo’lgan kishilar hamisha ardoqlangan. Qadimda shohlar saroyida farmonlarni o’quvchi maxsus kishilar saqlangan. Badiiy asarlarni maromiga yetkazib o’quvchilar: roviylar, qissaxonlar yuksak qadrlangan. Qadimgi Gretsiya, Rimda badiiy so’zdan foydalanish, notiqlik san'ati yuksak darajaga ko’tarilgan. Aristotel notiqlik san'ati haqida «Ritorika» nomli maxsus qo’llanma yaratgan. Demosfen, Sitseron kabi jahonga mashhur notiqlar nomi tarixda qolgan. Badiiy so’z qudratini anglash, o’z faoliyatida uning kuchidan foydalanish bizning ota-bobolarimizga ham xosdir. Mana bir misol; Bobur Hindistonda Rano Sango qo’shinlariga qarshi olib borgan janglardan birida uning lashkarlari orasida sarosima, parokandalik yuzaga keladi. Vaziyatni tushungan Bobur lashkarlari oldida otashin nutq so’zlaydi. U, jumladan, shunday deydi: “Har kimki hayot majlisiga kiribtur, oqibat ajal paymonasidin ichkusidir va har kishikim, tiriklik manziliga kiribtur oxir dunyo g’amxonasidin kechkusidir,

yomon ot bilan tirilgandin, yaxshi ot bilan o’lgan yaxshirok... Tangri taolo bu nav' saodatni bizga nasib qilibdur va mundoq davlatni bizga qarayib aylabtur. O’lgan shahid va o’ldirgan g’oziy, barcha tangrining kalomi bilan ont ichmoq kerakkim, hech kim bu qotildin yuz yondurur xayol qilmay to badanidin joni ayrulmaguncha bu muhoriba va muqotiladin ayrilmagay». 1 Boburning bu da'vatidan so’ng tarqalish arafasida turgan lashkarlar shiddat bilan jangga otlanadilar va g’alaba qiladilar. Badiiy so’zdan foydalanish san'ati bizning davrimizga kelib maxsus fan sifatida shakllandi. Mazkur fan maktab, litsey va kollejlar, muallimlar tayyorlash oliy o’quv yurtlari, universitetlar dasturlaridan joy olgan bo’lib, u bo’lajak muallimlar, tarbiyachilarga so’z san'atidan mohirona foydalanish ko’nikmalarini berishga da'vat etilgan. O’rta maktablarning yangi dasturlarida badiiy o’qish va bahru bayt uchun 20 soat vaqt ajratilishi maqsadga muvofiqdir. Boshlang’ich sinflardagi o’qish soatlari bunga kirmaydi. O’zbekistonda mazkur fanni o’qitish yuzasidan darslik yaratilmagan bo’lsa- da, qator metodik qo’llanmalar tayyorlangan bo’lib, ular yuqoridagi maqsadni amalga oshirishda ma'lum xizmat qilmoqda. K. Jo’raevning «Ifodali o’qish va hikoya qilish usuli» (1961 y.) nomli qo’llanmasi boshlang’ich sinflar muallimlari uchun mo’ljallangan. Unda ifodali o’qishni amalga oshirish yuzasidan nazariy ma'lumotlar, mashqlar uchun materiallar berilgan. S.Inomxo’jaevning «Badiiy o’qish asoslari» (1978 y.) qo’llanmasi teatr va pedagogika institutlari hamda madaniy-oqartuv texnikumlari uchun yaratilgan. S.Inomxo’jaev, A. Zunnunovlarning «Ifodali o’qish asoslari» (1978 y.) qo’llanmasi esa pedagogika bilim yurti talabalariga mo’ljallangan. Yuqoridagilardan ko’inib turibdiki, mavjud qo’llanmalar nashr qilingan paytdan buyon oradan ancha vaqt o’tdi. O’zbekistonning mustaqil bo’lishi, ijtimoiy turmushda ro’y bergan bir qator voqealar fan va madaniyat sohasida juda ko’p masalalarni qayta tahlil etishni, hozirgi davr ruhiga moslashni taqozo qilmoqda. 1 Gulbadanbеgim.yu H umoyunnoma, Toshkеnt, 1959, 21-bеt

Biz yuqoridagi qo’llanmalardagi qimmatli fikrlarga tayangan holda Andijon Davlat pedagogika institutida mazkur kursni o’tish yuzasidan to’plangap ko’p yillik tajribalarimiz asosida mazkur ma'ruza matnini yaratishiga jazm qildik. Qo’llanmaning yuqoridagi ishlardan farqi shundaki, unda nazariy materiallar, metodik ko’rsatmalar milliy zaminga tayangan holda bevosita o’rganilgan dars tajribalari asosida yoritildi. KURSNING NOMLANISHI, MAQSAD VA VAZIFALARI Mazkur fan ilmiy-metodik adabiyotlarda turlicha nomlangan. Jumladan, bu fan «Deklomatsiya», «Adabiy o’qish», «Ifodali o’qish», «Ongli o’qish», «Badiiy o’qish» nomlari bilan atalgan. Fanning nomi turlicha atalishining sababi shundaki, bu fanni ko’pchilik turlicha tushunadi va shu bois, turlicha nom bilan ataladi. Mazkur atamalar ichida eng ommalashgani ifodali o’qishdir. Bizningcha, kursning nomini «Ifodali o’qish» deb nomlash to’g’ri emas. S.Inomxo’jaev qo’llagan «Badiiy o’qish» atamasi kurs mohiyatini to’g’ri ifoda qiladi. O’qishning quyidagi turlari mavjuddir: 1. Oddiy o’qish. 2. Ifodali o’qish. 3. Sharhli o’qish. 4. Badiiy o’qish. Oddiy o’qish deganda, harf tanuvchi, savodli odamnnng o’qishi tushuniladi. Oddiy o’qish jamiyatdagi barcha kishilarga xos bo’lgan, eng ko’p tarqalgan o’qish turidir. Bunda ma'lum qonuniyatlar, shartlar o’qish uchun asos bo’lmaydi. Demak, oddiy o’qish o’qishning birinchi bosqichidir. O’qishning ikkinchi bosqichi ifodali o’qishdir. Ifodali o’qish deyilganda, ma'lum grammatik qonunlarga, tinish belgilarga rioya qilib o’qishni tushunamiz. Ifodali o’qish namunasini radio va oynai jahon suxandonlarining «Axborot» eshittirishlari va ko’rsatuvlaridagi chiqishlari misolida ko’rish mumkin.

Savodxon jamiyat fuqarosi, aqalli, ifodali o’qishning uddasidan chiqishi kerak. Ayrim mashhur kishilarning radio va oynai jahon orqali chiqishlarida o’z fikrnni qog’ozga yozilgan matn vositasida ham to’la ifoda qila olmasligi kechirilmas holdir. O’qish turlari ichida sharhli o’qish muhim rol o’ynaydi. Sharhli o’qish badiiy o’qishga o’tishdagi muhim bosqichdir. Sharhli o’qish deyilganda, matndagi so’zlar, iboralar ma'nosi, mazmunini o’qish jarayonida izohlanishi tushuniladi. Sharhli o’qish o’zbek xalqi hayotida chuqur ildizlarga egadir. O’tmishda kishilarimiz navoiyxonlik, bedilxonlik, fuzuliyxonlik, mashrabxonlik kechalariga yig’ilganlar. Sandal atrofidagi gurunglarda yuqoridagi nomlari qayd etilgan shoirlar ash'orlari o’qilib, ularning ma'no va mazmuni sharhlangan. Bunday suhbatlar adabiyot ixlosmandlarining fikrlash doirasini kengaytirgan, adabiy faktlarni har tomonlama tushunishga imkon bergan. Andijonlik zukko adabiyotshunoslar Ulfat, H. Razzoqov, Boqir, Eshon aka, N.Qobulovlar bilan ko’p hamsuhbat bo’lganman. Navoiyning 525 yillik to’yi munosabati bilan oynai jahonda tashkil etilgan «O’tkir zehnlilar mushoirasi» ko’rsativiga tayyorgarlik jarayonida ustozlardan ko’p narsa o’rganganmiz. Suhbatlarning birida Ulfat domla sharhli o’qishga doir ibratli bir misolni so’zlab bergan edi. U misol Fuzuliyning quyidagi bayti haqida: Azal kotiblari ushshoq baxtin qora yozmishlar, Bu mazmun ila xatt ul safxai ruxsora yozmishlar. Bu baytdagi «qora» so’z i, avvalo rangni ifoda etadi. Sababi ikkinchi misradagi xatt (lab ustidagi yangi sabza urgan tuklar) «qora» bilan mos kelib, tanosub san'atini yuzaga keltiradi. Ulfat domla bilan birga madrasada tahsil olayotgan talabalar «qora» so’zidagi boshqa ma'nolardan kelib chiqib, bu yerda faqat tanosub san'atini emas, iyhom san'atining ham borligini, ochib, birinchi misrada: «Azal kotiblari oshiqlar baxtini qora yozganlar», — degan fikrdan tashqari quyidagi mazmunlarni ham kashf qilganlar: 2.Azal kotiblari oshiqlar baxtini qora (azim, katta) yozmishlar. 3.Azal kotiblari oshiqlar baxtini qora (qorga) yozmishlar.

Ulfat domlaning aytishicha, mumtoz adabiyot namunalari tahlilida zukko adabiyotshunos faqat bir mazmun bilan cheklanib qolmaydi. Zero, usta san'atkor yozuvchilar asl muddaoni, maqsadni so’z bag’ridagi keyingi ma'nolarda ifoda qiladilar. Bu esa sharhli o’qish asosida yuzaga keladi. Sharhli o’qish faqat mumtoz adabiyot namunalarini tushunishdagina bo’lmasdan, zamonaviy adabiyot namunalarini tushunishda ham zarurdir. Badiiy o’qishga tayyorlanish jarayonida talabalar A.Oripoviing «O’zbekiston» she'rini sevib yod oladilar, o’qiydilar. Mazkur she'rni badiiy o’qishga tayyorlash jarayonida sharhli o’qish talab qilinadi. Masalan: Yurmasman hech behishtni izlab, Musallo deb yo’nmasman qalam, — bayti o’qilgach, talabadan «behisht» so’zining ma'nosini, ikkinchi misra mazmunini so’rayman. Talaba «Behisht» so’zining mazmunini uyda lug’atdan topib kelgan bo’lishi kerak. Bu so’z «Jannat» degan ma'noni ifoda qiladi. Agar talaba ikkinchi mnsra mazmunini sharhlay olmasa, ustozning o’zi tushuntirib beradi. A.Oripov bu misrada Hofiz Sheroziy, uning qishlog’i, uning mashhur g’azaliga ishora etmoqda. Hofiz Musallo qishlog’ini, Ruknobod arig’ini o’z g’azallarida ko’p tilga olgan. Masalan, uning mashhur; Agar ko’nglimni shod etsa, o’shal Sheroz jononi, Qora holiga baxsh etgum Samarqandu Buxoroni, — matla'li g’azalida shunday bayt bor: So’n, ey soqiy, mayning oxirgacha jannatda topmaysan. Bu Ruknobod qirg’og’idagi so’lim Musalloni. A.Oripov jannatni izlab yurmaydi, O’zbekistonning o’zi — jannat. Musallo deb qalam yo’nmaydiki, O’zbekiston — Musallodan alo. O’qishniig oliy bosqichi badiiy o’qishdir. Talaba ifodali o’qishni o’rgangach, sharhli o’qish orqali matn mazmunini o’zlashtirgach, ularga his-

hayajon, yuz va ko’z harakati, imo-ishora —barcha badiiy o’qish vositalarini qo’shgach, badiiy o’qish yuzaga keladi. Ko’pgina qo’llanmalar «Ifodali o’qish» deb nomlanishi bilan kelishib bo’lmaydi. Fanning nomini «Badiiy o’qish» - deb nomlamoq kerak. Chunki ifodali o’qish badiiy o’qishga o’tishdagi bir bosqich, xolos. O’zbekiston oynai jahoni suhandoni F.Bobojonovning «O’zbekiston axboroti» ko’rsatuvidagi chiqishi ifolali o’qish bo’lsa, uning «Bir aktyor ijrosi» ko’rsatuvidagi chiqishi badiiy o’qishga misoldir. Demak, kursning oldiga qo’ygan maqsadi — bo’lajak muallimga, adabiyotshunosga adabiy matnning mazmunini har tomonlama tushuntirish, vazifasi esa — ularda badiiy o’qish ko’nikmasini hosil qilishdir. Badiiy o’qish deganda faqatgina she'riy asarlarini me'yoriga yetkazib o’qishgina tushunilmasdan, nasriy, dramatik asarlarni ham me'yoriga yetkazib o’qishni tushunmoq kerak. Badiiy o’qishniig muhim xususiyatlaridan biri tinglovchiga ta'sir etadi. Uning qalbida go’zallikni anglash, tushunishga mayl, rag’bat uyg’otadi. Tajribada shu narsa aniqlandiki, adabiy matnni badiiy o’qish undagi ayrim nuqsonlarni berkitganday bo’ladi. Men H. G’ulom va T.To’laning ayrim she'rlarini o’qiganimda, ular menga o’ta jo’n ko’ringan. Xuddi shu she'rlarni H.G’ulom T.To’la o’zi o’qiganda esa menda boshqacha taassurot qoldi. Masalan, H.G’ulomning «Diydorlashuv» she'rini o’rtamiyona she'r deb baholaganman. H. G’ulom kulliyotimiz mehmoni bo’lganda, bu she'rini shunday o’qidiki, avvalgi taassurotlarimni o’zgartirib yubordi. Shoirni she'r yozishi boshqa olamu, she'r o’qishi boshqa olamdir. Aksar shoirlar bir qolipda she'r o’qiydilar. H. Xudoyberdieva, T.Sodiqova kabi shoiralarning she'r o’qishida H. G’ulom, T.To’la an'analarini ko’raman. Ro’yi-rost aytish kerakki, bugun badiiy o’qish masalasi maktab va oliy o’quv yurtlarida zamon talabi darajasida olib borilmayapti. To’g’ri, maktabda ham, oliy o’quv yurtida ham matnni badiiy o’qiy oladigan, o’quvchi va talabani orqasidan ergashtira oladigan muallimlar bor. Ammo ular ozchilikni tashkil qiladi.

Men xizmat qilayotgan kafedrada muallimlarning ellik foizi badiiy o’qishni uddalay olsalar, qolgan muallimlar bu masalada talabga javob bermaydilar. Darslarni kuzatish shuni ko’rsatadiki, ko’pincha u yoki bu shoir lirikasi haqida to’qson minut va'z aytiladiyu, to’qqiz qator she'r yod o’qilmaydi (hali badiiy o’qish haqida gap yo’q). Bu ahvolni tubdan o’zgartirish kerak. Adabiyot o’qitadigan muallim talabalar huzurida qog’ozdan she'r o’qimasligi zarur. Badiiy o’qishni amalga oshirishning muhim shartlaridan biri matnni yod o’qishdir. Badiiy o’qishni o’rganmoqchi bo’lgan talaba quyidagilarni yodda tutmog’i kerak. Inson miyasi imkoniyatlari cheksizdir. Biz umr davomida miya hujayralarining yarmini ham ishlatmaymiz. Bizning ota-bobolarimiz she'r yodlash borasida ibratli, hayratomuz faoliyat kursatishgan. Biz uzoq yillar davomida eski maktab, madrasadagi yod olish masalasini beomon tanqid qilib keldik. Holbuki, yod olish aqlni, hofizani charxlaydi, so’z boyligini oshiradi, nutqni ravon qiladi. Bobomiz Aruziy Samarqandiy «Chahor maqola» risolasida shoir bo’lishning shartlaridan biri salaflar ijodidan 20 ming, zamondosh shoirlar ijodidan 10 ming bayt she'r yod bilish ekanligini uqtirgan. Alisher Navoiy «Muhokamat-ul lug’atayn» asarida shunday yozadi: «Yigitligim zamoni va shabob ayyomida avonida ko’proq she'rda sehroz va nazmda fusun pardoz shuaroning shirin ash'ori va rangin ab'yotidin ellik mingdan ortiq yod tutubmei va alar zavq va xushholligidin o’zumni ovutupmen». Mirzo Bobur «Boburnoma» asarida shoir Hiloliy haqida ma'lumot berib, uning hofizasi kuchli ekanini shunday ta'kidlaydi: «Yana Hiloliy edi. Bisyor qaviy hofizasi bor emish, o’ttiz-qirq ming bayt yodida bor emish». Badiiy o’qish darslarida Navoiy, Hiloliy snngari kishilarning minglab bayt yod bilishini ibrat qilib ko’rsatib, talabalarning ko’p she'r yodlashga rag’bati hosil qilinadi. Bunday faktlar faqatgina o’tmishgagina mansub bo’lmasdan, bizning davrimizga ham xosdir. Shaxmat bo’yicha jahon chempioni G.Qasparov Ye.Yevtushenkoning barcha she'rlarini yod biladi. O’zbekiston xalq shoiri A.Oripov juda ko’p she'rlarni yod o’qiy oladi Marhum shogirdimiz O.Hamraqulov

E.Vohidov ijodini to’la yod biluvchi edi. Shunday shoirlar borki, davraga chiqib, o’z she'rini ham qog’ozga qarab o’qib berishadi. Buxorolik keksa shoirlardan biri Safo Mahsum qog’ozga qarab she'r o’qiydiganlarni «nimcha shoir» (notugal shoir) derdi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, talabalar ikki xil usulda she'r yodlaydilar. Ayrimlari to she'r yod bo’lmaguicha qayta-qayta o’qiyveradilar. Boshqalari esa avval ikki misra yodlab, so’ng yana ikki misra qo’shadilar. Bandni qayta-qayta o’qib, tayyor qilgach, yana ikki misra yod oladilar. Avvalgi bandga buni qo’shib qaytarib ko’radilar. Bizningcha, keyingi usul she'r yodlashdagi maqbul usuldir. Badiiy o’qishni o’rganishga kirishgan talaba hech qachon matnni ichida o’qimasligi kerak. Ovoz chiqarib o’qish, o’zining ovozini nazorat qilish badiiy o’qishni egallashda yaxshi natija beradi. Badiiy o’qiyotgan kishi qachonki o’zi o’qishidan zavqlansagina bu tuyg’u boshqalarga ham «yuqadi». Badiiy o’qishni o’rgatishda adabiyot muallimi asosiy rol o’ynaydi. Oliy va o’rta maktablardagi adabiyot muallimi kiyinishi, yurish-turishi, so’zlashi, xususan, matnni o’qishi (she'riy matnlarni, albatta, yod o’qish) jihatdan boshqalardan ajrab turishi zarur. Adabiyot muallimi yoshlarga badiiy o’qishni o’rgatish orqali ularni go’zallikni tushunadigan, undan zavq ola biladigan, eng muhimi, hayotda go’zalliklarni yaratishga, uni ko’paytirishga xizmat qiladigan qilib tarbiyalashi zarur. Adabiyot muallimi talaba xatosini aytib, uning sababini tushuntirishning o’zi yetarli emas. Uqituvchi matnni qanday o’qish kerakligini amalda ko’rsatib berishi kerak. Shundagina talaba badiiy o’qish yo’llarini o’rganadi. «Undoq o’qi», «Bundoq o’qi» singari buyruq berish bilan badiiy o’qishii o’rgatib bo’lmaydi. Badiiy o’qishning ahamiyatini anglamoq uchun quyidagi faktga murojaat etaylik. Alisher Navoiy «Majolis-un nafois» tazkirasining yettinchi majlisida Temur Ko’ragon haqida fikr yuritib, shunday yozadi: «Agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrlarni andoq xo’b maxal va mavqida o’qubturlarkim, aningdek bir bayt o’qig’on ming yaxshi bayt aytqoncha bor».

Qarangki, Navoiy Temur singari bir baytni me'yoriga yetkazib o’qishni ming bayt she'r aytgandan ustun qo’ymoqda. Ha, badiiy o’qish ana shunday zo’r san'at hisoblanadi. Badiiy o’qishning qiyin san'at ekanligiii tushunish uchun quyidagi holatni solishtiraylik. Aktyor sahnaga chiqar ekan, unga rejissyor ko’rsatma beradi, sahna matn mazmuniga qarab jihozlanadi, maxsus kostyum tikiladi, matn mazmuniga mos musiqa, nurdan foydalaniladi. Adabiyot muallimi esa oddiy xonada, ovoz va iste'dodi orqali badiiy o’qishni yuzaga keltirishi zarur. Tarixdan shu narsa ma'lumki, ustozning, hurmatli kishining ibrati, da'vati ko’pchilikning rag’batiga sabab bo’ladi. Amir Temurniig birinchi piri Shamsiddin Kulol bo’lsa, asosiy piri Sayid Baraka edi. Temur faoliyatidagi ko’p ishlar Sayid Baraka maslahati, da'vati bilan amalga oshgan. Shuning uchun ham Amir Temur o’z jasadini pirining oyoq tomoniga qo’yilishini buyurgan edi. 1391 yili Amir Temurning Ural bo’yidagi To’xtamishxon bilan bo’lgan jangida Temur askarlari og’ir ahvolga tushib qoladi. Shunda Sayid Baraka otdan tushib mayda toshlar teradi. Otga minib, duo qiladi va mayda toshlarni dushman tomon otib: “Yog’i qochdi», — deydi. Temur askarlari ana shu da'vatdan ilhomlanib, muhim g’alabani qo’lga kiritadilar. Bog’chadagi tarbiyachi, maktab va oliy o’quv yurtidagi adabiyot muallimi ana shunday da'vatkor vazifasini o’tashi kerak. Badiiy o’qish kursi oliy maktabda adabiyotshunoslikka kirish, adabiyot nazariyasi, adabiyot o’qitish metodikasi, til o’qitish metodikasi singari fanlar bilan zich bog’liqdir. Badiiy o’qish kursi faqat mazkur kurs o’qilayotgan bosqichda cheklanib qolmasdan, sinov, imtihon jarayonida, amaliy mashg’ulotda, darsdan tashqari o’tkaziladigai tarbiyaviy tadbirlarda ham davom etishi kerak.

O'xshashlar

Leksikologiya kursiga kirish

Badiiy o’qish vositalari

Aruz she'r tizimidagi materiallarni badiiy o’qish

Barmoq she'r tizimidagi matnlarni badiiy o’qish

O’qish darslarida badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish