Alisher Navoiy asarlari bo’yicha yaratilgan filologik asarlar - Tilshunoslik - Referatlar

Alisher Navoiy asarlari bo’yicha yaratilgan filologik asarlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiy asarlari b o’ yicha yaratilgan filologik asarlar Reja: 1. Toli Imoniy Xiraviyning “Badoe al –lug‘at” asari. 2. “Abushqa” lug‘ati. 3. Muhammad Yoqub Chingiyning “Kelurnoma” asari. 4. Mirza Mehdixoning “Sangloh” asari. 5. Muhammad Rizo Xoksorning “Muntaxab al-lug‘at” asari. 6. Fazlullaxonning “Lug‘ati turkiy” asari. 7. Fath Alixon Kojariy va Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy” asari. 8. Navoiy asarlari bo‘yicha yaratilgan lug‘atlarning ahamiyati.

Tayanch so’z va iboralar: «Badoe-al-lug’at», «Abushqa», Mirza Mehdixon asari, «Muntaxab-al-lugat»,Fath Alixon Kojariy lugati. Eski o'zbek adabiy tili, xususan, Alisher Navoiy asarlari tili bo'yicha yaratilgan dastlabki lugatlardan biri «Badoe-al-lug'at» asaridir. Lug'at muallifi Toli Imoniy Hiraviyning hayoti to'grisida ma'lumot yo'q. Asarni Husayn Boyqaro farmoniga kffra yozgani esa uning Navoiy bilan bir davrda yashaganidan dalolat beradi. Lug'atning kirish qismida muallif turkiycha lug'atlardan foydalangani haqida yozadi. Bu fakt o'sha davrda Hirotda boy turkiycha lugatshunoslik an'anasi mavjud bo'lganini ko'rsatadi. «Badoe-al-lug’at»da so'zlar alfavit tamoyili asosida joylashtirilgan va turkiycha so'zlarning ma'nolari fors tilida izohlangan. So'zlar izohida, leksik- semantik ta'rif (izoh, tushuntirish) bilan bir qatorda, fonetik, orfografik va morfologik ma'lumotlar ham keltirilgan. Fonetik-orfografik ma'lumotlar so'zning talaffuzi va yozilishi xususidagi qoidalardan tashkil topgan. Lug'at muallifi bir xil yoziladigan so'zlarni qanday diakritik belgi bilan ta'minlash kerakligiga alohida e'tibor bergan. Lug’atda so'zlarning morfologiyasi arab filologik an'anasi asosida puxta ishlangan. Ot so'zlar bosh kelishikda, birlik sonda, fe'l so'zlar esa masdar shaklida (-moq va —mak shaklida) keltirilgan. Yordamchi so'zlar alohida berilgan. Lug'atning illyustrativ materiali Alisher Navoiyning «Xamsa», «Chor devon» asarlaridan olingan. Toli Imoniy Hiraviyning «Badoe-al-lug'at» asari boyicha bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Bu lugatning fotokopiyasi bilan ruscha tarjimasi alohida kitob holida A.K.Borovkov tomonidan nashr ettirildi. «Abushqa» Alisher Navoiydan keyin uning boy adabiy va ilmiy merosni izohlash, uning asarlarida qo'llangan so'zlarni, so'z shakllarini fors va boshqa turkiy tillarga tarjima qilish kabi filologik ishlar bajarildi. Shu munosabat bilan

keyinchalik olimlar tomonidan «chigatoy form» (chig'atoy tili termini «eski o'zbek tili» ma'nosida qo'llangan), «chig'atoy-titrk»,kabi lug'atlar tnzildi. «Abushqa»ning bizga ma'lum bo'lgan nusxasi 1560 yilda yozilgan. Tadqiqotchilar bu lug'atdagi birinchi so'zni unga nom sifatida qoilab, «Abushqa» («qariya», «chol») deb ataydilar. «Abushqa» birinchi marta 1862 yilda qisqartirilgan holda vengr otimi German Vamberi tomonidan nashr qilinadi. To'la holda 1868 yilda V.V.Velngyaminov-Zernov tomonidan Peterburgda nashr qilinadi, “Abushqa” lugatining nomi ham, muallifi ham noma'lum. Lug'at ichidagi birinchi so'z bilan «Abushqa» deb atab kelinadi. Bu lug'at «Badoe-al-lugat» asariga ko'p jihatdan yaqin. «Badoe-al-lug'at» XV asrda yaratilgan bo'lsa, "Abushqa" XVI asrning birinchi yarmida yaratilgan. Har ikkala lugatda misollar Alisher Navoiy asarlaridan olingan. A.K.Borovkovning ta'kidlashicha, "Abushqa"ning muallifi "Badoe-al- lugat"ni yaxshi bilgan. Bu lug'atlar orasidagi yaqinlik ularda kafp so'zlarning bir xil izohlanishi va ularda keltirilgan illyustrativ materialning bir-biriga (fxshash ekanligida kdrinadi. Lekin bu o'xshashliklar "Abushqa" "Badoe-al-lugaf'ning kafchirmasi ekan degan ma'noni anglatmaydi. Bu lug'atlar orasida bir qancha farqlar mavjud. Masalan, Toli Imoniy Hiraviyning lug'atida forslar uchun tushunarsiz bo'lgan eski o'zbekcha so'zlarning ma'nolari fors tilida izohlangan, "Abushqa"da esa turklar (usmonli turklar) uchun tushunarsiz bo'lgan eski o'zbekcha so'zlarning ma'nolari turk tilida izohlangan. Shuning uchun bu lug'atlarning mundarijasi katta farq qiladi. Muhammad Yoqub Chingiyning "Kelurnoma" asari . «Kelurnoma» asari Hindistonda, boburiylardan Abu Muzaffar Muhiddin Aurangzeb hukmronligi davrida (XVII) yaratiladi, Lug’atning kirish qismida muallif o'z asarini Aurangzebning topshirig'iga binoan yozganini aytib o'tadi. Lug’tda eski o'zbek tiliga tegishli so'zlarning ma'nolari fors tilida izohlangan. Lug'at mundarijasi o'n besh bobdan iborat. Uning o'n to'rt bobida fe'llar izohlanadi (lug'atda keltirilgan fe'llarning soni 400 dan oshadi). Fe'llar lug'atda

masdar shaklida (-moq, rnog' shaklida) berilgan. Fe'llarning ma'no xususiyatUai bilan bir qatorda ularning grammatik kategoriyalari, zamon shakltari ham izohlanadi. Lug’atning oxirgi bobi ot so'zlarga bag'ishlanadi. Bu bob quyuiagi mavzuviy guruhlarga ajratiladi. 1) koinotga tegishli tushunchalar, predmet va hodisalar nomlari: 2) jug`rofiy joylarning nomlari: 3) hayvonlarning nomlari: 4) qushlarning nomlari: 5) odam gavdasi a'zolarining nomlari: 6) qarindoshlik nomlari: 7) qurol-aslahalarning nomlari: 8) sonlar: 9) olmosh, ravish va yordamchi so'zlar. Fayzullaxonning «Lugati turki» asari. «Lugati turki» lug'at o'zbekcha- forscha lug'atlar qatoriga kiradi. Turkolog A.M.Shcherbakning taxminicha, lug'at XVII asarning oxirida yaratilgan. Asar uch qismdan iborat bo'lib, uning birinchi qismida eski o'zbek tilidagi hodisalar fe'lning masdar shaklida fors tilida izohlangan, ikkinchi qismida fe'lning boshqa shakllari (mayl, zamon kabi shakllari) tavsiflangan. Asarning uchinchi qismi otlar talqiniga bag'ishlangan. Lug'atda so'zlarning talaffuziga aid ma'lumotlar ham mavjud. Ozbek adabiy tili fonetik sistemasi taraqqiyotini o'rganishda bu ma'lumotlardan foydalanish mumkin. «Sangloh». Mirza Mehdixon «Sangloh» nomi bilan mashhur bo'lgan lugatini XVIII asrning o'rtalarida (1760 yilda) yaratdi. Bu asar haqida fors mumtoz adabiyotining bilimdoni doktor Zabihullo shunday deb yozadi; «Sanloh» lug'ati mashhur kitob... «Burhoni qot'e» («Qat'iy dalitlar») fors tilidan xabardor bo'lish uchun qancha qiymatga ega bo`lsa, bu kitob turkiy tildan xabardor boiish uchun shunchalik qiymatga ega».

Mirza Mehdixon o'z asari haqida shunday deb yozadi; «Bandai haqir Muhammad Mahdi yoshligidanoq balog'at va fasohat o'lkasining suxondonlik buyruyochisi Amir Alisher Navoiy she'rlarini o'qishga va o'ning so'zlarini ffrganishga cheksiz zavqim bor edi. Biroz oning ma'nolariga tushungandan keyin menda shunday niyat paydo bo'ldiki, uning mushkul so'zlarini jamlab va ular ma'nolarini izohlab, yozishga kirishsam. Kitobni yozishdan maqsad talabalarni qiyinchilikka uchramasdan ko'zlangan manziliga oson etib borishlarini ta'minlashdir». Eski o'zbek tilidagi 8000 so'zni o'z ichiga olgan mazkur asar uch qismdan iborat. «Maboni ul-lug"at» (Til asoslari») asarning birinchi bo'limi bo'lib, unda eski o'zbek tilining grammatik qonun-qoidalari mufassal yoritilgan. Uni «Eski o'zbek tilining birinchi grammatikasi» deb ataydilar. Q.Muhiddinov «Maboni ul- lugat»ni o'zbek tiliga tarjima qilib, o'z ilmiy ishiga ilova qilgan. Ikkinchi bo'limda turkiy o'zak so'z va so'z birikmalarining forsiy izohi berilgan. Bu bo'limni 1995 yili Ravshan Xayoviy Tehran universiteti kutubxonasida saqlanayotgan qo'lyozma nusxasi asosida Tehronda chop ettirdi. Asarning uchinchi btflimida Alisher Navoiy asarlarida uchraydigan arabiy va forsiy so'z birikmalarining izohi keltiriladi. Mehdixon so'z ma'nolarini izohlab, ularning ko'chma ma'nolarini alohida qayd etib o’tadi. Ocherkda dastlab turkiy tillarning o'ziga xos xususiyatlari haqida ma'lumot beriladi. Fe'lning asosi, deb yozadi muallif, arab tilida masdar (infinitiv) bo'lsa, turkiy tillarda ikkinchi shaxs buyruq maylining birlik soniga to'g'ri keladi. Turkiy tillarda fe'lning boshqa shakllari mana shu asosga turli qo'shimchalar qo'shish yo'li bilan hosil qilinadi. Grammatik ocherk olti mabno (bo'lim) dan iborat. Har qaysi mabno eski o'zbek tili grammatik strukturasining biror tomonini yoritadi. Birinchi mabno o'n bobga ajratilgan. Undo dastlab fe'lning masdar. Sifatdosh, daraja va mayl shakllari haqida fikr yuritiladi. Mirza Mehdixon fe'lning o'zlik (qaytim) va birgalik darajalarini buyruq maylini alohida-alohida tahlil qiladi.

Ikkinchi bobda fe'lning o’tgan zamon shakllariga bag'ishlanadi. Ishda fe'lning o'tgan zamon shakli fe'li moziy deb ataladi. Fe'li moziyga (o'tgan zamon fe'liga) mitallif aniq o'tgan zamon fe'lini (-di,-ti qo'shimchalari bilan yasalgan fe'l shakllarini), o'tgan zamon ravishdoshining —(i)b, -(i)p, -(i)bon, -(i)pon shakllarini, o'tgan zamon sifatdoshining —mish, -g'an, -gan, -qan, -kan kabi shakllarini kiritadi. Uchinchi bobda fe'lning hozirgi-kelasi zamon shakli bayon qilinadi. Fe'lning mazkur shakli asarda fe'li muzori deb ataladi. Fe'li muzoriga —gay, -gay, -kay, -qay, -a-di kabi qo'shimchalar vositasida yasalgan j'e 'liar kiritiladi. To'rtinchi bobda ish-harakatni bajaruvchi nomini yasaydigan shakllar izohlanadi. Ismi fo'il deb nomlangan bu kategoriyaga muallif—guchi, -g'uchi, -kuchi, -quchi kabi qo'shimchalar yordamida yasaladigan shakllarni kiritadi. Ushbu bobda fe'ldan yasalgan boshqa shakllar ham tavsiflanadi. Masalan, -kun, -qun f - gun, -gun qo'shimchalari bilan yasalgan shakllar ham ismi fo 'ilga kiritiladi. Beshinchi bobda o'tgan zamon sifatdoshi haqida mulohazalar yuritiladi. Asarda bu shakl ismi maf'ul deb yuritilgan. Ismi maf'ulga —mish, -gan(-g'an), - lig,-liq, -luk, -luq, -lug' qo'shimchalari vositasida yasalgan shakllar qiritiladi. Oltinchi bobda fe 'Ining buyruq mayli bayon qilinadi. Mullif fe 'Ining bu shaklini fe'li amr deb ataydi. Fe'li amrni yasaydigan qo'shimchalarni har biriga alohida-alohida to'xtalib o'tadi. Yettinchi bob buyruq fe'lining bo'lishsizlik shakliga bagishlanadi. Sakkizinchi bobda fe'Ining bo'lishsizlik shaklini yasovchi qo'shimchalar sharhlanadi. To'qqizinchi bobda ravish va ravishdosh, o'ninchi bobda qo'shimchalarning fe'l o'zagiga qo'shilish yo'llari, bu jarayonda qo'shimchaiarda yuz beradigan o’zgarishlar ko'rsatiladi. Grammatik ocherkning ikkinchi mabnosida fonetik hodisalar tahlil etiladi. Mazkur mabnoda fe'l qo'shimchalarining fonetik variantlari va ularning yozilish qoidalari ham bayon qilinadi. Uchinchi mabnoda olmoshlar tavsifi beriladi. Mullif olmoshlarni otlarning (ismlarning) bir tun sifatida izohlaydi. Masalan, ko'rsatish olmoshlarini u asmoi

ishora (ko'rsatish ismlari) deb ataydi. Olmoshlarning otlar tarkibiga kiritilishi arab grammatik an'anasiga ergashishning natijasidir. O'rta asrlar arab tilshunosligida so'zlar uch turkumga {otlar, fe'llar va yordamchilarga) ajratilgan. Bu tasnifga ko'ra fe'l va fe'llik xususiyatiga ega bo'lmagan mustaqil so'zlarning deyarli hammasi otlar turkumiga kiritilgan. To'rtinchi mabno qo'shimchalar xarakteristikasiga bag'ishlangan. Qo'shimchalar bu asarda harflar deb nomlangan. Beshinchi mabnoda grammatik ma'no ifodalaydigan so'zlar tavsiflanadi. Bu xil so'zlar orasida tushmoq, olmoq, bilmoq, yozmoq kabi fe'llar tahlili ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Mirza Mehdixon bunday so'zlarni modal va qo'shimcha (grammatik) ma 'no bildiruvchi fe 'llar sifatida izohlaydi. Oltinchi mabnoda asl turkiy va o'zlashtirma so'zlarning yozilish qoidalari bayon qilinadi. Mirza Mehdixon asarining lug’at qismi «Sangloh» deb nomlangan. Forscha sang «tosh» degan ma'noni ifodalaydi. Sangloh (toshli er) majoziy ifoda bo'lib, forslar uchun tushunilishi qiyin bo'lgan turkiy so'zlar toshloq, toshli erga o'xshatilgan. Lug'at 24 bobdan iborat. Bu boblarda so'zlar soni bir xil emas. Ba'zi boblarda 4-5 ta so'z berilgan bo'lsa, ba'zi boblarda mingdan ortiq so'z berilgan. Lug'atda, so'zlar bilan bir qatorda, ko'plab turg'un birikmalar, frazeologik ibora va takibli atamalar ham izohlangan. Mirza Mehdixoitning mazkur asari o'zbek tili grammatikasi va leksikasi bo'yicha noyob manba sifatida bir qancha ilmiy tadqiqotning obyekti boldi. Muhammad Xoksorning «Muntaxab-al-lug'at» asari . Muhammad Rizo Xoksor «Muntaxab~al-lug'at» («Saylanma lug'at») asarini 1798-99 yillarda yaratdi. Asar izohli lugatlar seriyasiga kiradi. Asarning kirish qismida muallif o'sha davrda mavjud bo'lgan lugatlar to'g'risida ma'lumot berar ekan, bu asarlarda yo'l qoyilgan kamchiliklarni f ayrim so'zlarning ularda noto'g'ri izohlanganini ko'rsatib o'tadi.

Lug'at ikki qismdan iborat. Birinchi qismda eski o'zbek adabiy tilida ishlatilgan arabcha so'zlar, ikkinchi qismida esa forscha-tojikcha va eskirgan o'zbekcha so'zlar izohlanadi. «Muntaxab-ul-lug’at»da hammasi bo'lib 2400 so'z berilgan, Xoksor lug'atining o'ziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, unda so'zlarning to'g'ri (asosiy) ma'nosi bilan bir qatorda, ko'chma (hosila) ma'nolariga ham izoh beriladi. Lug'atda so'zlar arab alifbosi tartibida so'zning birinchi tovushiga (harjiga) qarab 28 bobga taqsimlanadi. Har qaysi bobda so'zlar oxirgi tovushga (harfga) qarab guruhlanadi. Masalan, alif bilan tugaydigan so'zlar, be bilan tugaydigan so'zlar, te bilan tugaydigan so'zlar kabi. Fath Alixon Kojariy lug’ati. Bu lug'at XIX asrning o'rtalarida (1857-1858 yillarda) yaratilgan bo'lib, mutaxassislar tomonidan yuksak baholangan. Rus turkologi A.A,Romaskevich bu lugat bo'yicha maxsus tadqiqot olib bordi. Asarning kirish qismida chig'atoy (eski o'zbek) tili va Alisher Navoiy asarlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Asarning lug'at qismi uch bo'limdan iborat: 1) o'zbekcha-forsclui lug'at; 2) «Maboni-ul-lug'at» asarining muallijl Mirza Mehdixon tushunmagan so'zlar izohi; 3) Alisher Navoiy asarlarida ishlatilgan ba'zi forscha so'zlar izohi. Fath Alixon Kojariyning lug'ati so'z ma'nolari izohlarining puxtaligi, Alisher Navoiy va boshqa shoirlarning asarlaridan keltirilgan misollarning ko'pligi bilan ajralib turadi. Lug'atda hammasi bo'lib 8000 ga yaqin so'z izohlangan. Sulaymon Buxoriyning «Lugati chigatoyi va Turkiy Usmoniy» asari. Sulaymon Buxoriy — XIX asrda yashagan mashhur o'zbek olimlaridan biri. U Buxorodagi madrasada o'qiydi, Turkiyada hayot kechiradi. 1860 yilda Vengriyada bo'lib o'tgan turkoioglar anjumanida ishtirok etadi. Vning lug'at tuzishiga mana shit anjumanda qatnashuvi sabab bo'ladi. Sulaymon Buxoriy ning lug'ati turkolog I.Kunosh tomonidan nemis tiliga tarjima qilinadi va 1902 yilda Budapeshtda nashr etildi. Asar uch qismdan iborat btflib, muqaddima qismi "Manzumai chigatoy" deb nomlangan. Bu qismda muallif

asarning yozilish sababi, o'zining tarjimai noli va lug'atning tuzilishiga aid ma'lumotlar beriladi. "Qavoid ("Qoidalar") deb nomlangan asarning ikkinchi qismida eski o'zbek tilining grammatik masalalari yoritiladi. Undo muallif, til qurilishiga old tushunchalar bilan bir qalorda, chigatoy tilining o'ziga xos xususiyatlarini, lining boshqa turkiy tillarga tfxshash va ulardan farqli tomonlarini ham aytib aHadi. Turkiy tillarni bunday qiyoslash asarning yutuqlaridan hisoblanadi. Sulaymon Buxoriy asarining uchinchi qismini lug'at tashkil etadi. Unda eski o'zbek tilida ishlatilgan 7000 ga yaqin scfz va turg~un birikma usmonti turk tili vositasida izohlanadi, So'z ma'nolarining izohlari Navoiy va boshqa adiblarning asarlaridan olingan misollar bilan asoslab beriladi. Sulaymon Buxoriyning ushbu asari eski o'zbek tilini o l rganishda jiddiy va ishonchli manbalardan biri sifatida katta ahamiyatga ega.

Adabiyotlar: 1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-67. 2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 4. Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet.

O'xshashlar

Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan asarlar haqida

Eski o’zbеk tili bo’yicha yaratilgan asarlar haqida

Alisher Navoiy va qiyosiy tilshunoslik

Arab tilshunosligining rivojida o’rta osiyolik tilshunoslarning xizmati

Тemuriylar davrida tilshunosligi