Axborotlarni kiritish va raqamlashtirish - Tilshunoslik - Referatlar

Axborotlarni kiritish va raqamlashtirish

Yuklangan vaqt:

22.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1055.7001953125 KB

Ko'chirib olish

Axborotlarni kiritish va raqamlashtirish Reja: Sahifalar spuski va montaji  Rasmni raqamlashtirish jarayonlari  Skanerlarning konstruksiyalari va modellari  Rang va tuslarni qayta ishlash vazifalari

Sahifalar spuski va montaji 1. Sahifalar montaji (sahifalash) Sahifada matn va rasmni birlashtirish “sahifalash” jarayonida amalga oshiriladi. Bosma qoliplarini tayyorlashning an’anaviy usulida ijrochi qo’lda maketga muvofiqlikda fotoqoliplar lavhasi ko’rinishida tayyorlangan matn va rasm sahifalarini montaj qiladi. Lavhalar kerakli holatda montaj tagligiga qo’yiladi va mahkamlanadi. Bosma sifati bevosita montajning aniqligi va sinchkovlik bilan bajarilganligiga bog’liq. Bo’yoqlarni moslashtirishda shu bosqichga bog’liq bo’lgan xatoliklarni to’g’rilab bo’lmaydi. Fotoqoliplar montaji maxsus stolda bajariladi. Shisha plastina uning ishchi yuzasi bo’lib, pastki tomondan yorug’lik bilan yoritiladi. Tomonlar bo’ylab harakatlanadigan perpendikulyar chizg’ichlar montajni aniq amalga oshirishga imkon beradi. Montaj qilishga tayyorlanishda stol yuzasiga dastlab shaffof asosli millimetrovka joylanadi, keyin montaj tagligi joylanadi va yopishqoq tasma bilan mahkamlanadi. Montaj tagligi – barqaror o’lchamlarga ega shaffof plyonka bo’lib, namlikka sezgir emas, mexanik ta’sirlarga chidamli, shuningdek, antistatik xossalarga ega. Qalinligi 0,15 mm li montaj tagligi o’zini ijobiy tomondan namoyon qilgan. O’rta va katta o’lchamli fotoqoliplarni montaj qilish uchun qalinligi 0,3 mm li taglikdan foydalaniladi. Fotoqoliplar albatta emulsiyali tomoni tepaga qilib mahkamlanadi, chunki yakuniy nusxa ko’chirishda sezgir qatlamlar bir-biriga qarab turishi va eksponirlovchi nurlanish yoyilmasdan eksponirlanishi kerak. Fotoqolip lavhalari maketga muvofiq montaj stoliga joylanadi va montaj tagligida suyuq yelim yoki yopishqoq tasma yordamida mahkamlanadi. Buning uchun fotoqolip lavhalari kerakli o’lchamgacha qirqiladi. Plyonkaning qismlari montaj tagligida bir-birining ustiga chiqib qolmasligi kerak, chunki keyingi nusxa ko’chirishda bir-birining ustiga chiqib qolgan joylarda fotoqolipning qolip plastinasi bilan to’g’ridan-to’g’ri kontakti buziladi. Natijada plastinalarni eksponirlashda yorug’likning yoyilishida lavhalar bir-birining ustiga chiqib qolgan joylarda nusxa to’liq ko’chmay qoladi (8.1-rasm).

Rezina mato Nusxa ko’chirish materiali (fotoplyonka, qolip plastinasi) Yorug’likka sezgir qatlam Fotoqolip Montaj asosi Shisha plastina Yorug’lik 8.1-rasm. Fotoqolipning noto’g’ri joylashuvi tufayli nusxa to’liq ko’chmasligi Ofset bosmada asosan pozitiv qolip plastinalaridan foydalaniladi. Bu plastinalarga nusxa ko’chirish uchun montaj talab qilinadi. Pozitiv montajda plyonka lavhalarining qirqilgan chekkalari, o’tirgan chang va zarralar, tirnalishlar va h.k. lar tufayli sifatni ta’minlashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Nusxa ko’chirishda ular rasm elementlari sifatida qolip materiliga o’tib qoladi. Chunki ular yorug’likni yutadi. Montaj tagligida fotoqoliplarni mahkamlash uchun tasma qalinligi 0,05 mm li bir tomonida yelim qatlamiga ega ensiz tasma hisoblanadi. Pozitiv montaj uchun shaffof yoki och havorang shaffof yopishqoq tasmalardan foydalaniladi. Ular, qalinligi kichik bo’lishiga qaramasdan, fotoqolipning qolip plastinasi bilan zich kontaktlashishiga to’sqinlik qiladi, natijada nusxada ko’chmay qolgan maydonlar yuzaga keladi. Yopishqoq tasma fotoqolipning rasmga ega bo’lmagan yetarlicha keng maydonlaridagina joylashtiriladi. Rasm chekkasi va yopishqoq tasma chekkasi orasida kamida 5 mm masofa bo’lishi kerak. Ko’p rangli rasmlarni montaj qilish ehtiyotkorlik bilan amalga oshiriladi. Bosma nusxasida bo’yoqlarni moslashtirish natijasi bevosita montajning aniqligiga bog’liq bo’ladi. Birinchi navbatda ranglarga ajratilgan rasmlarni burchak ostida ko’rishda kuzatiladigan parallaks bilan bog’liq bo’lgan xatolarni bartaraf qilishga e’tibor qaratiladi. Lupa (bo’linmali) yoki mikroskopdan foydalanish rasm Nusxa ko’chirish elementlarining noto’g’ri joylashuvi natijasida hosil bo’lgan nusxa to’liq ko’chmay qolgan joylar

elementlarining kattalashuvi tufayli montajni aniqroq amalga oshirishga imkon beradi. 2. Sahifalar spuski va montaji Fotoqoliplarni montaj qilish jarayonida ular varaqli shaffof taglikda joylashtiriladi va mahkamlanadi. Uning o’lchamlari bosma taboq o’lchamlariga mos keladi. Berilgan ketma-ketlikda va orientatsiyada to’liq sahifali fotoqoliplarni joylashtirish, shuningdek, bosma taboqda alohida sahifalarni aniq joylashtirish quyidagi omillarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak (bundan tashqari montaj tayyorlashda texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish uchun qo’llanadigan boshqa test-ob’ektlarni ham qo’shimchao’rnatish kerak): - bosish usuli (avtotip bosma usullari uchun rastrlangan fotoqoliplar, chuqur bosma uchun ko’p tusli fotoqoliplar; bevosita bosish usullari uchun to’g’ri tasvir, bilvosita usullar uchun ko’zguli tasvir; pozitiv nusxa ko’chirish uchun pozitiv fotoqoliplar, negativ nusxa ko’chirish uchun negativ fotoqoliplar); - bosma uskunasining turi (varaqli bosma uskunalarida varaqni forgreyferda ushlash uchun varaqning chekkasi; grafeykalar chekkalari, tasma o’tkazuvchi roliklar uchun maydon, moslashtirish belgilari, rulonli bosma uskunalari uchun namlik ta’siri ostida materiallarning bo’kishi uchun ko’ndalang moslashmaganlik muvozanati); - bosma uskunasining o’lchami; - ikki tomonlama bosishda varaqni o’girish usuli (o’girish qurilmalari bilan jihozlangan varaqli bosma uskunalarida varaqni o’tkazish va o’girish; o’girishg qurilmasiga ega bo’lmagan uskunalarda varaqni o’tkazish va o’girish; “rezinagarezina” bosish usulida bir vaqtning o’zida varaqning har ikkala tomonidan bosish); - buklash uskunasi yoki apparatining buklashshakli; - yakuniy mahsulotni mahkamlash usuli (taxlamlar yelimlab mahkamlanganda koreshok xoshiyasi bo’ylab pripusk);

- bosishdan keyingi ishlov berish uchuli (taxlam ustma-ust yig’ilganda daftar shleyfi); - qog’oz uzatishning yo’nalishi (varaqli uskunalar uchun quyishda tolalarning yo’nalishini hisobga olgan holda; rulonli uskunalar uchun sahifalarning portretli yoki peyzajli joylashuvi); - buklangan daftarning taxlamda joylashuvi (kolonsifralarning joylashuvi, masalan, birinchi daftar uchun 1 dan 32 gacha va shunga muvofiq keyingi daftarlarda); - varaqning ushbu tomonidagi bo’yoqlar soni; - yordamchi belgilar (moslashtirish, qirqirsh, buklash, yig’ish, signatura belgilari, rangli bo’yoq belgilari, identifikatsion raqamlar); - nazorat shkalalari (bosma qog’ozining butun eni bo’ylab qog’oz uzatish yo’nalishiga perpendikulyar joylashadigan, bosish jarayonini nazorat qilishga mo’ljallangan shkalalar, bosma qolipida bosish zonasidan tashqarida joylashadigan, nusxa ko’chirish jarayonlarini nazorat qilishga mo’ljallangan shkalalar). Ish turiga bog’liq holda texnologik maqsadlarda qo’llanadigan boshqa elementlar ham joylashtirilishi mumkin. Shunday qilib, sahifalar montaji axborot sig’imi yuqori va muhim bosqich bo’lib, texnologik jarayonning keyingi bosqichlarida bir qator xatoliklarning yuzaga kelishini bartaraf qilishga imkon beradi. Sahifalar montajida birinchi qadam – ishchi masshtabda montaj varag’ini chizish. Maket varag’i qo’shimcha maydonga ega bosma taboq o’lchamida bo’lib, kirishmaydigan shaffof taglik yoki qog’ozda chiziladi. Misol sifatida varaqli ofset bosma uchun maket varag’ini ko’rib chiqamiz. Dastlab o’lcham varag’i montaj stolida yo’naltiruvchilarga parallel joylashtiriladi va yopishqoq tasma bilan mahkamlanadi. Keyin varaqqa bosma taboq o’lchami, greyfer uchun xoshiya, nusxaning old xoshiyasi chizig’i va uzatish yo’nalishida o’rta (markaziy) chiziq tushiriladi. Zaruriy ma’lumotlar bosma

uskunasi hujjatlarida mavjud bo’ladi yoki ularni bevosita bosma mahsulot tavsifnomasidan olish mumkin. 3. Moslashtirish tizimlari Moslashtirishv va o’rnatish operatsiyalari ularni amalga oshirishda yuqori darajada sinchkovlik talab qiladi, bu moslashmay qolish xatoliklari ulushini kamaytiradi. Shuning uchun bu operatsiyalar ko’p vaqt va kuch sarflash bilan bog’liq. Mexanik tizimdan foydalanish kam vaqt sarfi va moslashtirishning yuqori aniqligiga erishishga imkon beradi. Odatda, moslashtirish tizimi jarayonning barcha bosqich-larida qo’llanadigan hollarda o’rinli bo’ladi: - maket varag’ini (montaj rejasini) tayyorlash; - sahifalar montaji; - bosma qoliplarini tayyorlash; - bosma qoliplarini bosma uskunasiga o’rnatish. Moslashtirish tizimlari tamoyili nisbatan siljitish mumkin bo’lgan bosqichda axborot tashuvchining holatini aniq o’rnatishga asoslanadi. Mahkamlash montajda fotoqolip sahifalarini yopishqoq tasma bilan mahkamlash jarayonida amalga oshiriladi, u, shuningdek, nusxa ko’chirish ramalarida pnevmatik siqishdan oldin va bosma uskunasiga bosma qoliplarini mahkamlash jarayonida; rulonli bosma uskunalari uchun bosma qoliplari chekkasini bukishda amalga oshiriladi. Holatga keltirish uchun tashqi diametr o’lchamlari uchun qattiq qo’yimlarga ega moslashtirishshtiftlari qo’llaniladi. Shtiftlarga yozilgan axborotga ega tashuvchilar qo’yiladi, ular shtiftlarning joylashuviga aniq mos keluvchi joylarda teshiklarga ega bo’ladi. Moslashtirishshtiftlari gorizontal yo’naltiruvchilarda joylashadi, ular yopishqoq tasma yordamida montaj stolida aniq belgilangan joyda mahkamlanadi. Moslashtiruvchishtift va unga mos keluvchi moslashtirish teshigi yordamida axborot tashuvchi (masalan, montaj varag’i) tekislikda x va y yo’nalishda aniq mahkamlanadi.

Moslashtirish teshiklari joylashgan yo’naltiruvchi dumaloq shaklga ega bo’lgan moslashtirish teshigi markazi orqali o’tishi kerak. Shu orqali aniq (1:1 nisbatda) holatga keltirish ta’minlanadi. Moslashtirishshtiftlarida joylashtiriladigan dumaloq shaklli teshiklar ham, uzaytirilgan shaklli teshiklar ham fotoqoliplar montaji tekisligida bir xil aniqlikda mahkamlashni ta’minlashiga qaramasdan, katta o’lchamlar uchunasosan uzaytirilgan shaklli teshiklardan foydalaniladi. Bu teshik chekkalari bo’ylab ortiqcha kuchlanish-lar hosil bo’lmagan holda varaqning butun eni bo’ylab holatga keltirishni ta’minlaydi. 4. To’liq o’lchamli spuskni chiqarish Fotoplyonkaga tasvir yozadigan fotochiqarish qurilmalari va “Kompyuter – bosma qolip” tizimlari sohasida yuz bergan texnologiyalar rivojlanishi operatorga ishlashning qulay va sodda uslublarini taklif qildi. Tegishli dasturiy ta’minotlar bilan jihozlangan yuqori quvvatli chiqarish qurilmalari ham bir, ham ko’p rangli ishlar uchun ishlab chiqilgan. XX asrning 90-yillarida boshlangan fotoplyonka yoki qolip plastinasiga tasvir yozishning katta o’lchamli tizimlariga o’tish tendensiyasi hozirgi vaqtda keng tarqaldi. Shunga muovfiq, sahifalarning elektron spuskini bajarish uchun mo’ljallangan dasturiy vositalar soni ham oshib bormoqda. Katta o’lchamli lazerli fotochiqarish qurilmasida to’liq sahifali spuskni chiqarish nafaqat texnologik, balki iqtisodiy nuqtai nazardan ham qiziqish uyg’otadi, chunki u raqamli ma’lumotlar oqimiga ishlov berish jarayonini ratsionallashtirishga va moddiy xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. Masalan, sakkiz sahifali varaqni bosishda sahifalarni alohida eksponirlashga zarurat yo’q. Shunga muvofiq, materiallardan foydalanish yanada samarali va tejamkor bo’ladi (8.2-rasm). Fotoplyonka yoki qolip plastinasida to’liq o’lchamli spuskni yozish imkoniyati nafaqat texnik jihatdan amalga oshirish, balki texnik-iqtisodiy asoslash masalalarini ham yuzaga keltiradi. Yaqin vaqt ichida “Kompyuter - …” texnologiyalari va tizimlari bozorni to’liq egallaydi, chunki texnik imkoniyatlar

emas, balki mavjud tashkiliy muammolar axborotni qayta ishlash jarayoni tuzilmasining o’zgarishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. 8.2-rasm. Sahifalarni qo’lda spuski qilishni “Kompyuter – fotoqolip” va “Kompyuter – bosma qolip” texnologiyalari uchun raqamli spusk qilish bilan taqqoslash “Kompyuter – bosma qolip” usulining keng tarqalishi ishlab chiqarishni qayta tashkil qilish va buyurtmachi bilan munosabatlarning o’ziga xosligi tufayli chegaralanib turibdi. “Kompyuter – bosma qolip” va “Kompyuter – bosma uskunasi” texnologiyalari uchun raqamli ma’lumotlarga ishlov berish talab qilinadi. Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarishga turli tip va o’lchamdagi aslnusxalar keladi, ularning hammasi ham raqamli ko’rinishda bo’lavermaydi. Ma’lum vaqt davomida aralash texnologiyadan foydalanishga to’g’ri keladi, bushuni anglatadiki, korxonalar darxol “Kompyuter – bosma qolip” texnologiyasiga va uskunalariga o’tib keta olmaydilar. Qo’lda spusk qilish Kompyuter-fotoqolip Kompyuter-bosma qolip Alohida sahifa (raqamli) Tayyorlash Eksponirlash 4 ta rang. aj. fotoqolip Nazorat, uzatish Dastlabki nazorat Joylashtirish maketi Spusk shakli Joylashtirish maketi, spusk shakli (monitorda) Kompanovka, ko’rish stoli Monitorda kompanovka, avtomatik joylashtirish Bosma taboqlar montaji Bosma taboqlarmontajifayl ma’lumotlari) ( Fotoplyonkani eksponirlash Fotoplyonkaga ishlov berish Qolip plastinasiga nusxa ko’chirish Plastinaga ishlov berish Qolip plastinasiga nusxa ko’chirish Plastinaga ishlov berish Bosish jarayoni

Raqamli qayta ishlash jarayonida sahifalarni to’liq o’lchamli spusk qilish. Yuqori quvvatli katta o’lchamli fotochiqarish qurilmalarining joriy qilinishi bilan to’liq o’lchamli sahifalar spuskini fotoqolipga yoki qolip plastinasiga yozish uslublarini o’zlashtirish mumkin bo’ldi. Uskunalar va ularga tegishli materiallarning turli-tumanligi tufayli korxonalar qanday uskunalarni qisqa, qanday uskunalarni esa uzoq davrga mo’ljallash masalalarini hal qilishlariga to’g’ri keladi: - fotoplyonkaga yozish uchun mo’ljallangan katta o’lchamli fotochiqarish qurilmalari (“kompyuter – fotoqolip”). Ular fotoplyonka va tegishli kimyoviy eritmalardan foydalanishni talab qiladi. Bunday tizimlarda fotoplyonkada to’liq o’lchamli montaj fotoqolipi tayyorlanadi, keyin esa undan qolip plastinasiga nusxa ko’chiriladi; - “Kompyuter – bosma qolipi”chiqarish tizimlari fotoplyonkani qayta ishlash va montaj tayyorlash ishlarini talab qilmaydi. 5. Dasturiy ta’minot yordamida amalga oshiriladigan sahifalar spuski Oddiy mahsulotlar va ko’p bo’yoqli murakkab mahsulotlar uchun qo’lda bajariladigan uslubda sahifalar spuskini tayyorlash ishlab chiqarishning nozik tomoni bo’lib qolmoqda. Aniq moslashtirish va sahifalar hamda bosma taboqning boshqa elementlarini to’g’ri joylashtirishga ko’p vaqt sarflanganda ham montajning oddiy xatoliklaridan to’liq qutulib bo’lmaydi. Alohida fotoqoliplarni saralash va qirqish kabi tayyorlov ishlari ham ko’p vaqtni oladi va xatoliklarning potensial manbai hisoblanadi. Bunga qarama-qarshi ravishda sahifalarning elektron spuski (ekranda) moslashtirishning yuqori aniqligini ta’minlaydi. Raqamli uslub tegishli dasturiy qo’llab-quvvatlash tufayli xatoliklardan qochishga imkon beradi. Bosma mahsulot sifati yaxshilanadi, materialar sarfi kamayadi, egallanadigan ishlab chiqarish maydoni va talab qilinadigan uskunalar kamayadi va nihoyat, umuman olganda ishlab chiqarishdagi nozik joylarni bartaraf qilishga imkon beradi.

Sahifalar spuski dasturi sahifalarni an’anaviy qo’lda spusk qilish funksiyalarini foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan dasturiy ta’minot bilan birlashtirishga imkon beradi. Qo’lda bajariladigan uslublar raqamli qayta ishlash buyruqlari bilan almashtiriladi. Takrorlanuvchi vazifalarni soddalashtirish va unifikatsiyalash dasturiy uslublarning eng muhim afzalligi hisoblanadi. Dasturlar bilan keltiriladigan sahifalar spuski kutubxonalari standart vazifalarni hal qilishda qo’llanilishi mumkin. Biroz modifikatsiyadan keyin ular sahifalar spuski bo’yicha maxsus vazifalarni hal qilishda qo’llanilishi mumkin. Deyarli barcha dasturlar pardozlash jarayonlarining operatsiyalarini ko’zda tutadi. Bunday dasturlar qog’oz vazniga bog’liq holda ustidan tikishda muqovaning siljishini va shleyfni hisobga olishga va buklash jarayonida yuzaga keladigan yon tomondan siljishlarni korreksiya qilishga imkon beradi. 8.3-rasm. Orientatsiyasi, bosish va pardozlash jarayonlari haqidagi axborotlarga ega 8 sahifali montaj maketi Montaj maketi va sahifalar spuski shakli. Sahifalar spuski montaj varag’ida ularni to’g’ri joylashtirishni anglatadi, masalan, 4, 8, 16 yoki 32 sahifa. Bosma qoliplarini tayyorlash uchun ikkita asosiy ishchi materialga ega bo’linishi kerak: Rasm maydoni Buklash belgisi Greyfer maydoni Varaqni tekislash yon belgisi Yon qirqish belgisi Signatura Tepa qirqim Pastki qirqim Koreshok buklami bo’ylab maydonQrq h b g Qirqish belgisi Sahifa raqami Buklam

montaj maketi va buklash turiga bog’liq bo’lganspusk shakli. Umumiy texnologik zanjir uchun ham texnik, ham iqtisodiy nuqtai nazardan mos keluvchi texnologik qarorlar tanlab bo’linganidan keyin montaj maketi va spusk shaklidan foydalanish mumkin bo’ladi. Montaj maketida (8.3-rasm) bosiluvchi maydonlarning joylashuvi, sahifalar o’rtasidagi masofa, bosma taboqning markazigacha bo’lgan masofa, bosma taboqning chekkasigacha bo’lgan masofa ko’rsatiladi. Bu yerda greyfer chekkasining holati hisobga olinadi va bosish jarayoni, shuningdek, keyingi pardozlash jarayonlari uchun muhim bo’lgan turli belgilarni o’rnatish joylari ko’rsatiladi. Masalan, buklash belgilari, signatura nomlari, yig’ishni nazorat qilish belgilari yoki qirqish va moslashtirish belgilari, bosish jarayoni uchun zarur bo’lgan nazorat shkalalari qayd qilinadi. Montaj maketi turli tamg’alovchi qurilmalar yoki perforator holati haqidagi axborotga ham ega bo’lishi mumkin. Signatura va yig’ishni nazorat qilish belgilari (8.3-rasm) kitob taxlamlarini tayyorlashda majburiy bo’lib, buklangan daftarlarda varaqlarning to’g’ri ketmaketligini olishni ta’minlaydi. Tekislash/buklash belgilari juda muhim, chunki aynan ular varaq buklash apparatiga uzatiladigan yo’nalishni ko’rsatadi. Bu ham birinchi, ham keyingi buklamlarning holatini, tekislanishi va yo’nalishini aniqlab beradi. Yuza tomoni Orqa tomoni

8.4-rasm. 16 sahifali broshyurani bosma taboqqa spusk qilishshakli (16 sahifali broshyura olish uchun varaq 3 marta buklanadi) Montaj maketi bosma taboq sahifalar spuskini yaratishda asos bo’ladi. U sahifalar spuski uchun zarur bo’lgan axborot bilan ta’minlangan bo’lib, bosiluvchi tomonlarni yuza va orqa tomonlarga ajratilishini belgilaydi va bosma qoliplar soni haqida tasavvur beradi (8.4-rasm). Montaj maketi sahifaning bosma taboqdagi holatini ko’rsatadi, sahifalar spuski esa alohida bosma taboqlar bo’yicha nashr umumiy sahifalarining taqsimlanishi qanday bo’lishini ko’rsatadi. Sahifalar spuski shakli har bir bosma taboqdagi buklashlar sonini va buklash qaysi tartibda amalga oshirilishini ko’rsatadi. Masalan, yakuniy o’lchamli mahsulot olish uchun 70x100 sm o’lchamli bosilgan varaq qanday buklanishi kerakligi ko’rsatiladi. Sahifalar spuski shakli montad maketini to’ldiradi va natijada quyidagi omillarga bog’liq holda jarayonlarni optimallashtirishga olib keladi: - nashrdagi sahifalar soni; - bosiluvchi varaq o’lchami; - qog’ozning tarkibi va g’adir-budirligi; - bosma uskunasining o’lchami; - pardozlash uskunalarining (qirqish va buklash uskunalari) o’lchamlari; - mahsulotning yakuniy o’lchami; - mahkamlash usuli (tikmasdan mahkamlash, ipda yoki simda tikish). Sahifalar spuski dasutrlariga qo’yiladigan talablar. Sahifalar spuski dasutrlari bir qtor talablarga javob berishi kerak. Texnologik munosabatda ular sahifalarni turlicha joylashtirish imkonini taqdim qilishi kerak, masalan: - montaj maketini yaratish va saqlash; - qolip plastinasi chegarasida mavjud bo’lgan barcha sahifalarni qayta ishlash, sahifalar o’lchamini belgilash va sahifalar o’rtasida tanlangan oraliq va spusk shabloni hoshiyalariga bog’liq holda sahifalarni tekislashni amalga oshirish;

- har bir montaj maketi, shu jumladan takrorlanuvchi sahifalarni va varaq ulushlarini bosish uchun bir nechta shablonlarni yaratish; - ikki tomonlama bosishni hisobga olish; - uyg’unlashgan spusklar va takrorlanuvchi sahifalarning spuskini hosil qilish; - mahkamlash turiga bog’liq holda (skobada mahkamlash, simda tikish yoki tikmasdan mahkamlash) spuskni amalga oshirish; - qog’ozning qalinligi, qirqishga qo’yiladigan qo’yimlarni hisobga olish; - buklash va moslash belgilarini va boshqa ko’plab jihatlarni hisobga olish. Rasmni raqamlashtirish jarayonlari 1. Raqamli kamera tomonidan rasmlarning skanerlanishi Rasmni skanerlash jarayonida ob’ekt, 8.5-rasmda ko’rsatilganidek, ob’ektiv tomonidan kameraning yorug’likka sezgir yuzasiga proyeksiyalanadi. Rasmni skanerlashning asosiy turlari 8.6-rasmda ko’rsatilgan. O’qish elementlar alohida-alohida bo’lgan holda nuqtama-nuqta (bitta elementli fotoqabulqilgich), satrli (yorug’likka sezgir elementlar chizg’ichi) yoki butun maydon bo’ylab (yorug’likka sezgir elementlar matritsasi) amalga oshirilishi mumkin. Elementlarni alohida-alohida skanerlash raqamli fotografiyada amaliy ahamiyat kasb etmaydi. Satrma-satr yozish uslubi skanerlarda foydalaniladigan tamoyilga yaqin. Shuning uchun bunday fotoapparat o’rnatma ob’ektivga ega skaner sifatida ko’rilishi mumkin (8.7-rasm). Rangli ob’ektlarni suratga olishda yorug’lik oqimi rangli yorug’lik filtrlari yordamida uchta rangdorlik kanallari (RGB) bo’yicha ajratiladi. Agar qabul qilgich, 30.3-rasmda ko’rsatilganidek, uchta yonma-yon joylashgan yorug’likka sezgir elementlar chizg’ichiga ega bo’lsa (uchchiziqli yorug’likka sezgir element), rang haqidagi axborotni o’qish bir vaqtning o’zida uchta rangdorlik kanali bo’yicha amalga oshiriladi. Satrma-satr skanerlash tipi bo’yicha ishlaydigan kameralar doimiy yoritishsharoitlarini talab qiladi. Bunga qo’shimcha ravishda ob’ektlar suratga olish jarayonida qo’zg’almasligi kerak. Axborotni yozishning bu

shartlari bunday kameralardan foydalanish sohasini chegaralaydi, ulardan stutsiyalarda statsionar fotografiyada foydalanilishi mumkin. 8.5-rasm. Fotoapparat ob’ektivi yordamida yorug’likka sezgir elementda optik rasmni shakllantirish Chizg’ichdan farqli ravishda PZS matritsasi odatda o’qish jarayonida qo’zg’almas bo’lib qoladi.matritsali qabul qilgichlar har birining o’lchami 9x9 mkm bo’lgan 3060x2036=6 230 160 elementlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi, bu 27,5x18,3 mm li yorug’likka sezgir maydonchaga to’g’ri keladi. 8.6-rasm. Raqamli fotografiyada rasmlarni skanerlash va ranglarga ajratish tamoyillari Yorug’likka sezgir PZS matritsa Irisli diafragma Rasmni raqamli skanerlash Elementli skanerlash 3 ta yorug’lik filtri parallel 3 ta yorug’lik filtri ketma-ket Qatorli skanerlash Matritsali yorug’likka sezgir elementlar bilan skanerlash 3 ta yorug’lik filtri parallel ta yorug’lik 3 filtri parallel1 chizg’ich Qo’zg’almas yorug’- likka sezgir element Qo’zg’aluvchan yorug’likka sezgir element Yorug’likka sezgir element 3 ta yorug’lik filtri ketma-ket 3 ta yorug’lik filtri ketma-ket 3 ta yorug’lik filtri ketma-ket3 ta yorug’lik filtri parallel 3 chizg’ich 3 ta yorug’likka sezgir elementRaqamli fotografiyada qo’llanadigan skanerlash va ranglarga ajratish

8.7-rasm. Uchta yorug’likka sezgir elementlar chizg’ichi va RGB yorug’lik filtrlaridan foydalanib rangli rasmni skanerlash; chizg’ichni harakatlantirish qadamli dvigatel va vintli uzatma yordamida amalga oshiriladi Uchta matritsali qabul qilgichlar bilan ishlashda prizma va rangli yorug’lik filtrlarini qo’llab ranglarga ajratilgan rasmlarni olish mumkin. Ushbu uslub bilan harakatlanayotgan ob’ektlarni suratga olish mumkin. Bitta matritsali qabul qilgich bilan ishlashda ranglarga ajratish yorug’lik filtrlari, masalan, revolverli boshchalar yordamida kiritiladigan filtrlar yordamida yoki yorug’likka sezgir matritsaning yuzasida asosiy filtrlar (QYaS) ga ega bo’lgan mozaikali tipdagi yorug’lik filtrlari vositasida amalga oshiriladi. Yorug’lik filtrlari yo’lkali tuzilamaga ega bo’lishi, yoki alohida elementli tuzilmaga ega bo’lishi mumkin. Variantlarning biri bo’yicha matritsali qabul qilgich mikrometrik kattalikka siljishi mumkin. Bu yo’l bilan yozilgan elementlar o’rtasida qo’shimcha elementlarni yozish mumkin. bu uslub birinchi marta Kontron firmasi tomonidan qo’llanilgan bo’lib, hozirgi vaqtda boshqa kameralarda ham foydalaniladi. Yorug’likka sezgir elementlarning bunday siljishi mikroskanerlash deb nomlanadi. Ushbu uslub yordamida imkonli qobiliyat taxminan 50 marta oshirilishi mumkin. Suratga olish bir vaqtning o’zida uchta matritsali qabul qilgichda amalga oshirilsa yoki mozaikali filtrli bitta matritsali qabul qilgichda amalga oshirilsa, foydalanuvchi uchun eng yaxshi qulaylikka erishiladi. Bunda harakatlanayotgan Shishali IQ-filtr PZS elementlar bloki Rangli yorug’lik filtri PZS element Uzatuvchi vint Qadamli dvigatel

ob’ektlarni suratga olish ham amalga oshirilishi mumkin, bu bir marta eksponirlash atamasiga mos keladi. Bunga qarama-qarshi ravishda almashtiriluvchi yorug’lik filtrlari orqali ranglarga ajratilgan rasmlarni ketma-ket oluvchi apparatlar uch marta eksponirlovchi kameralar deb nomlanadi. Matematik nuqtai nazardan uchta yorug’lik filtrlari orqali olingan uchta kadr yorug’lik filtrlari kombinatsiyasidan foydalanib bir marta suratga olish yo’li bilan olingan bitta kadrga nisbatan uch marta ko’proq axborotni qayd qilishga imkon beradi. Imkonli qobiliyatning uch marta ortishiga erishilmaydi, chunki mozaikali tipdagi yorug’lik filtri orqali yorug’likning bir marta o’tishi hisobiga shakllangan rasm ranglarga ajratish jarayonida yana uchta rasmga ajratilib, ularning har biri to’liq piksellar to’plamiga ega bo’ladi. Rasmdagi uchta rangga mos keluvchi elementlarga ega maydonlarda imkonli qobiliyatning ortishi kuzatilmaydi. Shunga qaramasdan, uch martali eksponirlash uslubidan foydalanilganda faqat bitta rangdan tashkil topuvchi rasm elementlari yuqoriroq imkonli qobiliyatga ega bo’ladi. 2. Imkonli qobiliyatga qo’yiladigan talablar Raqamli kameralarning imkonli qobiliyatini doimiy oshirib borishga yo’naltirilgan harakatlar rasmni ko’rishning me’yoriy sharoitlarida inson ko’zining imkonli qobiliyati masalasi bilan bog’liq. Inson ko’zining imkonli qobiliyati yorug’likka sezgir retseptorlar va to’rparda o’rtasidagi masofa bilan aniqlanadi. Ko’rish maydoni burchagi unga muvofiq bo’lib, uning chegarasida ko’z ikkita chiziq orasidagi juda kichik masofani farqlay oladi (8.8-rasm). Ko’rish maydonining minimal burchagi taxminan 1,5 burchak daqiqani tashkil qiladi. Inson ko’zi ikkita shtrixni (yoki chiziqni) farqlash olishi uchun ular o’rtasida qandaydir oraliq bo’lishi, ya’ni qora chiziq va oq oraliqdan tashkil topuvchichiziqlar jufti bo’lishi kerak. Shuning uchun ko’zning (shuningdek, fotografik qatlamning) imkonli qobiliyati chiziq/sm da emas, chiziqlar jufti/sm da baholanadi. 1,5 burchak daqiqaga teng bo’lgan ko’rish maydoni burchagidan kelib chiqib va ko’rish masofasi (D) ni hisobga olganda imkonli qobiliyat chiziqlar jufti/

sm da hisoblanishi mumkin. Rasmlarni kitob yoki gazetada ko’rishda ob’ektgacha bo’lgan taxminiy masofa 40 sm ni tashkil qiladi. U uchun ko’zning imkonli qobiliyati (R) 28,7 chiziqlar jufti/sm ga teng va quyidagi tenglama bo’yicha hisoblanadi: Shunday qilib, har 0,175 mm dan keyin navbat almashadigan oq-qora chiziqlar tuzilmasi (yoki oq oraliqli qora shtrixlar tuzilmasi) 0,35 mm davrga ega bo’ladi (oq va qora chiziqning eni bir xil) va ko’rishning me’yoriy sharoitlarida oson seziladi. Farqlanadigan chiziqlar jufti sonini tajribaviy aniqlash jarayonida shu narsa aniq bo’ldiki, bu son ularning kontrastiga bog’liq, shunga muvofiq, imkonli qobiliyatni to’liqroq bayon qilishda uni egri chiziqdan foydalanib hisobga olish kerak. Ko’zga nisbatan olganda shu jihat muhimki, 29 chiziqlar jufti/sm qiymat faqat oq-qora rasmga taalluqli. Rang kontrastlari (qizg’ish-yashil yoki sarg’imtirhavorang) sharoitida imkonli qobiliyat sezilarli kamayadi. 8.8-rasm. Inson ko’zining imkonli qobiliyatini (R) aniqlash Rasmga raqamli ishlov berishda 29 chiziqlar jufti/sm ni hosil qilish uchun 58 (2x29) rasm nuqtasi/sm ga ega bo’lish kerak. Biroq, tekis ofset bosma uchun raqamli ma’lumotlarni qayta ishlashda odatda 58 nuqta/sm dan ko’proq talab Ko’rish masofsai (D) Chiziqlar jufti orasidagi masofa Ko’rish maydoni burchagi Ko’zChiziqlar jufti

qilinadi, chunki nuqtalar soni liniatura va gradatsiyalar darajasi soni bilan muvofiqlashgan bo’lishi kerak. Umuman olganda, qoidaga ko’ra, o’qish liniaturasi rastr liniaturasidan (rastr tuzilmasi chastotasi) ikki marta katta bo’lishi kerak. Bu 40 dan 70 lin/sm gacha bo’lgan liniaturalar uchun adolatli. Yuqoriroq liniaturalar uchun bu qiymat 1,5 baravargacha kamayadi, chunki ma’lumotlar hajmi juda katta bo’lib ketmasligi kerak. Liniatura va rasm o’lchamidan kelib chiqib, rasmni matbaada hosil qilish uchun zarur bo’lgan va piksellarda ifodalangan ma’lumotlar hajmini hisoblash mumkin. 60 lin/sm liniaturada (unga muvofiq o’qishning imkonli qobiliyati 120 piksel/sm bo’lganda) DIN A3 (420x297mm) o’lchamli rasmni qayta ishlash uchun zarur piksellar soni har bir rangdorlik kanaliga taxminan 18 mln ni tashkil qiladi (elementlar soni rasm maydoni bilan chiziqli bog’liqlikka ega). Tekis ofset bosma qoliplarini tayyorlashning raqamli uslublaridan foydalanilganda piksellar soni ancha (deyarli 30 marta) ko’p bo’ladi, bu gradatsiya darajalarining zaruriy sonini berish talablari bilan bog’liq. 3. Skanerlash texnologiyasi tamoyillari Inson ko’riladigan axborotni ko’rish organlari va miyasi yordamida idrok qiladi. Barcha axborot ko’z to’r pardasiga kelib tushadi, u yerda dastlabki ishlov beriladi va qabul qilish (idrok qilish) uchun tayyorlanadi. So’nggi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ko’z bosh miyaning avtonom qismi hisoblanadi. Bu yerda axborot yig’iladi, tahlil qilinadi, o’zgartiriladi va ko’rish asab tolalari bo’yicha bosh miyaning oliy markazlariga uzatiladi. Axborotga bo’lgan ehtiyoj insonning ajralmas jihati hisoblanadi. Axborotga bo’lgan ehtiyoj tez qondiriladi va yana tezlikda yuzaga keladi hamda axborot harakatini tashkil qilish va kodlangan ma'lumotlar oqimi vositasida axborot uzatish uchun asos yaratadi. Axborot oqimini bunday tashkil qilish ochiq tizimlarga xos. Tirik organizmdar, xususan inson ochiq tizimlar hisoblanadi. Ochiq tizimlarning faoliyat ko’rsatishi uchun javob beradigan asosiy parametrlarga quyidagilaroni kiritish

mumkin: axborot, jarayonlarning strukturasi, axborot almashinuvi, boshqaruvchi signallarni uzatish va qabul qilish. Bosishgacha bo’lgan jarayonda reproduksiyalashning zamonaviy tizimlari ham ochiq tizimlar sinfiga taalluqli hisoblanadi. Texnologik jarayonlar va axborotni kiritish qurilmalari asosida yotuvchi ko’plab prinsiplar tirik organizmlar va ochiq tizimlar rivojlanishining umumiy qonunlariga mos keladi. Shuning uchun, shu nuqtai nazardan so’nggi yillarda bosishgacha bo’lgan jarayonlarga e'tibor qaratadigan bo’lsak, ular orasidagi o’xshashliklarni ko’rish mumkin. Hozirgi kunda matbaa reproduksiyalashining barcha bosqichlarida ma'lumotlar axborot oqimini boshqarishga katta e'tibor qaratilmoqda. Biz esa reproduk-tsiyalashning asosiy bosqichlaridan biri - axborotni kiritish va/yoki skanerlashga to’xtalib o’tamiz. Skanerlash. So’nggi 35-40 yil ichida aslnusxalar va/yoki vizual axborotni matbaada reproduksiyalashga tayyorlashning bosishgacha bo’lgan bosqichlarida inqilobiy tavsifga ega voqealar sodir bo’ldi. Deyarli har 10-15 yilda reproduksiyalash ishlarini amalga oshirishda foydalaniladigan texnologiya va texnikalar o’zgardi. Fotoreproduksion apparatlar o’rnini elektron reproduksiyalash apparatlari (ESK) egalladi, keyinchalik ular stoldagi nashriyot tizimlari - DTP va barabanli tipdagi skanerlar tomonidan siqib chiqarildi. XXI asrning boshida planshetli skanerlar yangi bosqichga ko’tarildi. Bugunki kunda ular sifat/narx mezoni bo’yicha kiritish qurilmalari bozorida yetakchilik qilmoqda. A3 o’lchamli XY-texnolgiyasi bo’yicha ishlovchi zamonaviy planshetli skanerlar vertikal va gorizontal tipdagi barabanli skanerlarni ikkinchi darajaga tushirib qo’ydi. Lekin ularning raqobatchilari - raqamli kameralar paydo bo’ldi. Ular aslnusxalarni reprodukiyalashga tayyorlashning plyonkali texnologiyasini istisno qiladi va ularni raqamli fayllar bilan almashtiradi. Shu bilan bir vaqtda kiritish texnologiyalarining va kiritish qurilmalarining ko’plab turlari mavjud - barabanli skanerlar, planshetli skanerlar, slayd-skanerlar, raqamli kameralar. Shuning uchun bu o’tish davrida shaffof va noshaffof taglikdagi aslnusxalarni skanerlash masalalari yaqin 10 yil ichida o’z dolzarbligini saqlab qoladi.

Bosishgacha bo’lgan bosqichda axborotni bosishga tayyorlash jarayoni chuqur tahlil qilinadigan bo’lsa, skanerlashda axborot oqimlarini shakllantirish ba'zi bosqichlarining insonning ko’rish analizatorida vizual axborotning qayta ishlanishiga mos kelishini sezish mumkin. 4. Kiritish va chiqarishning imkonli qobiliyati Rasmning keskinligi sifatning eng muhim tavsifnomalaridan biri bo’lib, u asosan aslnusxaning syujetli muhim mayda detallari sohasida seziladi. Detallarning keskinligi aslnusxani skanerlash qurilmasi, ma’lumotlarni fotoplyonka yoki qolip plastinasiga yozish qurilmalarining imkonli qobiliyati va axborotni bosiluvchi materialga ko’chirish jarayoni bilan chegaralanadi. Aslnusxa raqamli kamera yoki skaner yordamida o’qiladi. Rasm haqidagi ma’lumot uzluksiz emas, balki ma’lum skanerlash imkonli qobiliyati va gradatsiya bosqichlari soniga muvofiq diskret uzatiladi. Taqsimlanish panjarasi piksellardan tashkil topgan bo’lib, ularning o’lchami skanerlash qurilmasining imkonli qobiliyati bilan aniqlanadi. Bu fazoviy chastota santimetr yoki dyuymga mos keladigan elementlar soni bilan baholanadi. Ushbu kattalik skanerlashchastotasini (fazoviy chastotani) yoki skanerlashning imkonli qobiliyatini ifodalaydi. 8.9-rasm. Fotoqolip yoki qolip plastinasini raqamli usulda chiqarishda skanerlash ma’lumotlarini rastr nuqtalariga aylantirish

Taqsimlanish panjarasi rasmning mayda detallaridan ham maydaroq bo’lishi kerak. Skanerlashchastotasini tanlashda yana bir muhim jihat mavjud: rasmning ma’lumotlari imkon qadarminimal xotira hajmini egallashi kerak, aks holda vaqt va pul sarflari nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq bo’lmagan katta raqamli ma’lumotlar massivini qayta ishlashga to’g’ri keladi. Skanerlashchastotasini ikki marta oshirish fayl hajmining to’rt marta ortishiga olib keladi. Quyida keltiriladigan tenglamada F koeffitsient ikkiga teng bo’lgan qiymatni olgan holatda mayda detallarni hosil qilish va fayl hajmi o’rtasida yaxshi kompromissga erishiladi: Skanerlashchastotasi (f s ) = F • kattalashtirish koeffitsienti (M) • rastr tuzilmasi chastotasi (L). Agar, masalan, 5,3 x 8 sm o’lchamli diapozitiv 60 chiziqli rastr to’ri (ya’ni rastr tuzilmasining liniaturasi 60 lin/sm ni tashkil qiladi) bilan 1:1 masshtabda hosil qilinsa, skanerlashchastotasi quyidagiga teng bo’lishi kerak: f s = 2 • 1 • 60 lin/sm = 120 lin/sm (taxminan 300 dpi). Odatda har bir rastr yacheykasiga chiqishda o’qishda olingan to’rtta hisoblash qiymati to’g’ri keladi. Bunda har bir hisoblashning zonasi yacheykaning to’rtdan bir qismiga mos keladi (chunki koeffitsient F=2). Skanerlash jarayonida to’rtta hisoblash bilan qayd qilinadigan gradatsiya ma’lumotlari o’rtachalashtiriladi, natija esa xotirada saqlanadi. Shu tarzda olingan o’rtacha qiymat o’quvchi skaner fotoqabulqilgichlarining yorug’likka sezgirligidagi sezilarsiz farqlanishlarni kompensatsiya qiladi vashu orqali tasvirning bir tekis och joylari uchun ishonchliroq ma’lumotlar olish ta’minlanadi. Skanerlashning imkonli qobiliyati juda katta bo’lishi ham kerak emas, bu hajmi juda katta bo’lgan fayllarni qayta ishlash zaruratini tug’diradi. Bu esa, o’z navbatida, ishlov berish vaqtining kerak bo’lmagan tarzda ortib ketishiga olib keladi. “Rastr tuzilmasining chastotasi” ba’zida rastr liniaturasi tavsifnomasi bilan ifodalanadi. Eng muhim reproduksiya turlari uchun rastr tuzilmalarining standart chastotalari 8.1-jadvalda keltirilgan.

Skanerlashchastotasi yoki rastr tuzilmasining chastotasi o’lchov birligi 1/sm yoki sm -1 bo’lib, ba’zida sm ga mos keluvchi nuqtalar sonida beriladi (dpcm). Ko’p holatlarda AQSH da qabul qilingan o’lchov birligi – dyuymga mos keluvchi nuqtalar soni (dpi, dots per inch) qo’llaniladi. Agar rasmning mayda detallariga qo’yiladigan talablar juda yuqori bo’lmasa, bu holda rasmni qayta ishlash uchun xotiraga qo’yiladigan minimal talablar yetarli bo’ladi. Agar xotira yetmasa, yuqorida eslab o’tilgan tenglamada F=2 ga nisbatan F koeffitsientning pastroq qiymatidan (masalan, F=1,4) foydalanish mumkin, o’qish esa kichikroq imkonli qobiliyatda amalga oshiriladi. 8.1-jadval. Bosish texnologiyalari va tavsifli sharoitlari uchun rastr tuzilmalari chastotasi, rastr nuqtalari nisbiy maydoni qiymati intervali va ularning minimal diametri Rastr tuzilmasi chastotasi (minimal rastr nuqtasi) Rastr nuqtalari nisbiy maydoni intervali Aksident ofset bosma (Yevropa) 152 lpi (20 mkm) 3% dan 97% gacha Aksident ofset bosma (Yaponiya) 178 lpi (20 mkm) 3% dan 97 % gacha AQSH da davriy nashrlar (gazeta) ofset bosmasi (SWOP standarti) 132 lpi (taxminan 20 mkm) 2(4)% dan 97% gacha Gazeta bosish (ofset) 34 lin/sm dan 48lin/sm gacha (25 mkm dan 40 mkm gacha) 3% dan 85% gacha Uzluksiz formulyarlarni bosish 52 lin/sm dan 60 lin/sm gacha 5% dan 95% gacha (20 mkm) Chuqur bosma 178 lpi 5% dan 95% gacha Fleksografik bosma 40 lin/sm dan 60 lin/sm gacha 3% dan 94% gacha

(taxminan 30 mkm) Trafaret bosma 30 lin/sm dan 40 lin/sm gacha (80 mkm) 10% dan 90% gacha 8.10-rasm. Chiqarish qurilmasining imkonli qobiliyati turlicha bo’lganda rastr nuqtasining tuzilmasi (rastr nuqtasi nisbiy maydoni 50%) Rasmni fotoplyonkaga, qolip plastinasiga yoki bevosita bosiluvchi materialga chiqarishda oldindan rastr nuqtasining shakli, rastrlashchastotasi va rastr tuzilmalarining burilish burchaklari aniqlangan bo’lishi kerak. Rastr nuqtalari alohida piksellardan shakllanganligi tufayli (chuqur bosma bundan istisno), ularning o’lchami ham aniqlangan bo’lishi kerak. Skanerlashchastotasiga o’xshash tarzda chiqarish jarayoni chastotasi ham muhim. Chiqarish qurilmasiga bog’liq holda imkonli qobiliyatlar diapazoni 197 sm -1 (500 dpi) dan 1000 sm -1 (2540 dpi) gacha va undan yuqori bo’lishi mumkin. Oddiy elektrofotografik idora printerlarining imkonli qobiliyati 118 sm -1 (300 dpi) ni tashkil qiladi. Chiqarish jarayonining imkonli qobiliyatini tanlashda bir nechta omillarni hisobga olish kerak: - imkonli qobiliyatning qiymati shunday tanlashini kerakki, u tegishli aniqlik bilan talab qilinadigan shaklda rastr nuqtasini yozishni ta’minlash uchun yetarlicha bo’lishi kerak;

- hosil qilinadigan gradatsiyalar darajasi soni hosil qilinadigan tuslar diapazonida birorta bosqich ko’rinmaydigan darajada yetarlicha katta bo’lishi kerak; - yozish (chiqarish) vaqti imkon qadar qisqa bo’lishi kerak; imkonli qobiliyatning yuqori bo’lishi yozish vaqtini uzaytirib yuboradi. 8.10-rasmda keltirilgan namunalardan kelib chiqadiki, rastr nuqtasining kerakli tuzilishini shakllantirish uchun taxminan 10x10 piksel talab qilinadi. Bu shuni anglatadiki, chiqarishchastotasi davriy rastr tuzilmasi chastotasiga nisbatan taxminan 10 marta katta bo’lishi kerak. Inson ko’zi gradatsiyaning 100 dan ortiqroq darajasini farqlashga qodir. Shunga muvofiq, elementar rastr maydonchasi chegarasida 10x10 pikselga ega bo’lish yetarli. Bu rastr nuqtasining o’zgarish qadamini 1% qilib gradatsiyaning 101 darajasini hosil qilishga imkon beradi. Bunda, agar rastrli tasvir 60 lin/sm chastotali rastr tuzilmasi bilan hosil qilinsa, chiqarishchastotasi 600 lin/sm (1524 dpi) dan oshmasligi kerak. Rastrlashchastotasi texnologik zarur bo’lganidan katta bo’lmasligi kerak. Juda yuqori chastotali (masalan, 120 sm -1 yoki 300 lin/dyuym) rastr tuzilmalari sifati bo’yicha fotografik sifatga yaqin bo’lgan dizaynerlik ishlarini bajarish uchun kerak bo’ladi. 8. 2-jadval. Rastr tuzilmalarini yozish turli chastotalari uchun gradatsiya (kulrang) darajalari soni. Yulduzcha (*) bilan belgilangan kombinatsiyalar sifat yo’qotilishiga olib kelishi mumkin Chiqarish chastotasi 1524 dpi 2540dpi 5080dpi Rastr tuzilmasi chastotasi (liniatura) Gradatsiya (kulrang) darajalari soni 60 sm-1 101 279 1112 80 sm-1 57 (*) 157 626 100 sm -1 37 (*) 101 401 120 sm -1 26 (*) 70 (*) 279

300 sm -1 5 (*) 12 (*) 45 (*) Agar chiqarishning chastotasi kiritishning past imkonli qobiliyatiga mos kelsa, masalan, 600 sm -1 bo’lsa, bu holda 60 sm -1 dan yuqori bo’lgan liniaturada gradatsiyaning 100 dan kamroq darajasi hosil qilinadi. Masalan, yuqori chastotali rastr tuzilmasi 120 sm -1 uchun mo’ljallangan fotochiqarish qurilmasi faqatgina gradatsiyaning 26 darajasini hosil qiladi. Bu holda gradatsiyaning 100 darajasini uzatish uchun chiqarish qurilmasining imkonli qobiliyati kamida 1200 sm -1 ni tashkil qilishi kerak. Syujetga bog’liq holda sifatning yo’qotilishi gradatsiyaning 100 dan past darajasini uzatishda yuzaga kelishi mumkin (8.2-jadval). Bunda ravon tus o’tishlari sezilarli sakrash bilan hosil bo’lishi mumkin. Skanerlarning konstruksiyalari va modellari 1. Matbaa skanerlari Uzoq vaqt davomida matbaa ishlab chiqarish maqsadlari uchun skaner tanlash barabanli tipdagi qurilmalar bilan chegaralangan edi. Bugungi kunda matbaachilarning qo’l ostida turli konsturuksiyadagi qurilmalar mavjud. Planshetli skanerlar keng tarqaldi va yetakchiga aylandi, matbaa mahsulotlarining sifatiga qo’yiladigan talablarning o’sishi esa yangi avlod skanerlarining yaratilishi tezlashtirdi. Hozirgi vaqtda bozorda DIN A4 o’lchamida skanerlashni amalga oshirishga imkon beruvchi ko’p sonli planshetli skanerlar mavjud. Yuqori quvvatli planshetli skanerlar DIN A3 dan ham kattaroq bo’lgan o’lchamlar bilan ishlashga imkon beradi. Barabanli skanerlar diapazonida stolda ishlatiladigan oddiydan tortib to yuqori aniqlikda ishlovchi vertikal skanerlargacha mavjud bo’lib, “Copy- DotScanner” skanerlari rastrlangan va analogli aslnusxalarni takroran raqamli ko’rinishga o’tkazishga imkon beradi. Bundan tashqari, maxsus vazifalarni bajaruvchi skanerlarning soni ko’payib bormoqda: shaffof taglikdagi rasmlarni skanerlash uchun (slaydlar yoki katta o’lchamli shaffof aslnusxalar); matnli axborotni skanerlashga mo’ljallangan OCR-skanerlar.

Shunday qilib, skanerlar konstruksiyalar, texnik tavsifnomalari, shuningdek, maxsus funksiyalari bilan farqlaranid (8.3-jadval). Skanerlarning tiplari - barabanli skanerlar (barabanlar gorizontal, vertikal yoki qiya joylashgan bo’lishi mumkin); - planshetli skanerlar (stol skanerlari, XY- skanerlar); - proyeksion skanerlar. Fuknsiyalar - rangli skanerlar; - slayd va ADS-skanerlar (Advanced Photo System fototizimi bilan takomillashtirilgan); - OCR-skanerlar (belgilarni farqlash uchun skanerlar); - takroran raqamli kodlashtirish uchun skanerlar. Konstruksiyalari Skanerlarning turli tiplari u yoki bu vazifani hal qilish uchun mo’ljallangan. Aynan qaysi turdagi qurilma qo’yilgan vazifani hal qilishga mos kelishi bir qator omillar tomonidan aniqlanadi: - qanday tardagi aslnusxalarga ishlov beriladi? - aslnusxalar tekisyoki hajmli? - aslnusxalar egiluvchan taglikdami yoki qattiq taglikdami? - aslnusxalarning o’lchami qanday? - rasm necha marta kattalashtirilishi kerak? - shaffof yoki noshaffof taglikdagi aslnusxalar, ya’ni slaydlar yoki fotografik nusxalar ishlatilayaptimi yoki yo’qmi? - aslnusxalar asosan ranglimi yoki oq-qorami? - aslnusxada aniq ifodalangan detallar (chiziqlar) mavjudmi (ular shtrixlimi)? - aslnusxalar axromatik tuslar yoki ranglarning ravon o’tishiga ega ko’p tuslimi? - aslnusxalar matbaa usulida tayyorlanganmi? - o’qilgan axborot qanday usulda foydalaniladi va unga qanday ishlov beriladi?

8.3-jadval ma’lumotlari qo’yilgan savollarga javob topishga va tanlangan aniq ishni bajarish uchun eng mos keluvchi qurilmani tanlashga imkon beradi. Skanerlash funksiyasidan tashqari, qaror qabul qilishda xizmat ko’rsatishning qulayligi, dasturiy ta’minotning imkoniyatlari, yig’ilishi va ishonchliligi ham muhim hisoblanadi. Rasmlarni raqamli shaklda takroran hosil qilish uchun mo’ljallangan skanerlar yoki Copydot-skanerlar rastrlangan fotoqoliplarning nuqtalarini bit kartaga o’tkazishga xizmat qiladi. O’tuvchi yorug’likda ishlaydigan skanerlar (dia-skanerlar) asosan ko’p miqdorda rangli slaydlarni skanerlash uchun mo’ljallangan. Skanerlarning bu turi aynan shu vazifani amalga oshirish uchun yaratilgan (shuningdek, rangli negativlarni skanerlash uchun ham). Planshetli OCR-skanerlar (simvollarni optik farqlaydigan skanerlar) tegishli dasturiy ta’minot bilan ishlagan holda, asosan, bosmaga chiqarilgan matnni skanerlash va ma’lumotlarni matnli axborotni qayta ishlash dasturlariga uzatishga mo’ljallangan. Asosan oq-qora tipdagi skanerlar shu tipdagi skaerlar qatoriga kiradi. 8.3-jadval. Skanerlarning turlari va ularning qo’llanilishi Skanerning yaroqliligi Aslnusxa turi Skaner turi Skaner funksiyalari Noshaffof asosda + + + + + Shaffof asosda + + + + + Rangli + + + + ± Barabanli Planshetli Rangli Slayd (35 mm) Qayta raqamlash OCR (hujjatlar)

Ko’p tusli + + + + ± Oq-qora + + ± + + Shtrixli + + ± + + Matbaa + + ± + Egiluvchan asosda + + ± Qattiq asosda + ± Ucho’lchamli + ± A3 o’lchamli + + ± + + tavsiya etiladi ± imkoni mavjud Skanerlash texnologiyasi. Raqamli shakldagi rasm ma’lumotlar massividan iborat bo’lib, unda rasm piksellar yordamida bayon qilinadi (8.11-rasm). Skanerlash jarayonida kiritish qurilmasi ko’rinadigan rang diapazonini RGB fazositizimining rang qamrovigacha siqadi. Skanerlarning imkonli qobiliyati odatda piksel/dyuymda (ppi) yoki nuqta/dyuymda (dpi) baholanadi. 100% masshtabda skanerlashda ko’p tusli aslnusxalarni skanerlash odatda 300 dpi imkonli qobiliyat bilan amalga oshiriladi, shu bilan bir vaqtda shtrixli aslnusxalar kamida 600 dpi imkonli qobiliyatda skanerlanishi kerak. (Taqqoslash uchun: chiqarish qurilmasining maksimum imkonli qobiliyati yoziladigan yoki eksponirlanadigan nuqtalar soni ya’ni nuqta/dyuym bilan baholanadi (dpi)). b 8.11-rasm. Skanerlashning imkonli qobiliyati: a - rangli fotosurat detali; b - raqamli shakldagi rangli rasm, skanerlangan va monitorda aks ettirilgandetal

Planshetli skanerlarning keng tarqalib borayotganligini birinchi navbatda PZS qabul qilgichlardagi elementlar sonining ortib borayotganligi bilan tushuntirish mumkin (masalan, so’nggi bir necha yilda chizg’ichdagi elementlar soni 2000 dan 8000 ga yetdi). Bundan tashqari, ularda barabanli skanerlardan farqli ravishda egilmaydigan taglikdagi aslnusxalar o’qilishi mumkin. 2. Barabanli skanerlar Oldin chiqarilgan barabanli tipdagi skanerlar (8.12-rasm) axborotni kiritish qurilmalari bo’lgan va rasmlarga elektron ishlov berish umumiy tizimining bir qismi sifatidagina ko’rilgan. RGB-rang tarkibiy qismlarini qayd qilish uchun barabanli skanerlarda qayta ishlashning yuqori sifatini ta’minlovchi fotoelektron ko’paytiruvchilardan (FEK) foydalaniladi. Barabanli tipdagi skanerlar imkonli qobiliyat va sifat bo’yicha eng yuqori talablarni qanoatlantiruvchi qurilmalar hisoblanadi. 8.12-rasm. Barabanli skaner (ICG 360, ICG) Barabanli skanerlarning ishlashi yuqori sezgirlikdagi FEK ga asoslanadi, ular aslnusxadan qaytgan yoki aslnusxadan o’tgan yorug’lik oqimini uchta RGB-rang tarkibiy qismiga ajratish orqali yorug’lik oqimini qayd qilishga imkon beradi. Barabanli skanerlarda yorug’lik manbai sifatida ksenon yoki galogen lampalardan foydalanilib, ularning nurlanishi tolali optika va linzali kondensor yordamida aslnusxaning kichik maydoniga fokuslanadi.

Faqat egiluvchan taglikda tayyorlangan aslnusxalar shaffof barabanga mahkamlanishi mumkin. Umuman olganda negativ-aslnusxalar ham, diapozitivlar ham skanerlanishi mumkin. O’qish qaytuvchi va o’tuvchi yorug’likda amalga oshirilishi mumkin. Shaffof taglikda tayyorlangan aslnusxalar barabanning ichki tomonidan yoritiladi, noshaffof taglikda tayyorlangan aslnusxalar esa tashqi tarafdan yoritiladi. Aslnusxaning juda kichik maydonidan o’tgan yoki qaytarilgan yorug’lik oqimi tez aylanuvchi baraban bo’ylab harkatlanuvchi yorug’likka sezgir qabul qilgichga tushadi. Yorug’lik yorug’lik nuriga 45° ostida joylashtirilgan yarimshaffof ko’zgular tizimiga yo’naltiriladi. Yarimshaffof ko’zgularning har birida yorug’lik oqimining bir qismi qaytariladi, bir qismi o’tib, keyingi ko’zguga tushadi. Ko’zgulardan qaytarilgan yorug’lik qizil, yashil va ko’k yorug’lik filtrlaridan o’tadi, keyin esa uchta yorug’lik oqimi kuchaytirgichlari, ya’ni fotoelektron ko’paytiruv-chilardan (FEK) biriga tushadi. Analogli-raqamli o’zgartirgichlar (ARO’) FEK dan kelgan analogli signalni raqamli ko’rinishshga o’tkazishga xizmat qiladi. To’rtinchi FEK rasmning keskinligini ta’minlash uchun singal olinishini ta’minlaydi. Fotoelektron ko’paytiruvchilar (shuningdek, zaryadli aloqa qurilmalari) yorug’lik oqimi ravshanligining joriy qiymatini uzluksiz o’zgaruvchi analogli elektrik signalga aylantiradi. Bunday signal “diskretlashtirish” deb nomlanuvchi operatsiya yordamida analogli-raqamli o’zgartirgich bilan diskret darajalar soniga kvantlanadi. Signalning tozaligi elektr zanjirlarining ishi bilan bog’liq, bu shovqinlarning yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin.

8.13-rasm. Barabanli turdagi skanerda FEU ishlash sxemasi Barabanli turdagi skanerlarda aslnusxa yuqori tezlikda aylanadigan shaffof baraban yuzasiga mustahkamlanadi. O’qish detali aslnusxaga yaqin joylashtirilgan bo’ladi, bu esa yuqori sifatda shaffof va noshaffof aslnusxalarni skanerlash imkoniyatini beradi. Odatda, baraban turdagi skanerlarda uchta FEU o’rnatilgan bo’lib va tasvir bitta borib kelishda skanerlanadi. Ba’zi bir skanerlarda FEU o’rniga fotodiod ishlatiladi. 3. Planshetli skanerlar Planshetli skanerlarda PZS elementlardan (zaryadli aloqali yarimo’tkazgich qurilmalar) foydalaniladi. Bu qurilmalarning uzatish tavsifnomalari shu darajada yuqoriki, planshetli skanerlar sifat bo’yicha barabanli skanerlarga yaqinlashib qoldi. Oxirgi vaqtga qadar planshetli skanerlar barabanli tipdagi skanerlarga nisbatan ma’lum kamchiliklarga ega edi. Bu ayniqsa yuqori zichliklar sohasida rasmlarni o’qishga taalluqli edi. Hozirgi vaqtda planshetli skanerlar barabanli skanerlar uchun tavsifli bo’lgan imkonli qobiliyat darajasini, shuningdek, maksimal optik zichlik qiymatini ta’minlashga qodir emas. Planshetli skanerlar shaffof taglikda tayyorlangan aslnusxalarda juda to’q joylar sohasida sezilarsiz rang farqlarini o’qishga qodir bo’lgan sezgirlikka ega emas. Biroq, amaliyotda zamonaviy planshetli skanerlar ko’p holatlarda sifat va unumdorlik bo’yicha talablarni qondira oladi. Planshetli skanerlar PZS chizg’ichi bilan jihozlangan bo’lib, ular bitta mikrosxemada joylashgan zaryadli aloqali bir necha ming fotoyarimo’tkazgich elementlardan tashkil topadi (masalan: har bir rangdorlik kanaliga 8000 ta). Aslnusxalar shaffof shishaga joylashtiriladi va fluoressent yoki galogenli yorug’lik manbai bilan yoritiladi.

8.14-rasm. Eng yuqori imkonli qobiliyat olish uchun aslnusxa o’lchamiga moslashadigan optik tizimga ega planshetli skaner (XY-15, Agfa) Professional ishlar uchun mo’ljallangan yuqori quvvatli planshetli skanerlar XY-texnologiya bo’yicha ishlaydi. Optika aslnusxaning o’lchamiga sozlanadi, bu PZS-skanerning tavsifnomalaridan maksimal foydalanishga va juda yuqori imkonli qobiliyat olishga imkon beradi (8.14-rasm). Skanerlashda yorug’lik nurining optimal qadami ishtirok etayotgan optik bo’g’inlar sonini kamaytiradi. Bu umuman olganda tizimdagi xatoliklarning kamayishiga olib keladi. Barabanli skanerlar bilan solishtirilganda planshetli skanerlarning muhim afzalligi shuki, ularda istalgan qalinlikka ega bo’lgan egilmaydigan taglikdagi aslnusxalar, masalan, kitob, kartonda tayyorlangan sahifalar montaji skanerlanishi mumkin. Birlamchi va ikkilamchi kodlashtirish. Bosishgacha bo’lgan bosqichda axborotni raqamli ko’rinishga o’tkazish bo’yicha barcha jarayonlarda skanerlar asosiy vazifani bajaradi. Faqat skanerlovchi tizimlar yordamida fotoqolipda analogli ko’rinishda ifodalangan axborot raqamli fayl ko’rinishiga o’tkazilishi mumkin, bu “Kompyuter – bosma qolip” texnologiyasida ayniqsa muhim. Shuni ta’kidlash joizki, avval raqamli tizimlarda qayta ishlangan axborotni o’qish jarayonida ular yana raqamli ko’rinishga takroran o’tkazilganda yuqori aniqlik va qo’shimcha harajatlar talab qilinadi. Ushbu o’zgartirishlar iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamaydi, xususan bosishgacha bo’lgan bosqichda. U yerda ranglarga ajratilgan rasmlarni olish uchun qo’shimcha funksiyalarga ega ham barabanli, ham planshetli

skanerlardan foydalaniladi. Ba’zi holatlarda “Kompyuter – fotoqolip” qurilmalarida tayyorlangan fotoqoliplar takrorlanuvchi ishlar uchun olib qo’yiladi, raqamli ma’lumotlar esa turli sabablarga ko’ra yo’qotiladi. Analogli tashuvchidagi axborotni raqamli shaklga o’tkazish uchun fotoqoliplarni o’qishga mo’ljallangan skanerlardan foydalaniladi. Masalan, “Kompyuter – bosma qolip” qurilmasini boshqarish uchun fayl yaratish yoki unga to’g’rilashlar kiritish. Turli tipdagi fotoqoliplar uchun turli texnologiyalar taklif qilinadi: - CopyDot texnologiyasi shtrixli tuzilmalarni skanerlashning yuqori imkonli qobiliyatini ta’minlaydi, bunda fotoqolipda mavjud bo’lgan rastr nuqtasi bitmap ikki darajali kvantlash rejimida skanerlanadi va bit karta olinadi. Ushbu tizimda rasmning tarkibida o’zgarish qilishning iloji yo’q; - derastrlash rastrli rasmni ko’p tusli rasm fayliga qayta o’tkazish uchun xizmat qiladi. Ushbu uslub qayta ishlashning yaxshi sifatini ta’minlaydi va tarkib hamda rang korreksiyaini o’tkazishga imkon beradi. Ta’kidlash joizki, rasm kompo-zitsiyasida mavjud bo’lgan matnli va shtrixli detallarning aniqligi bir oz pasayadi; - aralash rejim bu ikki jarayonni birlashtirishga imkon beradi: havorang, qirmizi va sariq bo’yoqlar haqidagi axborot ko’p tusli fayl ko’rinishida qayd qilinadi, kontrast beruvchi qora bo’yoq ma’lumotlari esa skanerdan bit fayl sifatida chiqariladi. Rang va tuslarni qayta ishlash vazifalari Aslnusxalarning xilma xil bo’lishi skanerlashda turli usul, uslub va vositalardan foydalanishni taqozo qiladi. Aniq bir syujetni skanerlashda orttiriladigan tajribani to’g’ridan-to’g’ri boshqa rasmlarni skanerlashda qo’llash mumkin emas. Barcha syujetlar individual va betakrordir. Aslnusxalar o’xshash buyumlarni bir xil yoritilishsharoitida, bir vaqtda va bir xil fotomaterialda tayyorlangan holat shartli ravishda istisno holat deb qabul qilinishi mumkin. Bunda fotomaterialga bir xil kimyoviy jarayonda ishlov berilishi kerak. Skanerlash mohiyatini anglash bir nechta syujetni skanerlagandan so’nggina amalga oshishi

yoki umuman amalga oshmasligi mumkin. Skanerlashda xal qilinishi lozim bo’lgan vazifalarni beshta guruhga bo’lish mumkin. Ularni xal qilishning ma’lum tartibi va ketma-ketligi mavjud bo’lib, ularni buzish natijalarning salbiy bo’lishiga olib keladi. Skanerlashda xal qilinadigan rang va tuslarni qayta ishlashning asosiy vazifalari quyidagi chizmada keltirilgan. A х b о r о tni kiritishda tus varanglarni qayta ishlash vazifalari 1. Axborotni kiritishda tus va ranglarni qayta ishlash vazifalari 1-bosqich. Optik zichliklar intervalini berish (dinamik diapazon va umumiy kontrast). 2-bosqich. Gradasion egri chiziq shaklini tanlash va optik zichliklarning o’zgarishini aniqlash. 3-bosqich. Rastrlash tavsifnomasi. Nuqtalarning fizik va optik kattalashuvini aniqlash va hisobga olish. 4-bosqich. Tizimdagi buzilishlarni hisobga olish va kompensasiya qilish. Rang korreksiyasi. Bosma bo’yoqlarining ideal emasligiga bog’liq bo’lgan buzilishlarni kompensasiya qilish. Aslnusxaning rang qamrovini bosma jarayonining rang qamrovigacha siqish. 5-bosqich. Nokeskin niqoblash (konturli keskinlik). 1 - b о sqich. О ptik zichliklar intervalini berish (dinamik diapaz о n va umumiy k о ntrast) 2 - b о sqich . Gradasi о n egri chiziq shaklini tanlash va о ptik zichliklarning o’zgarishini aniqlash 3 - b о sqich . Rastrlash tavsifn о masi . Nuqtalarning fizik va о ptik kattalashuvini aniqlash va his о bga о lish 4 - b о sqich . Tizimdagi buzilishlarni his о bga о lish va k о mpensasiya qilish . Rang k о rreksiyasi . B о sma bo’yoqlarinin gideal emasligiga b о g’liq bo’lgan buzilishlarni k о mpensasiya qilish . Aslnus х aning rang qamr о vini b о sma jarayonining rang qamr о vigacha siqish 5 - b о sqich . N о keskin niq о blash ( k о nturli keskinlik )

Birinchi bosqichda aslnusxa optik zichliklari dinamik diapazoni nusxa zichliklari dinamik intervaliga keltiriladi. Zichliklar intervalining muvofiqlashuvi qog’oz-bo’yoq-bosma qurilmasi (bosma uskunasi) tizimiga muvofiq amalga oshiriladi. Bu jihat juda muhim, noto’g’ri tanlov katta noxushliklarga, xususan, yorug’ va to’g’ joylarda detallarning yo’qotilishiga sabab bo’lishi mumkin. Yorug’ va to’q joylarning buzilishi nafaqat syujetdagi detallarning yo’qotilishiga, balki tasvir umumiy kontrastining o’zgarishiga ham olib keladi. Qog’oz-bo’yoq-bosma qurilmasi tizimi parametrlariga e’tibor bermaslik yorug’ joylarda rastr nuqtasining bo’lmasligiga va to’q joylarda zalivkalarga olib keladi. Tasvir “hajmini” yo’qotadi va “tekis” bo’lib qoladi hamda gradasiyaning tusli taqsimlanishi buziladi. Insonda ko’z-miya ko’rish analizatori gradasion yo’qotish va o’zgarishlarga juda sezgir. Rang kontrasti va bir-biriga yaqin ranglar o’rtasida tuslar farqi saqlanib qolganda rang o’zgarishlari ko’p selilmaydi. Inson miyasi o’z qobiliyatidan kelib chiqib bunday buzilishlarni kompensasiya qiladi. Buning natijasida optik zichliklar intervalini (dinamik diapazonni) berish tuslar taqsimlanishidagi minimal yo’qotishlar bilan amalga oshirilishi lozim. Bunda rastr nuqtalarining yorug’, o’rta tus va to’q joylardagi qiymatlari qat’iy nazorat qilinishi lozim. Nusxada hosil qilinadigan rastr nuqtalari parametrlari aniq matbaa loyihasi uchun bosmaxonaning texnikaviy talablari bo’yicha aniqlanadi. Ikkinchi va uchinchi bosqichda gradasion egri chiziq shakli va optik zichlik o’zgarishining optimal qonuni tanlanadi hamda rastrlash va rastr nuqtalari o’lchamlarining kattalashuvi tavsifnomalari hisobga olinadi. Tasvirlarni qayta ishlash gradasion egri chiziqlarining turli shakllarini shartli ravishda oltita asosiy toifaga bo’lish mumkin. 2. Aslnusxani matbaada reproduksiyalashga tayyorlashda gradasion qayta ishlash zarurati Ilmiy jihatdan asoslanganki, ko’z rangni qayta ishlashdagi xatolarga nisbatan tuslarni qayta ishlashdagi xatolarga (rang kontrasti yoki kulrang tuslar kontrastining buzilishi) sezgirroq. Boshqacha qilib aytganda, miya umumiy

tushunchalarga asoslanib rangni korreksiya qilishi mumkin, lekin u alohida rangli tuslar o’rtasida kontrast hosil qila olmaydi. Tuslar kontrasti past bo’lganda tasvir detallari yetishmay qoladi. Fonning tusi va rangi qanchalik to’yingan bo’lsa, bu fonda detallarni farqlash uchun kontrast ham katta bo’lishi lozim. Rangli aslnusxalardan olingan yuqori sifatli oq-qora va bir bo’yoqli reproduksiyalarning mavjudligi ko’zning rangni qayta ishlashdagi xatoliklarga sezgirligi pastligidan dalolat beradi. Bunday reproduk-tsiyalarda rangli detallar faqatgina ravshanlik kontrasti hisobiga nusxada neytral-kulrang tuslar bilan beriladi. Aslnusxa tasviri rang qamrovini (optik zichliklar intervalini) “bosma bo’yoqlari-bosma qog’ozi-bosma jarayoni” tizimi rang qamrovigacha (optik zichlik intervaligacha) siqadigan egri chiziq rangli tasvirni qayta ishlash optimal gradasion egri chizig’i hisoblanadi. Ramni qayta ishlash gradasion egri chizig’i matbaada reproduksiyalashda aslnusxa va nusxa optik zichliklari qiymatlari orasidagi aloqani belgilaydi. Bir bo’yoqli (oq-qora) tasvirlar uchun gradasion egri chiziq bitta bo’ladi. Rangli tasvir uchun gradasion tavsifnomalar soni bo’yoqlar va qo’llaniladigan laklar soniga teng. Matbaachilikda tasvirlar optik zichligi tuslari intervalining yetti xil turli zonalari farqlanadi. Ular tasvirda ranglar yoki kulrang tuslarning taqsimlanishini tahlil qilish uchun foydali hamda tasvirni matbaada reproduksiyalash uchun qayta ishlashda uning parametrlarini oqilona sozlashga yordam beradi. Shuning uchun aslnusxalarni reproduksiyalashga tayyorlashda muhim bo’lgan bu zonalarni ko’rib chiqamiz. Oq nuqta – nusxada ko’rinadigan detallarsiz, faqat oq bo’lishi, xatto bujoy aslnusxada biror ranga bo’yalgan bo’lsa ham, shart bo’lgan tasvir sohasi. Barcha tasvirlar ham oq nuqtaga ega bo’lavermaydi, shuning uchun har bir aslnusxada oq nuqtani topish mumkin deb hisoblash noto’g’ri. Oq nuqta nusxadagi tasvirning eng och sohalarida joylashadi. Ofset bosmada nusxadagi oq nuqta bosiluvchi elementlarga ega bo’lmaydi.

Diffuzion yorug’ joylar – bu tasvirning detallarga ega bo’lgan eng yorqin joylaridir. Bosma usuli va qog’oz sifatiga bog’liq holda bu zona nusxada 2-10% li rastrli maydonlarga to’g’ri keladi. Yorug’ joylar – bu nusxada 18 dan 35% gacha, o’rtacha 25% rastrli elementlarga ega soha. O’rta tuslar (yarim tuslar) – bu kulrang va rangli ottenkalar 35 dan 65% gacha (o’rtacha 50%) bo’lgan tasvir sohasi. Soya joylar 65 dan 80% gacha (o’rtacha 75%) rang yoki kulrang darajasiga mos keladi. Chuqur soyalar tasvirning detalga ega bo’lgan eng to’q joylari. Bosma texnologiyasi ta’minlash mumkin bo’lgan rastr elementlarining eng kata qiymatiga mos keladi. Tasvirning yanada to’qroq detallari qo’shilib ketadi va sidirg’a qora bilan bosiladi. Diffuzion yorug’ joylar sohasi singari, soya joylarning tavsiya qilinadigan qiymati qo’llanilayotgan bosma usuli va qog’oz (bosiluvchi material) sifati kombinasiyasiga bog’liq. Soyalarning qiymati gazeta bosadigan rulonli bosma uskunasida “rezinaga-rezina” texnologiyasi bo’yichashimadigan gazeta qog’zi uchun 75% bo’lsa, varaqli bosma uskunasida oliy sifatli bo’rlangan qog’oz uchun 98% gacha bo’lishi mumkin. Qora nuqta – tasvirning sidirg’a qora rang bilan bosilishi lozim bo’lgan sohasi, boshqacha qilib aytganda bu soha soya joylarga nisbatan ham to’qroq. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, aslnusxa tasvirini nusxada qayta ishlash gradasion ergi chiziqlari tasvirning syujet xususiyatlari, texnologik jarayonning o’ziga xosliklari, qo’llanilayotgan uskuna va materiallar bilan aniqlanadi. 3. Aslnusxadagi tasvirning xususiyatlari Optik zichlik intervali kichik bo’lgan aslnusxada, masalan, muzdagi oq ayiq yoki yorug’ fondagi oq mushukning rasmida, yorug’ joylar kontrasti chiziqli qayta ishlashga nisbatan juda kuchaytirilishi kerak, chunki tasvirning syujetli muhim detallari asosan yorug’ joylarda joylashgan, tasvirning yarimtuslarida kamroq.

Optik zichlik intervali kichik bo’lgan to’q aslnusxada, agar barcha detallar soya joylarda joylashgan bo’lsa, masalan, to’q fondagi qora mushuk rasmida, tasvirning soya joylaridagi kontrastni kuchaytiradigan gradasion egri chiziq optimal hisoblanadi. Agar tasvirning muhim detallari tasvirning yorug’ va to’q joylarida bo’lsa, yarimtuslardagi detallarning ahamiyati pastroq bo’lsa, tasvirning yorug’ va to’q joylaridagi kontrastni ko’paytiradigan gradasion egri chiziq optimal hisoblanadi. Detallar asosan tasvirning yarimtuslarida joylashgan aslnusxada tasvirning yarimtuslaridagi kontrastni ko’paytiradigan gradasion egri chiziq optimal hisobanadi. Ikkinchi va uchinchi bosqichda gradasion egri chiziq shakli va optik zichlik o’zgarishining optimal qonuni tanlanadi hamda rastrlash va rastr nuqtalari o’lchamlarining kattalashuvi tavsifnomalari hisobga olinadi. Gradasion egri chiziq shakllarining turi va tavsifi umumlashtirilgan holda 8.16-rasmda keltirilgan. 8.15-rasmda 1 raqam ostida ifodalangan qayta ishlash egri chizig’i kolorimetrik aniq tusli qayta ishlashni tavsiflaydi va ob’ektiv qayta ishlash toifasiga taalluqli hisoblanadi. Qayta ishlashning bu turi noshaffof taglikdagi kam sonli aslnusxalar guruhiga nisbatan qo’llanilib, amaliyotda juda kam uchraydi. Kolorimetrik aniq qayta ishlash nusxada xudi aslnusxadagiga o’xshash zichliklar olishni nazarda tutadi. 2 raqami ostidagi to’g’ri chiziq zichliklar intervalini siqib qayta ishlash turi bo’lib, chiziqli siqish deb nomlanadi. Chiziqli qayta ishlash yarimtuslardagi kontrastni ko’paytirish uchun qo’llaniladi, lekin bu soya joylarda detallarning yo’qotilishi hisobiga amalga oshadi.

8.15-rasm. Tuslarning taqsimlanishini qayta ishlashshakllari Deyarli barcha aslnusxalarda zichliklar dinamik diapazoni adad nusxasidagiga nisbatan ko’proq. Aynan shu syujetni qayta ishlashda tuslarning taqsimlanishi siqishni nazarda tutadi. 3 va 3’ raqami oastida ifodalangan gradasion egri chiziq shakli tasvirlarni qayta ishlashning ko’p qo’llaniladigan turi bo’lib, u gradasion qayta ishlash bo’yicha psixologik aniqlikka yaqinlashishga imkon beradi. Adabiyotlarda bunday qayta ishlash N simon egri chiziq bo’yicha qayta ishlash deb ham nomlanadi. Rangtasvirda rasm tushunchasi mavjud bo’lsa, matbaachilikda syujetning detallari, tuslarning gradasion taqismlanishida konturlar muhim ahamiyat-ga ega. Matbaada qayta ishlashning butun murakkabligi shundaki, jarayon davomida bu konturlarni saqlab qolish hamda syujetni raqamlashtirish va bosishda detallarni yo’qotmaslik talab qilinadi. Adad nusxasidagi tasvirda har doim axborot yo’qotiladi. Skanerlashdan oldin syujetni noto’g’ri tahrir qilish tufayli kelib chiqadigan axborot yo’qotilishi gradasion farqning silliqlanishiga, ya’ni tuslar taqsimlanishining buzilishiga olib keladi. Konturdagi farqlarning yo’qotilishishunday holatga olib keladiki, bunda miyada biror obraz yoki uning virtual o’xshashini aniqlashda to’xtash yoki kechikish sodir bo’lishi mumkin. Bunday holat axborotni qayta ishlashda noqulay qabul qilish va noaniqlik keltirib chiqaradi. Skanerlash operatorining vazifasi esa, ansincha: birinchi navbatda nusxadagi tasvirning bilinishini ta’minlashdir. Nusxadagi

tasvirni ko’rib chiqishda tevarak-atrofdagi real borliq illyuziyani hosil qilishi lozim. Agar miya rasmli axborotni “o’qishda” obrazni tez aniqlasa, rasm va uni qayta ishlash sifati yuqori baholanadi. N simon egri chiziq bo’yicha qayta ishlashga xos bo’lgan kontur farqlanishining yo’qolishi minimal miqdorda, biroq kam bo’lsa ham mavjud. 3 va 3’ uslubi bo’yicha syujetni skanerlashga tayyorlash uslubi afzalroq, chunki u zichlik kontrastining bir tekis berilishiga yaqinlashishga imkon beradi. Konturli farqlarning kamayishiga bog’liq bo’lgan axborot yo’qotilishi sun’iy uslublar yordamida qisman kompensasiya qilinishi mumkin. Agar oqilona foydalanilsa, nokeskin niqoblash filtrlari tuslar taqsimlanishining konturli farqini his qilish imkonini yaratadi. Aslnusxa va nusxaning zichliklari dinamik diapazona har xil bo’lgani tufayli tasvirni reproduksiyalash jarayoniga tayyorlash gradasiyalar zichligini siqish bilan bog’liq. Agar 3 va 3’ egri chiziqlar holatida bu tekis siqishga yaqinlashsa, axborotni tayyorlashning boshqa holatlarida bunday emas. Ko’p hollarda amaliyotda juda och yoki juda to’q bo’lgan va aslnusxa sifatida ishlatilishi nazarda tutilgan yomon aslnusxalar bilan ishlashga to’g’ri keladi. Qayta ishlashda bunday aslnusxalarga 4 va 5 raqam ostidagi egri chiziq shakllari qo’llaniladi. Bunday holatda operator o’z malakasi bo’yicha syujetni skanerlashga tayyorlashning u yoki bu turini tanlaydi. Zikliklarni siqish yordamida operator ahamiyati pastroq detallar kontrastini kuchaytirish yoki susaytirish hisobiga muhim syujetli qismlarning axborot tarkibini saqlab qolishga harakat qiladi. Syujetni skanerlashga tayyorlovchi mutaxassis to’rtinchi bosqichda reproduk- tsion jarayonninng buzilishlarini bartaraf qiladi va kompensatsiyalaydi. U “ranglarga ajratilgan” tasvirning parametrlarini tekshiradi, qora bo’yoqdan foydalanishni nazorat qiladi, rang korreksiyasi va retushini amalga oshiradi, triada bo’yoqlarining ideal emasligi va kulrang bo’yicha balansning o’zgarishi bilan bog’liq buzilishlarni bartaraf qiladi. Buning uchun aslnusxaning rang qamrovi matbaa sintezi rang qamrovigacha siqiladi. Bu bosqichda operator esda qoladigan ranglar, neytral tuslar, rang siljishi parametrlarini tadqiq qiladi. “Kulrang bo’yicha”

balansni nazorat qilish syujetni skanerlashga tayyorlash jarayonining muhim qismi hisoblanadi. Bu jarayon nafaqat bosish jarayonini barqarorlashtirishga, balki neytral tuslarni qayta ishlashda rang siljishini bartaraf etish imkonini ham beradi. Syujetni skanerlashga tayyorlash bilan shug’ullanish davomida operator faqat raqamlarni tahlil qiladi, monitor bo’yicha operasiyalarni bajarish davomida yuzaga keladigan joriy o’zgarishlar va umumiy taassurotlarni baholaydi. Skanerlash bo’yicha yaxshi mutaxassis tasvirni bosishga tayyorlashda axborotni monitor bo’yicha vizual emas, balki tushuncha va bosma jarayonining parametrlarida – rastr nuqtasi, yorug’ joylar, yarim tuslar, soya joylar, rastr o’lchamlarining kattalashuvi, optik zichik, bo’yoq qatlamining qalinligi, bo’yoqning umumiy miqdori kabi ko’rsatkichlarda tahlil qiladi. Rangli va tusli axborotni tahlil qilishda bunday yondashuv kiritish – aks ettirish – chiqarish tizimi parametrlarining muvofiqlashuvida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni hisobga olish va qisman bartaraf etish imkonini beradi. Yakuniy beshinchi bosqichda kattalashtirish yoki kichraytirish masshtabini hisobga olgan holda nokeskin niqoblash (konturli keskinlik) parametrlari aniqlanadi. Tuslarning taqsimlanishi konturli farqi bo’yicha axborot yo’qotilishini kompensasiya qilish uchun nokeskin niqoblash filtrlaridan foydalaniladi. Ular “yangi” axborotni yaratish va tasvirga kiritish hisobiga tuslarning gradasion taqsimlanishida konturlar illyuziyasini hosil qilishga imkon beradi. Nokeskin niqoblash asoslari an’anaviy fotografiyada ham qo’llanilgan edi. Bunda maxsus niqobdan foydalanish hisobiga tasvirda “keskinlik” effekti hosil qilingan. Konturli niqob nokeskin pozitiv bilan birgalikda keskin va nokeskin negativdan foydalanish, ya’ni keskin va nokeskin tasvirlarni bir-biriga moslashtirish hisobiga hosil qilingan. Axborotni kiritishning elektron qurilmalarida kontrastning buzilishini, detal va konturlar geometriyasining buzilishini bartaraf etish mexanizmi turli tabiatga ega bo’lishi mumkin. Ba’zida signallarni vaqt bo’yicha moslashtirishni aperturali boshqarish va past yoki yuqori chastotali filtrlash usullaridan foydalaniladi. Bunda syujetni elektron niqob bo’yicha silliqlash va detallarni kuchaytirish amalga oshadi.

Nokeskin niqoblash filtrlari tuslarning taqsimlanish maydonlari chegaralarida yorqinlikning o’zgarib ketishini sozlash imkonini beradi. Shunday qilib, ular aslnusxaning detal va konturlarida yorqinlikning taqsimlanishini kuchaytirish yoki silliqlashni boshqaradi. Bu syujetning alohida detal va konturlarida “keskinlik” effektini ko’payishiga yoki kamayishiga mos keladi. 4. Rangni boshqarish Aslnusxaga mumkin qadar yaqinlashishni ta’minlaydigan ko’p rangli nusxa olish uchun bosishgacha bo’lgan va bosish jarayoni bosqichlarida rangni boshqarish tizimlarini tanlashni talab qiladigan bir qator o’zgarishlarni amalga oshirish kerak. Nusxadagi tasvir aslnusxaga tusi bo’yicha va rangi bo’yicha mos bo’lishi kerak. “Tuslarni aniq uzatish” shuni anglatadiki, kuzatuvchi, aslnusxa bilan solishtirilganda, bosma nusxasidagi tasvir gradatsiyasi farqlarini sezmaydi. Agar reproduksiyada aslnusxa ranglariga yaqinlik kuzatilsa, nusxada rang to’g’ri hosil qilingan bo’ladi. Agar aslnusxaning rang qamrovi bosma jarayonida hosil qilinadigan rang qamrovidan farq qilsa, tegishli to’g’rilash kiritish talab qilinadi. Butun adadni bosishda rang qiymatlari rang farqi ∆E ga belgilangan qo’yimlar chegarasida etalon rasm qiymatlariga mos bo’lishi kerak. Bosishgacha bo’lgan va bosish jarayonlari bosqichida tus va rang kattaliklarining qiymatlari qayta ishlash jarayonining ideal gradatsion egri chiziqlaridan ma’lum darajada farqlanadi. Masalan, rastr nuqtalarining mexanik yoki optik kattalashuvi tufayli nusxadagi nuqtalar fotoqolip yopi bosma qolipdagiga nisbatan kattalashib qoladi. Rastr nuqtalarining kattalashuvi natijasida reproduksiyada buzilishlar sodir bo’lmasligi uchun bosishgacha bo’lgan jarayonlar bosqichida rastr nuqtalari xuddi shuncha qiymatga kichraytirilishi kerak. Rastr nuqtalarining kattalashuvi bosish jarayonining gradatsion egri chizig’i bo’yicha miqdoriy baholanadi. U asosan bosish jarayoniga, bosma uskunasiga, bosishsharoitlariga, bo’yoqlarga, rastr liniatursiga, rastrlash usuliga va bosiluvchi materialning xususiyatlariga bog’liq. Shunga muvofiq, agar adadni bosish oldindan

rejalashtirilgan uskunada emas, balki boshqasida amalga oshirilsa, bunda bosish jarayonining gradatsion egri chiziqlari bir-biridan keskin farq qilganda yangi bosma qolipini tayyorlash talab qilinadi. Bosish jarayonining gradatsion egri chizig’i singari, quyidagi parametrlar ham tusning hosil qilinishiga ta’sir ko’rsatadi: umumiy va spektral yorug’likka sezgirlik, ranglarga ajratilgan fotoqoliplarni tayyorlashda qo’llanadigan fotoplyonkaning tavsifli egri chizig’i, real bosish jarayoni bo’yoqlarining spektral yutish va o’tkazish egri chiziqlari va ranglarga ajratuvchi yorug’lik filtrlarining tavsifnomalari, bosiluvchi materialning oqligi, uning noshaffofligi va yorug’likni yoyish xossalari. Gradatsion korrektura quyidagilar uchun kerak: - aslnusxa zichliklari diapazonini bosish jarayonida hosil qilinadigan diapazongacha siqish; - bosishgacha bo’lgan bosqichda rastr nuqtalarini oqilona kichraytirish yo’li bilan bosish jarayonida yuzaga keladigan rastr nuqtalari kattalashuvini kompensatsiya qilish; - nusxa ko’chirish-qolip tayyorlash jarayonlari bosqichida yuzaga keladigan rastr nuqtalari o’lchamlari o’zlarishlarini kompensatsiya qilish; - sinov rasmlarini tayyorlash bosqichida bosish jarayoni uchun tavsifli bo’lgan rastr nuqtalari kattaaluvini modellashtirish. Rang qiymatlariga ta’sir qilish (rang korreksiyasi) quyidagilar uchun kerak: - ranglarga ajratilgan rasm olishda foydalaniladigan nurlanish manbai spektral taqsimlanishi notekisligini kompesatsiya qilish; - fototexnik plyonka spektral yorug’likka sezgirligi notekisligini hisobga olish; - rangli rasmni shakllantirishda ishtirok etadigan alohida bosma bo’yoqlarining juda past qaytarish qiymatlari effektini kompensatsiya qilish; - bosma bo’yoqlarining to’liq bo’lmagan shaffofligini hisobga olish; - ranglarga ajratuvchi yorug’lik filtrlarining ideal bo’lmagan spektral tavsifnomalarini kompensatsiya qilish;

- butun tus diapazoni ichida kulrang bo’yicha muvozanatni hosil qilish; - nusxada tanlangan bo’yoqlarni berish ketma-ketligi uchun bo’yoq qabul qilishning o’ziga xosliklarini hisobga olish; - rangli sinov nusxasini tayyorlashda bosiluvchi materialning optik xossalarini modellashtirish.

Adabiyotlar 1. Helmut Kippxan. Handbook of printmedia: Technologies and Production Methods. Germany, 2014. 2. С.Стефанов. “Цвет Ready Made или теория и практика цвета”. Учебное пособие. - М.: «Репро ЦЕНТР М» 2006. - 316 с. 3. Волкова Л.А., Решетникова Е.Р. Технология обработки текстовой информации. M Книга, 2007. 4. Bаbахаnоvа Х.А. Mаtnli ахbоrоtni qаitа ishlаsh tехnоlоgiyasi.Tоshkеnt, TTYЕSI, 2011. 5. Кузнецов Ю.В. Технология обработки изобразителной информации. Учебное пособие. - М-С-П.: «Петербургский институт печати» 2002. - 310 с 6. Jalilov A.A. «Rasmli aхborotni qayta ishlash tехnologiyasi» fanidan ta’lim tехnologiyasi. O’quv qo’llanma. - T.: TTYЕSI 2012. – 112 bеt.

O'xshashlar

Axborotni kiritish va ishlov berish uskunalari

Raqamli prepress jarayonlar

Milliy istiqlol mafkurasi va insonparvar, demokratik jamiyatining ma’naviy-axloqiy zaminlari

Tasvirli aslnusxalar va ishlov berish jarayonlari

Lingvistikaning boshqa fanlar bilan munosabati. Tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlari