Badiiy asar tilining ijtimoiy mohiyati - Tilshunoslik - Referatlar

Badiiy asar tilining ijtimoiy mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5 KB

Ko'chirib olish

Badiiy asar tilining ijtimoiy mohiyati Reja: 1. Badiiy asar tilining ijtimoiylik xususiyatlari. 2. Badiiy til va umumxalq tili ko’rinishlari o’rtasidagi bog’liqlik. 3. Badiiy asar tilining muhim belgilari. 4. Badiiy ijodkorlarning til vositalaridan foydalanish mahorati.

Badiiy asar tili jamiyat hayotini o’zida aks ettirishda asriy tajribalarga ega bo’lib, u ijtimoiy hayot masalalari bilan uzviy ravishda rivojlanib keldi. Shu sababdan, badiiy asar tili ijtimoiy til bilimlarini o’rganish va tahlil qilish jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Muhimi shundaki, badiiy asar tili umumxalq tilida mavjud bo’lgan lug’aviy vositalarni o’zida aks ettirib, til vositalarining ijtimoiy ma‘no ifodalovchi ko’lamini ko’rsatuvchi, uni rivojlantirish yo’llarini ham belgilab beruvchi manbadir. Darhaqiqat, badiiy asar tili shunday bir tilki, uni o’rganish jarayonida undagi biror vositani nazardan chetda qoldirib bo’lmaydi. Shubhasiz, badiiy asar tili doirasida mavjud bo’lgan tilning soddaligi, oddiy va tushunarliligi badiiy tilning ijtimoiy munosabatlardagi o’rnining muhimligidan dalolat beradi. Badiiy asar tilini tadqiq etishning muhimligi ham shundadir. Qolaversa, badiiy asar tilini ijtimoiy sotsial ma‘nodagi o’rnini belgilovchi omillar talaygina. Xususan, badiiy asar tili o’tmish tarixi taraqqiyoti bilan bog’liq ravishda rivojlanib keldi. Bunda xalq og’zaki ijodiyoti an‘analariga e‘tibor qaratilib kelindi, shu bilan birga yozma adabiy til namunalari so’z san‘atkorlari tomonidan rivojlantirilib kelinadi. Shu o’rinda badiiy asar tilini so’z san‘atining namunasi sifatida e‘tirof etish lozim. Ayniqsa, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Nodira, Uvaysiy, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O’tar kabi shoirlar ijodining ijtimoiy tabaqalanishi xalq og’zaki tili vositalaridan unumli foydalana olganliklaridadir. Ko’rinadiki, badiiy asar tili umumxalq tilining ifoda vositalariga boy bo’lgan, til vositalarining obrazli qo’llanilishi qonuniyatlarini ochib beruvchi muhim ko’rinishga ega bo’lgan til ekan. Masalan, Faqat timqora ko’zlaridan kuchli bir olovning tafti urib turadi (P. Qodirov, «Avlodlar dovoni») gapida badiiy asar tili uchun xos timqora va umumtil qonuniyatlariga mos keladigan olov so’zlarining qo’llanilishi orqali ijtimoiy ma‘no anglashiladi. Chunki timqora so’zi orqali ifodalangan chiroylilik tushunchasi olov so’zining qo’llanilishi orqali yanada ko’chaytirilganki, bunda fikrning estetik va tarbiyaviy ahamiyati bo’rttirilgan hamda fikrda tilning jamiyat taraqqiyotidagi o’rni ko’rsatilgan.

Binobarin, badiiy asar tili umumxalq tilining shunday bir ko’rinishiki, unda so’z xoh o’z ma‘nosida, xoh ko’chma ma‘noda bo’lmasin, ijtimoiy munosabatlarda o’z ta‘sirchanligini bildirib boradi. Shuning uchun ham badiiy asar tili o’ziga xos ma‘no kasb etadi. Ta‘kidlash joizki, badiiy asar tili tushunchalari barcha xalqlarda bir xil, lekin har bir xalqning urf-odati, yashash tarzi, shu xalqning ijtimoiy xususiyatlari har xil bo’ladi, bu har bir xalq badiiy asar tilining bir-biridan farqlovchi ba‘zi muhim yoki muhim bo’lmagan belgilari mavjud ekanligini ko’rsatadi. Shu ma‘noda o’zbek badiiy asar tili ham xalqning o’tmish tarixi til an‘analariga asoslangan, o’ziga xos til shakllaridan biri ekanligini e‘tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Shu o’rinda badiiy asar tilining muhim belgilari borki, ularni aytib o’tish o’rinlidir. Badiiy asar tilining muhim byelgilari. Badiiy asar tili birinchi navbatda shu tilning estetik ko’lamdorligini ta‘minlovchi vositalarga boyligi bilan xarakterlanadi. Bundan tashqari, badiiy til umumxalq tilining tarixiy taraqqiyoti jarayonida rivojlangan, sayqallanib, ma‘lum shaklga kelgan ko’rinishidir. Shu sababdan, badiiy tilda umumxalq tilining boshqa ko’rinishlaridan farqlab turuvchi xususiyatlari ham mavjud bo’lib, xususan, xalq og’zaki tilidan farqlanib, ayni paytda xalq tili bilan uzviy bog’langandir. Har qanday xalq tili va badiiy asar tili shu xalqning dunyoqarashi, psixologiyasi va tarixiy taraqqiyotini o’zida aks ettiradi. Shunday ekan, xalq tili bilan badiiy asar tili o’rtasida muayyan bog’liqlik mavjud. Zero, badiiy asar tili xalq tili asosida vujudga kelib, uning bitmas- tuganmas imkoniyatlarini namoyon qiluvchi vosita ekanligi ham bizga ayondir. Gap badiiy asar tilining ijtimoiy mazmun ifoda etayotganligi haqida borar ekan, yuqorida aytilgan sifatiy belgilar badiiy asar tilining ijtimoiylik xususiyatini o’rganishga asos bo’lishi mumkin. Chunonchi, badiiy asar tilining estetik ta‘sirchanligi masalasi ijtimoiy tilshunoslikda muhim va asosiy masalalardan bo’lib, o’z navbatida asar tilining so’z estetikasi, til estetikasi, estetik ta‘sir etuvchi ma‘nolarini anglitishga xizmat qiladi. Badiiy asar tilining estetik ta‘sirchanligi tushunchasi keng tushuncha bo’lib, estetik ta‘sirchanlik tilning boshqa shakllarida ham mavjud. Chunonchi, umumxalq tilida ham estetik ta‘sir etuvchi ifodali

vositalar ko’plab mavjud bo’lganidek, xalq maqollarida, oddiy so’zlashuvga xos bo’lgan ko’pgina lug’aviy birliklarda ham bu holatni uchratish mumkin. Shu boisdan ham, estetik ta‘sirchan vositalarning ko’plab qo’llanilishi badiiy asar tilining o’ziga xos xususiyatlarini belgilovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham badiiy asar tili ma‘lum ma‘noda murakkab til, chunki u dastlab murakkab jarayon hisoblangan ijod natijasida vujudga kelgan. Ma‘lumki, har bir ijodkorning til vositalaridan foydalanishda o’z ijodiy laboratoriyasi bor. Shuningdek, ma‘lum xalqning adabiyoti ham o’ziga xos bir laboratoriyadir. Bu laboratoriyada umumxalq tilidagi vositalar jamlanib, saralanib, unga sayqal berilishi natijasida tom ma‘nodagi badiiy asar tili, ya‘ni, estetik ta‘sir etuvchi, kishini hayajonga soluvchi obrazli til yuzaga keladi. Tilning biror shakli yo’qki, badiiy asar tilidek rang-barang qamrovdor bo’lmasa, shu jihatdan yondoshilsa, keng qamrovlilik badiiy asar tilining muhim vositalaridan biri hisoblanadi. Biroq tilda «erkinlik» tushunchasi badiiy asar tili uchun ham nisbiydir. Chunki badiiy asarda qo’llaniladigan barcha til vositalari badiiy til madaniyati talablariga javob berib, badiiy tilning estetik ko’lamdorligini bildirish sari yo’naltirilsa, ko’zda tutilgan maqsadga erishish mumkin. Shu ma‘noda G.O.Vinokur A.Tolstoyning «Non» romanidagi non so’zini misol keltirib, bu so’z romanda doimo ifodalaydigan ma‘nosida qo’llaniladigan-bu doimiy ma‘no, shuningdek, u bir paytning o’zida romanning mazmuniy ijtimoiyligini hamda tarixiy taraqqiyot jarayonini ham ifodalaydi, deb yozadi. Yoki yomg’irni yomg’ir deb aytish har qanday kishi uchun xos, shu bilan bir qatorda uni «ko’z yoshi» sifatida tasvirlash ham mumkinki, bu badiiy idrok ekanligidan dalolat beradi. Umuman olganda, badiiy asar tili ijtimoiy til munosabatlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Negaki, badiiy til faqat fikr ifodalovchi, obraz yaratuvchi vosita emas, ijtimoiy munosabatlarda bevosita ta‘sir etuvchi vosita hamdir. Binobarin, badiiy til orqali ifodalanayotgan ma‘no turli xil xususiyatlari bilan hayot materiallarini ochishga xizmat qiladi. Bu jarayon badiiy tilning ijtimoiy munosabatlardagi o’rnini ochib beruvchi asosiy manbadir.

Xulosa qilib aytganda, badiiy asar tili yuksak mazmunga ega bo’lgan til hisoblanib, bu mazmun ijtimoiy ma‘no kasb etishda yanada oydinroq namoyon bo’ladi.

ADABIYOTLAR 1. Normurodov R. Sotsiolingvistika (Uslubiy qo’llanma). Termiz 2004, 62 bet. 2. Mo’minov S.M. O’zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari. DD.- T.2000. 3. Yusupov E. «Milliy manfaatlar va milliy muammolar». G’G’ «Sharq yulduzi». №12, 6-b. 4. Hojiyev A.P. Lingvistik terminlarning qisqacha lug’ati. -T: 2001.

O'xshashlar

Badiiy asar ustida ishlash

O’zbek tilining dialektal bo’linishi

O'zbek adabiy tili tarixi fani va uning vazifalari

O‘zbek tili stilistikasini jumladan grammatik stilistikasini o‘rganishning hozirgi bosqichdagi muammolari

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari